Dagidiay Nakaskasdaaw nga Utek ti Ubing!
DAGITOY nakaskasdaawda manipud pay iti pangrugianda. Tallo a lawas kalpasan ti pannakainginaw, dagitoy mangrugida nga addaan iti 125,000 a selula ket kalpasanna umaduda a nakaparpartak iti 250,000 a selula iti tunggal minuto. Tunggal bassit nga utek ti agtultuloy iti nakaparpartak a panagdakkelna agingga nga iti pannakaipasngay dagiti selulana ti addaan bilang a 100,000,000,000—kas ti kaadu dagiti bitbituen nga adda iti Milky Way!
Ngem adu a bulbulan sakbay dayta, no adda pay laeng iti aanakan, ti utek ti ubing agan-andaren. Daytat’ mangipempempenen kadagiti pannakaawatna manipud iti nadanum nga aglawlawna. Daytat’ makangngeg, makaraman, makarikna iti lawag, agtignay iti panangsagid, agsuro, ken makalagip. Ti emosion ti ina ti mangapektar iti dayta. Dagiti naalumamay a sasao wenno ti nalamuyot a musika ti mangpakalma iti dayta. Ti naunget a sasao wenno ti musika a rock ti mangparurod iti dayta. Ti ritmiko a panagbitik ti puso ti ina ti mangbang-ar iti dayta. Ngem no ti panagbuteng ti mangpagutok iti pusona, di agbayag ti puso ti ubing aggutoken iti mamindua a daras ti kapartakna. Ti mariribukan nga ina iyallatiwna ti panagdanag iti ubing iti aanakanna. Ti natalna nga ina awitenna ti natalna nga ubing. Ti naragsak nga ina ti mabalin a mamagbalin iti ubing nga adda iti aanakanna nga aglagto gapu iti rag-o. Amin daytoy ken ad-adu pay ti mangtaginayon nga okupado iti utek ti ubing. Uray pay iti aanakan dayta ti nakaskasdaaw.
Maporma kadi dagiti kanayonan a neurons kalpasan ti pannakaipasngay? Ti kaudian a panagsirarak kunaenna a saan. Di ngarud pagduaduaan, nupay kasta, a dagiti neurons agtultuloyda a dumakkel a nakaparpartak, bayat ti panangaramidda kadagiti nagadu a trilion a kabbaro a panagkakabit iti maysa ken maysa. Ti utek ti ubing iti pannakaipasngay ket kakapat laeng ti kadakkel ti utek ti nataengan, ngem dayta ti dumakkel iti mamitlo a daras bayat iti umuna a tawenna. Dayta ti makagteng iti dagsen a kas iti dagsen ti utek ti nataengan a tallo a libra (1.4 kg) adu a tawtawen pay sakbay a makagteng iti kinatin-edyer. Dayta dina kayat a sawen nga addaanen iti pannakaammo a kas ti maysa a nataengan. Ti pannakaammo saan a maikeddeng babaen iti kadagsen iti utek wenno ti bilang dagiti selulana. Imbes ketdi, kasla dayta ti mainaig kadagiti panagkakabitna, a maawagan synapses, a naaramid iti nagbabaetan dagiti neurons iti utek.
Ket dayta a bilang nakaskasdaaw! Ti makapasiddaaw a maysa a quadrilion a panagkakabit ti mabalin a maaramid kamaudiananna—dayta ket maysa a sarunuen iti 15 a zero! Ngem maaramid laeng dayta no sibabaknang a tignayen dayta babaen iti panangpakan iti dayta manipud kadagiti lima wenno ad-adu pay a sentido. Ti aglawlaw ti masapul a mangtignay agpadpada iti mental ken emosional a panagtignay, ta dayta ti mangpadakkel iti nagsayaatan a panagkakabit dagiti dendrites. Dagiti dendrites isu dagiti kakasla urat a buok a mangikabit iti maysa a neuron iti sabali a neuron.
