No Kasano a Naigamer ti Lubong
TI Americano a senador agsigarilio iti dua a pakete iti inaldaw. “Ammok a paababaenna ti biagko . . . Mabalin a papatayennak pay,” imbagana kadagiti kakaduana iti maysa a debate maipapan iti panangsuportar iti presio a maipaay kadagiti mannalon iti tabako. “Ladingitek ti aldaw a panagbalinko nga adikto iti daytoy a nakaam-amak a rugit.”
Saan nga agbukbukod ti senador iti panagbabawina. Babaen iti panangpattapatta, 90 porsiento kadagiti managsigarilio iti pagilianna ti mabalin a nangpadasen nga agsardeng wenno tarigagayanda ti agsardeng. Ket idi 1983 laeng, dua a milion a Hapones a managsigarilio ti pudno a simmardeng. Kuna ti maysa nga autoridad: “Ngangngani amin a nairuamen a managsigarilio ti agparang a pagbabawyanda a nagtabakoda, ket pinakdaaranda dagiti annakda a saanda a sursuroten ti ulidanda.”
Ngem kasano a dagitoy amin nga agbabbabawi a managsigarilio nairamanda a kasta unay iti dayta? Mabalin, kas kunaen ti managsirarak a ni Robert Sobel maipapan iti daytoy a lubong, “iti aniaman a naimbag wenno dakes a mabalin nga iyegna, naisinggaluttayo kas maysa a sibilisasion kadagidiay a papel a tubtubo a naglaon iti sangkabassit a namekmek a ruot.” Maysa kadagiti innem a dadakkel a kompania iti industria ti sigarilio addaan iti kakapat ti maysa a milion nga empleado. Tinawen ti paglakuanna kadagiti 78 a pagpagilian iti innem a kontinente ti agdagop a $10 bilion (E.U.). Kasano a ti kasta kasaknap a di kaay-ayo nga ugali pataudenna ti panagkalikagum a makasapul iti dakkel nga industria a mangsuplay iti ugali?
Kinapudnona, ti estoria ti sigarilio ti mabalin a maysa kadagiti kadadakkelan a pagsidsiddaawan iti napalabas a sangagasut a tawtawen. Ti nangparissik iti di nakapapati a kalikagum iti daytoy makuna a siglo ti sigarilio isu dagiti dua a maika-19-siglo a gubgubat. Ti kabbaro nga industria, ti panagipakaammo, ti nangrubrob kadagiti beggangna. Ket ti nakaskasdaaw a baro a tabako—ti naraniag a duyaw, nalamlamuyot ti ingelna, ken naiduma iti kemikal a kasasaadna—ti nangpatured kadagiti managsigarilo a mangsusop iti asukna. Dayta a nakapatpateg a panagbalbaliw ti ugali a panagsigarilio, ti panangsusop iti dayta babaen iti ngiwat, ti nangipanamnama a kaaduan kadagiti managsigarilio ti agtalinaed a maigamer iti natda pay a panagbiagda.
Dagiti Gubgubat a Nangrubrob iti Kalikagum
Nagtalinaed ti tabako kas nagastos a luho agingga idi 1856, idi ti sigarilio nasarakanna ti damo nga adu a paglakuan. Dayta ket idi dagiti Briton ken Pranses a soldado nagsublida manipud iti Gubat ti Crimean nga addaan kadagiti “papel nga abano” ken ti nasursuroda sadiay nga ugali. Ti uso a panagsigarilio nagsaknap iti isuamin nga Europa, a nangpataud iti di ninamnama a panagkalikagum kadagiti sigarilio a Turko wenno ti tinuladda nga Ingles a sigarilio.
Ti “uso a Crimea” ti nangipasdek iti sigarilio a kas ti nalaka a sukat ti suako wenno abano bayat ti panawen iti gubat. Ngem ti uso nagpukaw. Kasta met, kas intudo ni Robert Sobel, “idi nasapa pay nga 1860s, agparang a dagiti agtengnga klase nga Americano a lallaki—ti kangrunaan a paglakuan iti sigarilio—awanen ti panagayatda iti panagsigarilio.” Ti panagsigarilio kadagitoy immuna a sigarilio saan a makaay-ayo a kas dayta moderno a sigarilio. Kas iti abano, dayta ket adda bassit alkaline a laokna, ket dagiti managsigarilio susopenda iti ngiwatda. Awan ti nanam-ay a pamay-an a panangsusop iti dayta a kas ti gagangay nga aramiden dagiti managsigarilio itatta. Panawenen a maipaay iti sumaganad a kellaat nga irarang-ayna.
