Sakit ti Isip​—Adda Aya Agasna?

“Impandak idiay ospital,” linagip ni Irene. “Tinagiragsakko ti nakisarita iti sikiatrista, ngem bassit laeng ti naitulongna. Inikkandak iti electroshock therapy. Kasta unay ti panagbutengko. Ngem manen, bassit laeng ti naitulongna.

“Nakisarita ti asawak a lumuganak iti kotse a kaduana. Pagarupko no agawidakon. Ngem simmardengkami iti sanguanan ti nagdakkelan a patakder a nabangon iti ladrilio. ‘Ania daytoy?’ inimtuodko ti asawak. ‘Kayatko a mapanka sadiay ket makisaritaka iti maysa a tao,’ kinunana. Kalpasanna nabigbigko a dayta ket maysa nga institusion dagiti agsakit ti isipna . . . ”

TI SAKIT ni Irene limtuad idi 1955​—iti mismo a katengngaan ti panagbalbaliw ti salun-at ti isip. Dagiti kabbaro a panangagas ti mapatpataud a mangpabassit iti rigat ti pannakaopera. Nasarakan dagiti dodoktor a no dagiti pasiente nga addaan sakit ti isip ti maagasan kadagitoy met laeng a droga, “dagiti pasiente nga idi kasapulan ti pannakaikulongda nga agsolsolo iti kuarto wenno kasapulan a maigalot kabaelanda ti mabaybay-an nga awan ti mangaywan kadakuada. . . . Dagiti droga ti naan-anay a nangpukaw iti dadduma a kita iti sakit ti isip.” (The Brain, ni Dr. Richard M. Restak) Dagiti mamagbalbaliw nga epekto dagitoy nga ag-agas iti tay-ak ti sakit ti isip ti mabalin manen a maiyilustrar babaen iti schizophrenia.

Dagiti dodoktor ni Irene pinadasda ti kabbaro nga antipsychotic a droga. No ti panangagas babaen iti pannakisarita ken ti electroshock (panangkigtot) di nagkurri, ti panangusar kadagiti ag-agas nagballigi. Ni Irene ken rinibribo pay a kas kenkuana nakaawiddan manipud iti mental nga ospital.

Panangtimbeng ti Kemikal

Saan nga ammo dagiti mangngagas no kasano ti panagkurri dagiti droga. Ngem agparang a dagitoy ti mangserra iti pagawatan ti utek isu a gagangay a mangawat iti kemikal a maawagan dopamine. No malapdan ti panagtignay ti dopamine, sumayaat dagiti dadduma a pasiente. No maikkanda ti droga a mangpaadu iti panagtignay ti dopamine iti utek, masansan a kumaro dagiti pasiente. Ngarud naluktanen ti tawa nga agturong iti kemika ti sakit ti isip. (Kitaenyo ti kahon.)

Adu pay laeng ti di naammuan maipapan iti schizophrenia. Ngem dagiti ag-agas a pangagas iti isip naipasdekdan nga epektibo a pangagas. Daksanggasat, kunaen dagiti dodoktor nga agarup kakatlo kadagiti pasiente nga schizophrenic ti saan nga umimbag babaen iti droga​—wenno iti aniaman a kita ti panangagas. Ket, ti pagsayaatanna, ti panangagas makatulong a mangtimbeng​—saan a mangagas​—iti schizophrenia, a pabassitenna wenno ikkatenna dagiti nakaro, narikrikut a sintomas iti sakit. Kaskasdi, dagitoy ket dakkel a rinang-ayan manipud iti pannakaopera wenno pannakaigalot.

Apay ngarud, a matmatan dagiti pasiente nga agusar kadagitoy nga ag-agas a kas nakapuy ti isipda wenno kas adikto ti droga? Dagiti droga nga antipsychotic saanda a makaadikto, dida ulawen ti pasiente, ket saanda a matomar a maipaay laeng a pagragsakan. Indilig ni Dr. E. Fuller Torrey ti antipsychotic a panangagas iti “insulin a para iti diabetes.” “Dagiti tattao nga agtomar iti kasta a droga saanda a ‘panawan dagiti parikutda,’ no di ket sanguenda ida.”

