Panangmatmat iti Lubong
Panagkampania Maipaay iti Kappia
Maipapan iti UN Year of Peace (1986), naiplano ti “maysa a naranga nga internasional a selebrasion” para iti Episcopal Cathedral iti St. John the Divine, New York City, Oktubre 22. Sigun iti maysa a broshur a napauluan “The Million Minutes of Peace,” daytoy ti tampok ti “maysa a naisangsangayan, sangalubongan a programa dagiti tattao” a maang-angay iti 42 a pagilian iti intero a napalabas a bulan. Dagiti manangigannuatna, agraman ti Brahma Kumaris World Spiritual Organization, ti nangiladawan iti dayta kas maysa a “sangalubongan a panagregget a [maipaay] ti naipampamaysa a panggep a panamagkaykaysa kadagiti tattao manipud kadagiti nagduduma a etniko, napolitikaan ken narelihiusuan a nalikudan iti maysa a programa a panangalangon ken panangsuportar ti kappia.” Impasiguro ni Arsobispo Giovanni Cheli (Permanent Observer of the Holy See to the UN) kadagiti organisador “iti pannakitulongtayo ken iti karkararagtayo a maipaay iti talna,” ket kinuna ni Mother Teresa, “Ipaspasnekkonto ti agkararag a maipaay iti panagballigi daytoy a pasamak.” Ti selebrasion “ti mapasarunuanto ti maysa nga addaan tema nga internasional a pabuya iti Multi-Million Minutes of Peace to the Secretary General of the U.N. inton United Nations Day, Oktubre 24, 1986.”
Umayen “Maudi nga Aldaw”?
Iti nabiit pay, pinadpadas dagiti dua nga eskolar idiay Nigeria a pagkonektaren dagiti agdama a paspasamak iti lubong iti panungpalan ti lubong. Ni Femi Abbas, nga agsursurat iti binnatogna nga “Islam” iti National Concord, inadawna ni Presidente Ronald Reagan iti E.U. a kunkunana idi 1983 a ti “Armagedon a nabasbasatay aminen iti Biblia ti nalabit mapasamak iti panawentayo.” Ti sasao ni Reagan, insurat ni Abbas, “ket maysa laeng a bassit a kaitungpalan dagiti partaan ti Maudi nga Aldaw,” a kuna ni Abbas nga impadto ni Muhammad. Ti sabali pay nga eskolar, ni M. A. Ajomo, propesor iti internasional a linteg idiay University of Lagos, ti nangisitar iti palawagna nga “International Peace and Security” dagiti nabiit pay a ginggined, gubgubat, ken saksakit kas ti AIDS kas “ti pagilasinan ti panungpalan,” kinuna ti New Nigerian.
Ti Maysa nga Anak a Pagalagadan ti China
Iti panagreggetda a pasardengen ti napartak a panagadu ti populasion, inyuswat ti China ti maysa nga anak a pagalagadan wenno linteg idi 1979. Naikeddeng met dagiti quota no mano nga ubbing ti rebbeng a maiyanak iti tunggal komunidad. Sigun ken Qian Xinzhong, direktor ti State Family Planning Commission, nasurok a kagudua ti populasion itan ti adda iti nababbaba ngem 21 años. Dagiti agassawa a nagtulnog babaen ti kaadda laeng ti maysa nga anakda ti umaw-awat iti dakdakkel a mapagianan ken nangatngato a pension, agraman libre a panagpaagas ken umun-una a pannakaiserrek kadagiti eskuelaan ken panggedan nga agpaayto kadagiti annakda. Ti pagalagadan, nupay kasta, ti nangpataud ti dadduma a parikut. Gapu ta amin nga atension ti maipaay iti maymaysa nga anak, ti programa ti nangpartuat kadagiti ubbing a “managlablabes, naimot, managbabain, di mangas-asikaso, ken dida mataripato ti bagbagida,” kuna ni Dr. Yan Chun iti Beijing Children’s hospital. Adu met kadagiti annak ti agbalin a nalulukmeg.
