Panangikkat ti Misterio ti Sakit ti Isip

“Maamakak a mangpanunot iti sakit ti isip!” nalagip ni Irene. “Dagiti sasao a kas ti ‘schizophrenia’ wenno ‘panagliday’ ket saanda a mairaman iti bocabulariok. Makapabain ti sakit ti isip. Dayta kaipapananna ti ‘panagmauyong’ wenno ‘pannakaikabil’ iti kuarto ti agsakit ti isipna! Pagarupen pay dagiti dadduma a gagayyemko a nalugananak ti demonio!”

AGBALLA, agmauyong, lunatiko. Dagita a sasao mangipaayda iti panagamak ken ladawan iti nakandaduan a selda ken nagalotan nga im-ima. Nupay kasta, saan a tunggal agsakit ti isipna agmauyong. Wenno saan a tunggal maysa nga addaan nakaskasdaaw a personalidad wenno kapanunotan ket agsakit ti isipna.

Tunggal agsakit ti isipna ramanenna ti aglalaok nga espisipiko a sintomas. Ti nakaro a panaggartem-panagliday, kas pangarigan, ket maysa nga agbaliwbaliw nga emosion, nga agrikrikos iti nagbaetan ti nakaro a ragsak ken nakaro a liday. Kadagiti nakaro a panagliday, nupay kasta, ti pasiente ti masansan nga agsagaba “iti nakaro, makaparalisado, ken agtultuloy a panagliday.”a Ti sakit gapu iti panagdanag, kas iti phobia, ti mabalin a mangriribuk iti biktima kadagiti di nainkalintegan a panagbuteng.

Iti daytoy ken iti sumaganad nga artikulo, nupay kasta, ipamaysami iti sakit a mangsaklaw iti kasasaad a mismo ti sakit iti isip.

Schizophrenia​—Ti Kakaruan a Kasasaad ti Sakit ti Isip

Bayat ti kaaddana iti ospital, ni Irene adaan iti ad-adu pay a di umiso a panangilasin​—arakupenna dagiti dodoktor, narses a kas ti nakabaybayagen a napukaw a kabagyan. Pampanunotenna a maangotna dagiti banglo a di maangot dagiti dadduma. Makumbinsir a dagiti kameng ti ospital ti immay mangpapatay kenkuana! “Masapul ti panangigalotda kaniak iti kamak iti naminsan,” inaminna.

Ti resita? Schizophrenia, maysa a sakit a mangapektarto kamaudiananna iti maysa kadagiti sangagasut a tattao. Nasurok a sangagasut a ribo a baro a kaso iti tinawen ti maresita idiay laeng Estados Unidos.b

Ti schizophrenic (agsakit ti isipna) saan a nabingay ti personalidadna a kayatna a sawen dua wenno adu ti personalidadna (maysa a naiduma wenno mammano a sakit) ngem addaan ti nadadael a personalidad. Usigenyo, kas pangarigan, ti agtutubo a lalaki a managan Jerry, a dineskribir ti doktorna a kas schizophrenia a kas ti ‘kaso a mabasbasa kadagiti liblibro.’ No maminsan nakamulengleng dagiti matana ken iti sumaganad nakauy-uyong dagiti matana. Ti panagsasaona ket aglalaok a panagamak (“Ayabandak dagiti tattao tapno patayendak babaen ti koriente”) ken ulbod a panagarapaap (“Dayta a ladawan makapasakit ti ulo”). Isut’ riribuken dagiti timtimek. Agpagunggan ti utekna.

Ti schizophrenia pataudenna ti adu a nakaskasdaaw a sintomas: panagar-arapaap, mangngeg a timtimek, nariribuk a pampanunot, di nainkalintegan a panagbuteng, ken dagiti emosion a di maitunos iti kinapudno. Ania ti mangpatuad iti dayta? Sangapulo laeng a tawen a napalabas pinabasol dagiti dodoktor dagiti nagannak a pagmamauyongenda dagiti annakda. Itan dadduma ti makarikna a ti kasunganina ti pudno. Dagiti nagannak agsagabada iti nakaro a rigat ken danag no ti ubing ket maysa nga schizophrenic.

Gapuna kaaduan a dodoktor kunaenda ita a ti panangpabasol kadagiti nagannak ket biddut. Siempre, mamaregta ti Biblia a dagiti nagannak dida rurruroden dagiti annakda. (Colosas 3:21) Ngem uray pay aramidenda ti kasta, daytoy laeng dina pagbalinen a schizophrenic dagiti annakda. Nairaman dagiti bambanag a saan a matengngel dagiti nagannak.