Ti Guerra Sibil nga Americano (1861-65) ti nangiyam-ammo iti ad-adda a makaadikto nga asuk, a mapasamak dayta gapu iti awagan ti eksperto iti tabako a ni Jerome E. Brooks a “bumtak a puersa.” Naminsan pay, inyeg ti gubat ti saan a nangina a sigarilio kadagiti soldado—umuna ti Confederate, kalpasanna ti Union. Ngem iti daytoy a tiempo dayta ket saan a lumabas laeng nga uso.
Dagitoy a sigarilio usarenda ti tabako nga Americano, ket adda banag a naiduma kadakuada. Dagiti managmula nga Americano nakagun-odda iti kabbaro a kita iti tabako a nasayaat a maimula iti nakapuy iti nitrohena a dagada. Nasarakanda met, babaen iti di gagangay nga aksidente iti maysa a talon idiay Norte Carolina, ti maysa a pamay-an ti panangpagango a mamagbalin iti bulong a naraniag a duyaw, nalamuyot ti banglona, ken nasam-it. Idi 1860 ti U.S. Census Bureau inawaganna dayta ti “maysa kadagiti saan unay a gagangay nga irarang-ay iti agrikultura a naammuan pay laeng ti lubong.” Kalpasan ti panangusar ti sumagmamano a sigarilio iti daytoy a kabbaro a tabako, marikna dagiti kabbaro a managsigarilio ti mangpilit a tarigagay a mangsindi manen ti sigarilio.
Naigamer!
Uray saan a maawatan iti daydi a tiempo, daytoy a bassit ngem di agsarday ti idadakkelna a paglakuan ti nagbalinen a pisikal nga agpannuray, naigamer, iti nakaro a makaadikto a sustansia. “Ti paspasaray a panagsigarilio iti nasursurok ngem dua wenno tallo a sigarilio bayat ti panagbarito” ti ngangngani awan mintisna a mangiturong iti “kanayon a panagpannuray iti panagsigarilio,” kuna ti managsirarak iti pannakaadikto a ni Dr. Michael A. H. Russell. “Saan a kas iti barito nga agtomar iti heroine iti maminsan wenno mamindua iti maysa a lawas iti damo, ti maysa a barito a managsigarilio mapadasanna ti agarup dua gasut nga agsasaruno a ‘pannakairuam’ iti nikotina inton maibusna ti umuna a pakete iti sigarilio.”
Wen, ti panangsusop isu ti sekreto. Ti nicotina, ti kasla, sumagepsep ken manggargari iti mucous membrane no adda alkali. Agsipud ta ti asuk ti sigarilio ket naalsem bassit, dayta ti kakaisuna nga asuk ti sigarilio a saan unay a nasangsang iti ngiwat ken iti karabukob para iti kanayon a panangsay-op. Ngem iti bara ti acid mapukaw, ket ti nicotina siwayawaya nga agturong iti dara. Iti uneg ti pito laeng a segundo ti nabaknang ti nicotina a dara makagtengen iti utek, ta ti tunggal susop mangipaay iti ngangngani dagdagus nga epekto ti nicotina. Dagiti agtutubo nga agsigarilio iti nasursurok ngem maysa a sigarilio, kuna ti panagadal ti gobierno a Briton, addaan laeng iti 15-porsiento a gundaway a makapagtalinaed a saan a managsigarilio.
Gapuna, iti isu met laeng a dekada a kas ti Gubat a Crimean, ti industria ti sigarilio impasngayna ti nabileg a kabbaro nga ugali. Iti uneg ti 20 a tawtawen dagiti negosiante iti tabako napanunotda ti panangusar iti makaallilaw a pakaammo iti periodiko ken dagiti pammaneknek a mangawis kadagiti kabbaro a suki. Maysa a makina a nakagun-od iti patente idi 1880 ti nangpataud iti adu a sigarilio ket tinaginayonna a nababa ti presio, bayat a dagiti ladawan dagiti bannuar iti ay-ayam ken dagiti umis-isem a babbalasang ti mangilako iti ladawan ti sigarilo kadagiti lallaki iti publiko. Ngem ania ti nangtaginayon iti panagsublida a maipaay iti ad-adu pay? Ti panagpannuray iti nicotina! Kas imbaga ti mannurat maipapan iti salun-at a ni William Bennet, M.D.: “Ti pannakausar ti makina, nasikap a panangipakaammo ken ti pamay-an ti panaglako adda pasetda, ngem [no awan ti nicotina] pulos a saanda a nakalako iti adu a nagango a repolio.”
Idi 1900 ti moderno a sigarilio, nga itan nagbalinen nga internasional, nakasaganan a mangtengngel a siirut iti sosiedad ti lubong.