Ti Kinaranggas iti TV
Kalpasan ti panangusig a naan-anay iti programa dagiti dua a kangrunaan a channel ti TV iti maysa a lawas, nakita ti Bavarian Ministry for Education ti “nakaam-amak a pagannayasan.” Dagiti nakarangranggas a buya ti mapaspasamak iti promedio a maysa iti tunggal walo a minutos, ket dagiti programa iti nagbaetan ti alas 5:00 t.m. ken alas 8:00 t.r.—daydiay kaaduan a mabuybuya dagiti ubbing—ti naglaon iti kangangatuan a rukod ti panangraut, kuna dagiti managsirarak nga Aleman. Ti gobierno ti Bavaria, iti periodiko a Frankenpost, ti namakdaar: “Maaw-awagan dagiti nagannak ken dagiti manangtaraken a salaknibanda dagiti annakda manipud kadagiti di kontrolado a panagbuybuya iti TV ken manipud kadagiti naranggas a buya iti iskrin. Posible daytoy babaen iti siaannad a panangpili a nasapsapa kadagiti programa, agraman ti panangsiput kadagiti pelikula ti TV kada malem ken iti nasapa a paset ti rabii.”
Dagiti Pamilia nga Agmaymaysa ti Naganak
Dagiti babbai ti ulo iti balay iti 80 porsiento kadagiti amin a pamilia idiay Francia nga agmaymaysa ti naganak, sigun iti surbey a naipadamag iti inaldaw a pagiwarnakan ti Paris a Le Monde. (Ti nasursurok la bassit a 6 porsiento kadagiti amin a sangakabbalayan a Pranses dagiti pamilia nga agmaymaysa ti naganak.) Ti surbey dagiti pamilia nga agmaymaysa ti naganak impakitana a “dadduma a babbai ti naidiborsio babaen iti panangipambar ti ‘pannakawayawaya’ tapno agtinnag laeng iti dakdakkel a namaterialan ken emosional a panagpannuray, ita maipaay kadagiti annakda.”
Kasasaknapan a Maab-abuso a Droga
Ninomraran dagiti autoridad ti salun-at idiay Australia a ti alkohol ken tabako ti kasasaknapan ti pannakaab-abusona a droga idiay Australia. Yantangay dagitoy a dua ti magatang a legal, maaw-awaganda ti “di maiparit” a droga a maisupadi kadagiti nakaad-adu a maiparit a droga, manipud heroin agingga iti LSD. Dagitoy di maiparit a droga isuda dagiti nakalemmeng a mammapatay, kuna ti The Australian. Kada tawen idiay Australia isuda ti pagtataudan ti ipapatay ti agarup 30 a daras nga ad-adu a tattao ngem kadagidiay matmatay manipud kadagiti epekto amin dagiti dadduma a droga uray pagtitiponen ida. “Dagiti parikut a patpatauden dagiti maiparit a droga ket bassitda laeng no maidilig kadagiti nagdadakkel a parikut a paspasarentayo gapu iti pannakaadikto iti alkohol,” inamin ti manedyer ti Victorian Alcohol and Drug Foundation.
Paltog—Di Natalged iti Pagtaengan
“Dagiti tattao aktualmente a parparang-ayenda, saanda a kiskissayan, ti risgo ti narungsot nga ipapatayda babaen iti kaadda ti maysa a paltog iti pagtaengan,” kuna ni Dr. Arthur Kellerman iti maysa a report a naipablaak idiay The New England Journal of Medicine. Impanayag ti panagsirarak a ti tunggal panangpapatay babaen iti paltog a maipaay iti kabukbukodan a pannalaknib iti maysa a pagtaengan nga addaan ti paltog, adda met 43 a panagsusaid, homicide, wenno aksidental a pannakapapatay babaen iti paltog. Dagiti biktima ti 12 daras a masarakan a gagayyem wenno am-ammo imbes a kadagiti ganggannaet. Uray pay no di mairaman ti panagsusaid iti estadistika dagiti ipapatay ti 18 daras a masansan a kadagiti miembro ti sangakabbalayan ngem kadagiti ganggannaet gapu kadagiti paltog iti pagtaengan. Gapu kadagitoy a naduktalan, namakdaar ni Dr. Kellerman: “Ti kinaimbag ti panangsalimetmet kadagiti igam iti pagtaengan kas pannalaknib ti masapul a mapagduaduaan.”
