Naisangsangayan a Teleskopio Ipalgakna Dagiti Misterio ti Init

NAGBAKASIONKAMI tapno inkam agpiknik idiay nalamiis a Lincoln National Forest iti umabagatan a New Mexico, tapno maliklikanmit’ biit ti darang ti disierto, idi nakitami ti sinial a nangiturong kadakami idiay Sacramento Peak Observatory sadi Sunspot, asideg ti Cloudcroft, New Mexico. Gaput’ rimmayray ti kinaosiusomi, nagbiahekami a napan idiay Sunspot.

Ti bassit a grupomi di nairuam iti 2,800 a metro ti kangatona a lugar, ket naganangsabkam amin idi inulimi ti desdes nga agturong kadagiti teleskopio a naisaad kadagiti karkarnat’ itsurada a pasdek. Ninamnamami nga adda pasdek a nagtimbukel ti tuktokna, isu a dikam napaay idi nakitami ti Hilltop Dome, ngem naammuanmi a dida agpastrek ti bisita sadiay. Idi kuan nakitami ti pasdek a nagpaidumat’ langana.

Natayag, akikid ti babana, triangulo a pasdek daytoy nga agpangato manipud puonna, ket silulukat para kadagiti bisita. (Kitaenyo ti ladawan, iti sumaganad a panid.) Natakkuatanmi nga addakam iti laboratorio a nakaisaadan ti atiddog a teleskopio a sibibitin manipud tuktok ti torre a tangtangadenmi. Adda pakdaar a kunana a dikam baddekan ti plataporma tapno di maapektaran ti kinabalanset’ instrumento.

“Panagintek” ti Init

Idiay bassit a sala, adda dagiti dekolor a diagrama a nangilawlawag no aniat’ ad-adalenda sadiay, ket makapainteres ta dagitoy a pasdek naipamaysadat’ panangadal iti init. Inimtuodmit’ maysa kadagiti sientista no daytoy a proyekto isut’ panangadal no kasano a maala ti enerhia ti init. Inlawlawagna a saan nga isu daytat’ tipo ti maadal sadiay no di ket proyekto a panagsirarak daytoy tapno magun-odan ti impormasion maipapan iti init ken ti epektona iti atmospera ti daga ken iti law-ang nga adda iti solar system. Kasta met, ad-adalen dagiti sientista ti makin-uneg a paset ti init babaen iti naynay a panangpaliiwda iti rupana.

Inlawlawag ti nangigiya kadakami a ditoy ti nangisaadanda iti obserbatorio gapu ta ti namaga nga angin ti bantay ken ti kaawan ti polusion isut’ mangpasayaat itoy a lugar. Idi naipasdek idi 1951, daytoy ti maysa kadagiti kaunaan a kasta nga obserbatorio iti Estados Unidos a naisentrot’ panangadal iti init. Ti asideg kadakami a diagrama ipakitana a 41 a metrot’ kangatona daytoy a dakkel a torre manipud daga ngem adda 59 a metro ti teleskopio ti naikali. No kasta, 100 a metro ti interamente a kaatiddogna, ti kaatiddog ti pagay-ayaman iti football! Gistay kawaw a namimpinsan ti makin-uneg a paset ti teleskopio tapno no serken ti lawag dayta, saan nga agbaliw gaput’ pimmudot nga angin. Daytoy ti mangted iti nakabatbatad a buya a masirip, ket itdenna kadagiti agsirarak dagiti nakapimpintas a buya ti rupa ti init.

Ti intero a teleskopio (a nasurok a 250 a tonelada) agbibitin iti agtatapaw a mercury nga anklana, ket ipalubosna a siwayawaya nga agrikos ti teleskopio tapno maitupag iti kapaspas ti panagtayyek toy daga. Gapuna, ti teleskopio mabalin nga ipaturong iti init iti naun-unday a tiempo, ket nagsayaat ti “panagintek” ti init no nainaig iti teleskopio. Nadisenio daytoy a mangpaliiw ken mangretrato kadagiti babassit a paset ti rupa ti init, ti photospera, ken ti makimbaba nga atmospera ti init, ti chromospera.