Ni Irene, nupay kasta, di nagbayag nasarakanna nga adda pagdaksan dagitoy a panangagas.

Parparikut Gapu kadagiti Epektona

“Mariknak a kaslaak maysa a zombie,” nalagip ni Irene. “Diak makapagtrabaho. Malagipko a no dadduma maturogak iti 16 nga oras iti inaldaw.” Nadadaelen ti biag ni Irene. Pinadasna nga isardeng ti panagtomar iti agas​—tapno agtungpal manen iti mental nga ospital.a

Dadduma a pasiente ti pudno a nagsagaba iti dakes nga epekto kas iti di pannakaigna, pannakaulaw, ken panagtuglep agingga iti panagbalin a duyaw ti bagi (jaundice), pannakakigtot, ken panaglukmeg. Maysa a di matarigagayan nga epekto isu ti tardive dyskinesia, isu a mangapektar iti 10 agingga iti 20 porsiento kadagiti pasiente a napaut nga agtomar kadagiti antipsychotic a droga. Dayta ramanenna ti di pagayatan a panagpiwis ti rupa ken ti ngiwat.

Agsipud ta dagiti dodoktor dida maipadto no ania ti epekto ti droga iti pasiente, ti panangiresita iti agas ramanenna ti panangpadpadas. Maysa a klinikal a sikologo imbagana iti Agriingkayo!: “Dagiti dodoktor ti mabalin a mangpadas iti tallo wenno uppat a nagduduma nga ag-agas sakbay a makasarakda iti epektibo nga agas nga addaan ti bassit laeng a dakes nga epekto.”

Nagasat ta, kaaduan a dakes nga epekto ti mabalin a timbengen. Iti kaso ni Irene, ti basta panangbaliw iti agas ti nangrisot iti dayta. Ti panagtuglepna napukaw ken kasta met ti panagar-arapaapna. Rimmuaren iti mental nga ospital ket nagbiag manen iti normal a panagbiag! Iti ngangngani 30 a tawtawenen isut’ nagtalinaed a nasayaaten ti kasasaadna​—agingga a pinadasna ti saan nga agtomar ti agas. Kunaenna: “Pagarupko a naimbagakon. Ngem kalpasan ti nakatawen kimmaro manen ti sakit ti isipko. Kinuna ti doktorko, ‘Agtomarka manen ti agas.’” Bassit laeng a banag nga aramidenna tapno maisubli manen ti kasasaad ti panagbiagna.

Saan nga amin sibaballigi a maagasan babaen iti droga, ken ti panangagas ti masansan a nabannayat ti panagkurrina. Kasta met, dagiti pasiente dida unay pagay-ayatan ti agtomar iti agas. Ngem no nakaro unayen dagiti sintomasda a didan makapagtrabaho, agpilidan iti panagtomar ti agas ken ti ipapan iti mental nga ospital.

Sabali a Pannakaagas

Makapainteres, ti asukar, trigo, gatas, ken ti buli, agraman dagiti panagkurang iti bitamina, nairamanda amin kas makagapu iti pannakariribuk ti rikna wenno emosion. Daytoy ti mangibangon iti posibilidad iti pannakataraon kas agas iti schizophrenia. Ti kasta a panangagas siguradon a nagballigi iti panangagas iti panagliday. Ket dadduma a managsirarak​—agraman ti mabigbigbig a nangabak iti premio Nobel a ni Linus Pauling​—kunaenna a ti adu a tomaren a bitamina pabassitenna iti kasta unay dagiti sintomas iti schizophrenia kadagiti dadduma a pasiente. Daytoy ti maawagan orthomolecular psychiatry.

Ti kapanunotan​—siempre iti prinsipio​—ti kasla nasayaat kadagiti adu. Dagiti orthomolecular a sikiatrista itudoda a ti sakit a managan pellagra, a patauden ti kurang a bitamina-B, pataudenna ti sintomas iti sakit ti isip. Ti agas? Adu a tomaren a bitamina a niacin. Ngem ti kadi isu met laeng a panangagas agkurri a maipaay iti schizophrenia? Agingga ita, dagiti orthomolecular a sikiatrista dida nabaelan a kinumbinsir dagiti imun-unan a kapatadanda.