Ti Genetiko a Paset

Ni Nick ken ni Herbert (saan a pudno a nagan) ket singin nga agpada a lallaki. Nagsinada kalpasan ti pannakaipasngay, ni Nick pinadakkel dagiti naayat a nagannak a nangtagibi kenkuana, ni Herbert ti pinadakkel ti saan a naayat nga apona a baket. Iti nasapa pay nga edad adda makitan a panagmauyong kadagiti dua. Ni Nick agpuor ken agtakaw. Ni Herbert, met, adda panagayatna iti apuy​—ket tutuokenna dagiti aso. Nagsakitda ti schizophrenia ket agpadada a nagtungpal iti ospital dagiti agsakit ti isipna.

Naiparparna? Wenno dagiti kadi genes addaanda ti schizophrenia? Addada 14 a paris a singin a napadakkel a nagsina a ti maysa a singin ti nakapataud iti schizophrenia. Siam kadagiti ubbing ti nagsakit ti isipna. Nalawag a dagiti genes adda pasetda iti schizophrenia. Iti panagusiuso, nupay kasta, idi dua nga schizophrenics ti nagasawa, adda laeng 46-porsiento a gundaway a dagiti annakda makapataudda met ti schizophrenia. “No pudno a ti schizophrenia ket resulta iti dominante a gene, 75% koma kadagiti ubbing ti makapataud iti schizophrenia,” sigun iti libro nga Schizophrenia: The Epigenetic Puzzle.

Saan laeng a genes ti nairaman. Dagiti autor iti Mind, Mood, and Medicine pagarupenda: “Nalataken a ti sikolohikal a kapadasan​—kas pangarigan, makibakal iti panagaburido​—kasta unay ti panangapektarna iti kemikal, hormonal, ken ti gagangay wenno nasalun-at a panagandar ti bagi. Iti sakit ti isip, ti sikolohikal a kapadasan ti masansan a mailasin a kas ti makagapu iti nalaka a maapektaran a tao.” Ket sadino ti pakainaigan dagiti genes? Intuloy a kinuna ni Drs. Wender ken Klein: “Ti panangmatmatmi iti isuamin a ta dagiti genetiko a bambanag ti mabalin a mamagbalin iti indibidual a nalaka a maapektaran iti dadduma a kita iti sikolohikal a kapadasan.” Gapuna nupay no di matawid ti schizophrenia, ti panangpampanunot iti dayta ti mabalin a matawid.

Abnormal nga Utek

Iparang ti Schizophrenia Bulletin ti sabali pay a pakariruan: “Isingasing dagiti pammaneknek a naiparang a dagiti utek iti pasiente nga schizophrenic ti masansan nga abnormal.”

Kuna ni Dr. Arnold Scheibel nga iti paset ti utek a maawagan hippocampus, dagiti selula ti nerbio kadagiti normal a pasiente aglilineada “a ngangngani kakasla babassit a soldado.” Ngem iti utek ti dadduma a pasiente nga schizophrenic “dagiti selula ti nerbio ken ti panagandarda natiritir a naan-anay.” Daytoy, patienna, ti mabalin a makagapu iti panagar-arapaap dagiti schizophrenic. Dadduma nga schizophrenic ti nasarakan nga addaan kadagiti nalawa a nagbabaetan ti utek. Ti ad-adda pay a nakaskasdaaw isu ti pannakaammo a ti utek dagiti agsakit ti isipna ti mabalin nga addaan iti biokemikal a depekto! (Kitaenyo ti sumaganad nga artikulo.)

Agingga ita, nupay kasta, awan ti maymaysa a di normal a kasasaad wenno biokemikal a depekto a nasarakan kadagiti amin nga schizophrenics. Ngarud mamati dagiti dodoktor a ti schizophrenia ket mabalin a “nagadu a saksakit, nga addaan nagduduma a makagapu.” (Schizophrenia: Is There an Answer?) Ti nabannayat panagtignayna a virus, panagkurang ti bitamina, di nasayaat a metabolismo, allergy iti taraon​—dagitoy ti sumagmamano laeng a bambanag a nairaman iti schizophrenia.

Ngem nupay ti pudno a makagapu ken ti kasasaad ti sakit saan a matakuatan ti siensia, kuna ni Dr. E. Fuller Torrey: “Ti schizophrenia ket sakit iti utek, ket siguradon a naammuan a kasta. Dayta ket pudno a sientipiko ken biolohikal a sakit a kas ti diabetes, multiple sclerosis, ken kanser ket sientipiko ken bilohikal a saksakit.” Addada met pammaneknek a ti panagliday mainaigda iti biolohia.

Ti sakit ti isip napukawnan ti misteriona​—ken ti kasasaadna a pakaibabainan. Ti posibilidad ti pannakaagasna pudno a makitkitan.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 5]

Adu a bambanag ti mabalin a mairaman iti panangrugi ti sakit ti isip

Genetics?

Aglawlaw?

Di umiso nga andar ti utek?

Kemikal a depekto?

Taraon?