Grain Bin Dome

Idi nagsublikamin iti kotsemi, nalabasanmi ti naisangsangayan a pasdek a ti panagkitamin ket kasla nagtimbukel a bodega ti talon. Ket talaga a daytat’ usarna! Inawagandat’ Grain Bin Dome ket ginatangda idi rugrugi ti obserbatorio manipud Sears Roebuck and Company; rinetubarda tapno pagsaadan ti damo a teleskopio idiay Sunspot. Idi a tiempo, madaman a planoda idi ti ipapan iti law-ang, ket masapuldat’ impormasion no kasano nga inapektaran ti init ti atmospera ti daga, nangruna iti itataud dagiti makaisturbo nga aweng a gapuanan ti karkarna a pasamak idiay init.

Sa, idi 1957, naorganisa ti AURA (Association of Universities for Research in Astronomy, Inc.), di pagganansiaan nga organisasion, a nainaig iti Kitt Peak National Observatory idiay Tucson, Arizona; ti Cerro Tololo Inter-American Observatory idiay La Serena, Chile ken ti Space Telescope Science Institute idiay Baltimore, Maryland. Namati ti AURA a no dagiti sientista ken impormasion ket pagririnnamananda, padapadada amin a makagun-od ti nalawlawag a pannakaawat iti init. Matarusanmi idi a daytoy naiputputong nga obserbatorio ket adda koneksionna iti nagduduma a paset toy daga.

Agpigerger nga Init

Ni Dr. Bernard Durney, direktor ti panagsirarak, siaanus a nangsungbat kadagiti saludsodmi maipapan iti init. Inlawlawagna a tay-ak ti solar seismology ti as-asikasuenna. Dinawatmi nga ilawlawagna dayta. Kasla damo nga inadalda dayta idiay Sacramento Peak. Inlawlawagna: “Saan la a nagtayyek ti init no di ket nadumadumat’ panagkutina nga isut’ maadal no siputan a naynay ti rupana ket madlaw dagiti panagbalbaliw dayta. Kadagitoy a panagbalbaliw, makaputarkam kadagiti ideya no aniat’ mabalin a maang-angay iti uneg ti init sakamto iplano ti panagsirarak a mangpasingked wenno mangwaswas kadagiti ideyami.”

“Idi 1970,” intuloyna, “naipakpakauna nga agpigerger, wenno aggunggon, ti init. Umarngi dayta iti panaggunggon, wenno panagbanarbar, ti dakkel a kampana no mabatingting. Mabalinyo met nga ipada iti bato no maipuruak iti danum ken no kasano nga apektaranna ti intero a makinrabaw a paset ti danum bayat a lumawlawa dagiti naglikaw nga allon manipud sentro a nakaitappuakanna. Naggidiatanna laeng ta dagiti allon manipud init agturongda iti amin a direksion.”

Agparang a dagitoy a banarbar nagduduma a tukad ti namunganayanda, dadduma iti makinrabaw ken dadduma naun-uneg a paset ti init. Gapu kadagitoy a panagsirarak, naammuan a ti init kasla adda bumladannat’ bassit santo man kumsenen maminsan iti inoras, a kunam la no umang-anges. Adda managsirarak a damo a nakadlaw kadagitoy a garaw ti init idi 1975. Idi 1976 inreport met dagiti Ruso a sientista ti ingangato ken panagpababa ti rupa ti init.a Sa la napasingkedan daytoy a panagbanarbar idi 1979-80, ket ti Sacramento Peak Observatory ti maysa a nangpasingked.

“Kinapudnona,” intuloy ni Dr. Durney, “ti init aduan karkarna a panaggaraw. Yantangay alingasaw amin ti linaon ti init, dadduma a paset ti rupana al-alistot’ tayyekda ngem dadduma. . . . No naynaymi a paliiwen ti init a kas maar-aramid ditoy obserbatorio ti Sunspot, maikeddengmi no kasanot’ panagtayyek ti makin-uneg a paset ti init. . . . Yantangay naparpartak ti panagtayyekna idiay ekuador, adut’ maangay a panaglalaok idiay rabawna, ket parnuayen daytoy ti adu a karkarna a pasamak. Daytoy karkarna a panaggaraw partuatenna dagiti magnetic field idiay uneg ti init, santo rumkuas ditoy rabaw. Dagiti sunspot idiay init isut’ resulta dagitoy a magnetic field.”

Panangpaliiw iti Init iti Aldaw ken Rabii!

Inlawlawag ni Dr. Durney: “Masapul nga obserbaranmi nga agtultuloy ti init tapno makitami amin a panaggarawna ken amin a panagbalbaliw iti rupana. Gapu ta inaldaw nga agtayyek ti daga, di mabalin nga aramiden daytoy iti maymaysa la a disso ditoy daga. Kaipapananna daytoy a masapul nga addada obserbatorio ti init iti intero a daga.”