Maysa a report ti NIMH (National Institute of Mental Health) ti namakdaar: “Nupay ti teoria ti orthomolecular psychiatry nakaiparang iti banag a maipaay iti panagsirarak ken pannakasukimat, ti agdama a kinaepektibo ti panangagas bassit laeng ti suportarna, no adda man, manipud [iti sientipiko] a panagadal.” Uray din dakamaten, ti natimbeng, nasustansia a taraon adda pagimbaganna. Ti doktor, nupay kasta, ti kasayaatan a makaikeddeng no adda nakaro a panagkurang ti bitamina.

Ni Dr. David Shore iti Schizophrenia Research Branch iti NIMH ti kasla manggupgop iti kababalin ti kangrunaan a panangagas idi imbagana iti Agriingkayo!: “Tunggal maysa kayatna ti nalaka a panangagas iti schizophrenia​—kas ti bitamina wenno dialysis.b Ngem saan a kasta ti kalakana. Tarigagayanmi a kasta koma ti kalakana.”

Ti maysa a tao nupay kasta awatenna dagiti amin a medikal a panangagas a buyogen ti panagannad, a naannad koma kadagiti makapasiddaaw nga impormasion. “Ti nanengneng patienna amin a sao, ngem ti manakem matmatanna a nalaing ti papananna.” (Proverbio 14:15) Dikay awaten ti aniaman a panangagas. No mairesita ti panagtomar ti agas, maaddaankayo ti tiempo a mangammo iti mabalin a pagbanagan ken epekto ti agas.

Liwliwa Para kadagiti Agsakit ti Isipna

Agsipud ta agbibiagtayo iti ‘napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan,’ mapadasan dagiti tattao ita ti kasta unay a rigat. (2 Timoteo 3:1; Lucas 21:26) Ket agsipud ta datay amin apektadotayo iti makalapped nga epekto iti basol ken kinaimperpekto, di nakaskasdaaw nga uray pay dagiti managbuteng-Dios a tattao agsagabada iti sakit ti isip.​—Roma 5:12.

Ngem ti pannakaammo a ti sakit ti isip ket maysa nga an-anayen ti mangtulong kadatayo a maaddaan iti natimbeng a panangmatmat iti dayta. Ni Irene, kas pangarigan, pagamkanna a ti sakitna ti mabalin a pinataud ti panangatake dagiti demonio. Nupay no kadagiti dadduma a kaso mabalin a mairaman dagiti demonio, ti Biblia dina isursuro nga amin a saksakit ti patauden dagiti demonio. (Efeso 6:12; idiligyo iti Mateo 4:24; Marcos 1:32-34; Aramid 5:16.) Ngem ad-adda a masansan, no makangngeg ti maysa a tao kadagiti timtimek wenno mangipakita iti karkarna a kababalin, mabalin a ti sakit kas ti schizophrenia ti nairaman.

Ni Irene nabang-aran iti kasta unay iti pannakaammona a ti sakitna ket saan a nagtaud kadagiti demonio. Sinapulna ti medikal a tulong ket nakasarak iti pannakabang-ar. Lagipenyo, nupay kasta, nga ibaga ti Biblia ti agsakit a babai a “nagitured unay iti biang dagiti adu a mangngagas ket inibusna amin dagiti kukuana, ket awan ti naglainganna, no di ket lumalo.” Ni laeng Jesu-Kristo ti nakaagas kenkuana. (Marcos 5:25-29) Ti medikal a siensia ita limitado met ti kabaelanna. Pudno, mabalin ti maysa ti mangala iti addang tapno mabang-aran. Ngem imbes a masiloan iti makauma a panangsapsapul iti narigat a masarakan nga agas, dadduma ti basta makasuro nga agbiag ken agibtur iti parikut.