Populasion ti Rhino Agpukpukawen
Ti nangisit a rhino, a naminsan nakasaksaknap iti kaaduan a paset ti equatorial nga Africa, ti sipapardas nga agpukpukawen. Idi 1969 ti zoologo a ni A. K. K. Hillman ti nagkuna nga adda 15,000 a nangisit a rhino idiay laeng Kenya. Itatta, adda laengen 9,000 a nabati iti intero nga Africa. Aniat’ mangparparegta iti panangpapatay? Ti kinalastog ken dagiti ulbod a pammati. “Nasurok a 50% kadagiti sara ti rhino ti agturturong idiay North Yemen a mapagbalin a putan dagiti punyal,” insurat ni Lucy Vigne idiay Earthscan Bulletin. Dagiti lallaki a Yemeni agbayadda iti $6,000 (E.U.) a maipaay iti maysa a punyal nga addaan putan a rhino. “Ti dadduma agturong idiay Makindaya nga Asia a mausar kas medisina.” Dagiti pinulbo a sara ti rhino ti maikukuenta kas makaparasok ti rikna ket dayta ti agngina ti $450 iti maysa nga onsa.
Panangil-iliw iti Talna
Aniat’ kaaduan a kayat a makita dagiti Sueko maipaay iti sangatauan nga en heneral iti 1986? Ti Demoscope, maysa a Sueko nga institusion dagiti managsaludsod, ti nangsaludsod kadagiti mangirepresentar a grupo iti 517 nga umili ket nasarakanda a 49 porsiento kayatda a makita iti sangalubongan a talna ken makita ti pannakapukaw koman ti gubat ken dagiti nariribuk a luglugar, kuna ti Sueko a periodiko a Basler Zeitung. Agpaay iti bagbagida, ti panagtarigagay iti maysa a naragsak a panagbiag ti pamilia ti kadakkelan pategna kadagiti 37 porsiento. Maikadua, ninamnamada ti pannakapagbiagda a sitatalna a kadua dagiti kakaarrubada ken iti aglawlawda. Agpaay kadagiti agtutubo, nupay kasta, ti karera ken balligi ti nakur-itan kas ti kapapatgan.
Ehersisio ken Panaglakay
Apay a kaaduan kadagiti tattao a natataengan addaanda ti nabambannayat a panagtignay ngem kadagiti agtutubo? Maysa a bunggoy dagiti managsirarak idiay The University of Texas sadi Austin patienda a daytoy ket gapu iti pinataud ti edad a panagbalbaliw iti kemika ti utek. Iti panagsirarak kadagiti utot, nadiskubre dagiti managsirarak a dagiti utot nga inaldaw nga agehersisio ti mangsalsalimetmet iti naparpartak a panagtignay bayat iti panaglakayda, no maidilig kadagiti utot a di agehersisio. “Ti ehersisio saanen a mangpaubing iti natataengan a tattao,” kuna ni Dr. Richard E. Wilcox. “Ngem gapu iti epektona iti kemika ti utek, ti ehersisio ti addaan napigpigsa a positibo nga impluensia iti panawen ti panagtignay ngem iti napalabas a pagaruptayo.”
Dagiti Droga ken Krimen
Dagiti autoridad ti polisia addaanda itan ti “napigsa a pammaneknek” a dagiti “droga ket isu ti maymaysa a kadadakkelan a pagtataudan ti krimen,” sigun ti U.S.News & World Report. Iti nabiit pay a panagsirarak ti Justice Department, naikeddengda nga amin dagidiay naaresto kadagiti kriminal a darum sadi Washington, D.C., ken Siudad ti Nueva York, dua a kakatlo ti nasarakan nga addaan kadagiti pakakitaan kadagiti maiparit a droga iti bagbagida—mamindua iti rukod a ninamnama dagiti eksperto. Sigun iti report, ti droga a kaykayat dagiti kaaduan a managusar isu ti cocaine.