Mairaman met ti panawen iti pannakaaramid dagitoy a panagkakabit: Dagitoy ti maporma a naparpartak kadagiti agtutubo ngem kadagiti nataengan. Ti pagsasao a, “Dika mabalin a suruan ti lakayen nga aso kadagiti kabbaro a paglaingan,” ket saan a pudno. Ngem narigrigat a suruan ti lakayen nga aso kadagiti kabbaro a paglaingan. Kadagiti nataenganen, dagiti panagkakabit iti nagbabaetan dagiti neurons nabambannayat a maporma ken nalaklaka a mapukaw. Ti kasapulan iti pannakapormada isu met laeng iti ubing—ti pannakaisarang iti nabaknang, makatignay nga aglawlaw. Ti isip masapul nga agtultuloy nga aktibo! Saan a lumned nga agbalin nga awan ti ammona! Awan ti panagretiro ti isip!
Ngem ti panagdakkel a nakaskasdaaw isu ti panagdakkel iti utek ti ubing. Dagitoy dagiti espongha a naiyuper kadagiti aglawlawda! Iti uneg laeng ti dua a tawen ti maysa nga ubing masursurona ti nakarikrikut a pagsasao, babaen laeng iti basta pannakaisarang iti dayta. No tallo ti masasao, masursurona amin ti tallo. Maysa a lalaki ti nangisuro iti bassit nga anakna kadagiti lima a pagsasao a namimpinsan—Hapon, Italiano, Aleman, Pranses, ken Ingles. Ti maysa a babai insarangna ti anakna a babai iti sumagmamano a pagsasao, ket idi ti ubing agtawenen iti lima, isut’ makasaon a sitatandas iti walo a pagsasao. Ti panagsuro kadagiti pagsasao ket narigat para kadagiti nataengan, ngem para kadagiti maladaga daytat’ dumteng laeng a kasla gagangay.
Ti pagsasao ket maysa laeng a pangarigan iti genetico nga abilidad a naiprograma iti utek ti ubing. Dagiti abilidad iti musika ken arte, ti panagtutunos dagiti piskel, ti pannakasapul iti kinapateg ken panggep, ti konsiensia ken ti moral nga ipatpateg, ti awan agumna a pannakaseknan iti pagimbagan dagiti dadduma ken ayat, pammati ken ti tarigagay nga agdayaw—dagitoy amin agpannurayda iti naisangsangayan a sistema iti utek. (Kitaenyo ti Aramid 17:27.) Iti sabali a pannao, ti naipasdeken babaen iti genitico a panagkakabit dagiti neurons ti naisangsangayan ti pannakaiprogramana a nasaksakbay tapno mabalinna nga awaten ti pannakapataud dagitoy ken dagiti dadduma pay nga abilidad posible a ken paglaingan.
Awatenyo, nupay kasta, nga iti pannakaipasngay dagitoy ket posible laeng a paglaingan, kabaelan, nasaksakbay a disposision wenno kapanunotan. Masapul a mapakan daytoy tapno rumang-ay. Masapul a naisarangda iti umiso a kapkapadasan wenno aglawlaw wenno panagadal tapno agbalinda a pudpudno. Ket adda met ti umiso a panawen iti kasta a pannakaisarang tapno agbalin nga epektibo unay, nangnangruna iti kaso dagiti maladaga.
Ngem no ti aglawlaw ket umiso ken umiso ti panawen, mapasamak dagiti nakaskasdaaw a bambanag. Saan laeng a masursuro dagiti pagsasao no di ket matokar pay dagiti instrumento iti musika, maparang-ay dagiti abilidad iti atletiko, masanay dagiti konsiensia, maipasagepsep ti panagayat, ken maisaad ti pundasion iti pudno a panagdayaw. Amin daytoy ken nakaad-adu pay, ti mapasamak bayat a ti utek ti ubing ti mamulaan kadagiti nasasayaat a bukel ken masibugan iti panagayat dagiti nagannak.