Ti pannakaammo a ti Dios ipatpategnatayo unay, nupay kasta, makabang-ar iti adu a panagdanag. (1 Pedro 5:6, 7) “Tinaginayonnak ni Jehova iti daytoy ken kadagiti adu a pannakasusuot,” kuna ni Irene. Isut’ addaan met iti namnama iti umay a baro a sistema iti sidong ni Jesu-Kristo a sadiay “awanto ti agtaeng nga agkuna: ‘Masakitak.’” (Isaias 33:24; 2 Pedro 3:13) “Ti kankanayon a panangipamaysak iti matak iti gunggona a panagbiag nga agnanayon idiay Paraiso, a nakaas-asidegen, ti nakatulong kaniak nga agtalinaed a natibker.” Ti pammatina ti ad-adda a nakatulong ngem ti aniaman a panangagas nga itukon dagiti dodoktor.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 7]

Ti Kemika iti Schizophrenia

Ti utektayo maysa a di nakapapati a nakarikrikut a sangal ti komunikasion, a mamagsisilpo kadagiti binilion a neurons, wenno selula ti nerbio. Ngem dagiti neurons saanda a nagkakabit a mismo iti maysa ken maysa. Adda ti nagbaetan a kasla laeng iti tallo a kapaset ti kaka-maysa a milion a kapaset ti maysa a pulgada (0.000003 cm) a mamagsina iti kasla gamat a sangada, wenno dendrites. Tapno nasayaat ti panagandar dagiti nerbio, dagiti senias ti nerbio ti masapul a manglayaw iti daytoy a nagbaetan. Tapno maaramid daytoy, ti selula ti mangiruar iti adu a kemikal a “mensaheros” a maawagan neurotransmitters. Dagitoy “aglangoyda” a bumallasiw iti baetda ket kumpetda iti naisangsangayan nga umawat, a tunggal maysa ti nadisenio a mangawat iti espisipiko a kemikal.

Iti normal nga utek, amin daytoy nga aramid nasayaat ken naurnos ti pannakaaramidna. Kadagiti schizophrenics, nupay kasta, dagiti neurotransmitters ti kasla matengngel. Dadduma ti makarikna a ti sobra a dopamine ti mangtignay kadagiti neurons a nakalablabes ket pagbalinenna ida a “di nasayaat ti panagandarna.” Dagiti agsisimparat a kapanunotan ti banagna. Buyogen ti panagusiuso, nupay kasta, saan nga amin nga schizophrenics addaanda iti adu unay a dopamine iti utekda. Mabalin kadi a dadduma nga utek ti sensitibo unay iti dopamine? Wenno adda kadi nagduduma a kita iti schizophrenia? Wenno mabalin kadi a dadduma a kemikal ti di gagangay a mailaok iti dopamine?

Awan ti pudno a makaammo. Wenno adda ti pudno a makaammo no ti di nasayaat a kemika pataudenna ti schizophrenia wenno ti kasunganina. Ti kemika ket maysa laeng kadagiti burtia iti schizophrenia.

[Kahon iti panid 8]

Shock Therapy​—Mapagsusuppiatan

Nalabit ti mapagsusuppiatan unay a panangagas ita isu ti shock therapy. Dagiti dodoktor, nupay kasta, masansan a tukoyenda dayta iti nasaysayaat bassit a nagan: electroconvulsive therapy, wenno ETC. Dagiti nakabutbuteng a pamay-an dayta a naipabuya kadagiti pelikula, kas iti One Flew Over the Cuckoo’s Nest, ti nangpaamak iti kaaduan iti publiko iti ETC. Kaskasdi, tinawen idiay laeng Estados Unidos, ti napattapatta a sangagasut a ribo a pasiente ti umawat iti ETC. Ti surbey kadagiti sikiatrista ti nangipalgak a ti ETC “kasta unay ti pannakausarna no laeng no ti panagtomar ti agas, a gagangay a nakaad-adu ken masansan maikadua iti psychotherapy, ket saan nga epektibo.”

Ti ETC adun ti nagbaliwanna, gapuna saanen a ti nakaam-amak a pamay-an kas ti pagarupen dagiti kaaduan. No umiso ti pannakaaramidna, saan a marikrikna ti pasiente. Isut’ maikkan iti anesthesia ken maikkan iti mangpagin-awa iti piskelna (tapno masalakniban manipud iti pannakadangran ti tultulangna). Maikabil dagiti electrodes iti ulona ken maipalasat ti nakapuy laeng a koriente iti utekna, a mangpataud iti apagkanito a pannakaagas.