Dagiti Panagsusaid dagiti Indian
Ti pederal nga estadistika ipakitana a ti bilang dagiti agsussusaid kadagiti kasisigud nga Indian iti Canada linab-awanna ti amin a dadduma a grupo etniko ken rasa iti intero a lubong, sigun iti The Toronto Star. Manipud 1978 agingga iti 1982 idiay Alberta, addada 146 nga Indians a nagsusaid—maysa a bilang a 61 iti kada 100,000 nga Indians, wenno ngangngani namimpat a daras iti intero a probinsia. Ni Menno Boldt iti University of Lethbridge ti nagkuna: “Kayatko pay ti makakita iti pammaneknek iti aniaman a grupo ti rasa [a ti bilang dagiti panagsusaidda] ket makaasideg iti aniaman a mapaspasaran dagiti Indians.”
Isalakan dagiti Kabakiran
Idi nagserra ti International Year of the Forest idi napalabas a Disiembre (1985), kuna ti UN Chronicle: “Iti kada tawen, nasursurok ngem 27 milion acres (11 milion nga hektaria) kadagiti tropikal a kabakiran, maysa a lugar a dakdakkel ngem ti Austria, ti napukaw.” Namakdaar ti Food and Agriculture Organization iti NU a “no ti agdama a bilang ti pannakadaddadael dagiti kabakiran ket agtultuloy, ti kaaduan kadagiti tropikal a kabakiran ti lubong ti madadaelton.” No agtultuloy daytoy a kasasaad, ti napattapatta a 10 agingga iti 20 porsiento kadagiti biag dagiti mulmula ken an-animal ti mapunaston inton tawen 2,000 malaksid no mapasardeng ken mabalbaliwan ti pannakadaddadael dagiti kabakiran.
‘Pupuoranda ti Maudi a Garamida’
Minilmilion a tattao kadagiti Rumangrang-ay a Pagpagilian ti naibusanen kadagiti pagsungrod ket us-usarendan dagiti garami, dagiti tedda ti apitda, ken dagiti ibleng ti animal kas pagsungrod. Ngem babaen ti panangaramid iti kasta, kuna ti Earthscan, ti nagsaad idiay Londres a mangipapaay ti serbisio ti damdamag ken impormasion maipapan kadagiti isyu ti panagrang-ay ken iti aglawlaw, dadduma ti mabalin nga alaendan ti “maudi a panagsikkoda iti ekolohikal a panagsalog.” Apay? Dagiti mannalon a nakapangpanglaw a gumatang kadagiti abuno ket pupuorandan ti kakaisuna nga abuno a mabalinda a magun-odan a libre, ti ibleng, a daytat’ mangibunga iti nakapkapuy nga apit. Ket kadagiti luglugar nga agsagsagaban iti pannakakalbo dagiti kabakiran, ti panagusar ti garami ti mangpadegdeg iti parikut ti panagreggaay. Kuna ti Earthscan: ‘Dagiti napanglaw a mannalon pupuorandan ti maudi a garamida.’
Dagiti Makapapatay a Parikut
Ti First European Symposium on Suicidal Behavior, a naangay iti nabiit pay idiay Munich, ti nangipanayag a kaaduan kadagiti 13,000 a nairehistro a panasusaid idiay Pederal a Republika ti Alemania ti inar-aramid dagiti lallaki a nasurok a 70 ti tawendan. Pinattapatta ni Propesor H. J. Möller a ti ranta nga agsusaid ti 10 agingga ti 20 daras dagiti bilang a maipadpadamag, sigun iti periodiko nga Aleman a Süddeutsche Zeitung. Ti pannakaiputputong iti kagimongan ken ti saan a pannakarisot dagiti parparikut isuda dagiti makairisgo a bambanag iti kaaduan a panagsusaid. Ti moderno a pagannayasan iti kalintegan ti maysa a tao nga agsusaid isu ti pagam-amkan dagiti sikiatrista.