Ni John Bonnage, opisial a manggun-od ti impormasion a maipaay iti APA (American Psychiatric Association) tukoyenna ti panagadal ti APA task-force a nagkuna a ti ETC ti “kaepektibuan a pamay-an a pangagas iti panagliday.” Impakaammo ni Bonnage iti Awake!: Nupay kasta ti ETC mammanon a mausar iti panangagas iti schizophrenia, malaksid no dayta ti mapakuyogan iti nakaro a panagliday.”

Dagiti dodoktor pudno a dida ammo no kasano wenno apay nga agkurri ti ETC. Dagiti bumusor iti dayta ti nangawag iti dayta a katupag ti panangdapig iti TV no saanen a rummuar ti ladawanna.” Adda pammaneknek, nupay kasta, a ti ETC apektaranna ti pannakaiyallatiw dagiti neurons iti wagas a kas met laeng iti ag-agas ti isip. Dagiti kritiko awaganda ti ETC a napeggad ken makadadael iti utek, nga itudoda ti kinamanaglilipat ken uray pay ti ipapatay. Dagiti mangitantandudo, nupay kasta, kunaenda a dagiti nabalbaliwan a pamay-an ti nangpabassiten iti kasta unay kadagiti peggad. Kunaenda pay a ti dakkel a peggad a maipakuyog iti nakaro a panagliday ti mabalin mamagbalin kadagiti gunggona iti ETC a mangringbaw iti aniaman a peggadna.

[Kahon iti panid 10]

Freudian “Insight” Therapies​—Tulong wenno Lapped?

Imbaga ni Dr.David Shore iti Schizophrenia Research Branch ti NIMH iti Awake!: “Saan unayen nga adu ti panangsukimat iti isip, ken dagiti kapada dagitoy, kadagitoy nga al-aldaw iti sikiatria.” Ti rason? Ti maysa ket, adun ti pammaneknek a ti panangusig ni Freud ken dagiti mainaig iti dayta nga insight therapies wenno panangtukod iti isip ti basta di makaagas iti schizophrenia. Ti panangagas ni Freud naibatay kadagiti di napaneknekan a pagarup a ti sakit ti isip ket panagtignay gapu iti kapadasan iti biag, kadagiti pakarigatan iti kinaubing a naigamer iti awan puotna nga isip. Ti mangsukimat ngarud padasenna a sukimaten ti awan puotna nga isip babaen kadagiti salsaludsod ken “pananginaig” a mangtulong iti pasiente a manggun-od iti pannakaawat iti gubuayan dagiti parikutna.

Dagiti schizophrenics, nupay kasta, marigatandan a makisarita. Ti panangisarang kadakuada iti panangsukimat ti panangtukod ti isip ket, sigun ken Dr. E. Fuller Torrey, kasla “panangiturong iti layus iti maysa nga ili a dinadadaelen ti bagyo.”

Adda dagiti peggad iti “pannakaakar,” a ti pasiente makapataud iti kasta unay a pannakaisinggalut iti mangngagas. Dadduma kunaenda a ti pasiente agbalinda nga “adikto” kadagiti mangngagasda, ket dida maisardeng ti panangagas. Kasta met, ti nasinged a pannakilangen iti kasungani a sekso mabalin nga awisenna ti moral a parikut.

Dagiti kaaduan a sikiatrista ngarud agpannurayda iti biolohikal a panangagas ket matmatanda ti gagangay a panangsukimat iti isip kas saanen a maus-usar a pangagas iti schizophrenia. Dadduma a kita ti panangagas babaen ti pannakisarita, nupay kasta, ti mabalin nga epektibo a mausar a mainaig iti panagtomar ti agas tapno maaddaan ti suportar ti pasiente, tumulong kenkuana a mangawat iti sakitna, ken mangpabileg iti pannakasapul ti panagtomarna iti agas. Ket no dadduma ti doktor mangusar kadagiti mangsukimat a salsaludsod a mangtulong kenkuana a mangresita iti sakit. Daytoy, nupay kasta, saan a kapada ti panangsukimat iti isip.

[Dagiti ladawan iti panid 9]

Ti epekto ti panangagas masansan a nagdakkelan