Ita di pay mabalin daytoy, ngem imbaga ni Dr. Durney kadakami nga, idi 1980-81, addada sientista ti Sacramento Peak a napan idiay Antartica tapno paliiwenda ti init bayat ti tallo a saggatlo-bulan a periodo. Ti init di lumnek iti unos ti tallo a bulan idiay Antartica, ket ngarud mabalin nga obserbaran nga agtultuloy ti maysa a teleskopio iti aldaw ken rabii. Nakaay-ayat a maammuan a ti panangummong kadagitoy nga impormasion ket ramanenna ti adu a lugar ditoy daga. Mangnamnama dagiti sientista nga addanto aldaw a mailasinda amin a panagbanarbar ti init ket maipatarusda dagita tapno maawatandat’ mapaspasamak idiay makin-uneg a paset ti init. Adda namnaman dagiti sientista a mangbukel iti sangalubongan a network dagiti obserbatorio a mangtaming itoy.

Gil-ayab ken Korona ti Init

“Ania pay ti ad-adalenyo ditoy Sacramento Peak?” kastat’ sumaruno nga insaludsodmi ken Dr. Durney. Imbagana maipapan kadagiti gil-ayab ti init (solar flares). “Dagitoy nakabarbara a gil-ayab agpugsoda manipud rupa ti init ket dumanundat’ minilion a milia idiay law-ang, nga ipusitsitda dagiti particle a mangpararek iti komunikasion ti radio no dumtengda ditoy daga. Adda pay ti di agressat a panagayus dagiti particle manipud init a maawagan solar wind. Pabannayaten daytoy ti panagtayyek ti makinruar a paset ti init, ket agangay apektaranna ti panagtayyek ti makin-uneg. Ti resultana, bayat a lumakay ti init, bumannayat a bumannayat ti tayyekna. Ti reaksion ti makin-uneg a paset ti init iti ibabannayat ti makinruar isut’ maysa kadagiti ad-adalenmi ditoy.”

Sabali pay a maad-adal ditoy nga obserbatorio ramanenna ti inaldaw a pannakaretrato ti pannakakorona ti init. Dagitoy a retrato ipalgakda ti inaldaw a panagbalbaliw ti darang a nanglikmut iti init. Maisagana dagiti diagrama a mangipakita ti kaadayo ti danunen dagiti nakapudpudot a temperatura manipud init. Agbaliw nga inaldaw dagitoy a diagrama ket nesesita ti impormasion nga itdenda para kadagiti agbiahe idiay law-ang.

Napateg nga Akem ti Init

Ti enerhia manipud init nesesita tapno agtultuloy ti biag ditoy daga. Apektarannatayo, ti panagkitatayo, agraman dagiti mula ken animal ditoy daga. Adda panagsirarak a naipablaak idi 1979 a mangipakitat’ ebidensia nga agtikag ti makinlaud nga Estados Unidos tunggal 22 a tawen ket kasla nainaig daytoy iti kompleto a sunspot cycle a maangay tunggal 22 a tawen. Daytoy ti maysa a makagapu nga interesadotayo iti mapaspasamak iti init ken ti mabalin nga epektona iti panniempotayo.

Idi 1950’s ti Sacramento Peak Observatory isut’ maysa a kauunaan a timmulong a nangikeddeng iti solar constant, nga isu ti total a yunit ti puersa a dumanun iti maysa a banag (object) idiay law-awng iti nagbaetan ti daga ken init. Nalabit nasnasken pay no manot’ pagbaliwan ti solar constant.

Dagiti sunspot maysada kadagiti makapainteres nga aspeto ti init ken maysa a mangapektar kadatayo ditoy daga. Damo a napaliiw ni Galileo dagitoy. Kalpasanna inkeddengda a maulit ti sunspot cycle tunggal 11 a tawen ket ti kompleto a rikos daytoy ket buklen ti dua a sag-11 a tawen a periodo. Kas inlawlawag ni Dr. Durney: “Dagiti sunspot paset ti magnetic field. Nangisitda gapu ta lapdanda ti ipupugso ti enerhia. Dagiti gil-ayab (flares) maipagarup a resulta ti pannakaiwalin dagitoy a magnetic field idiay rupa ti init, nga isu met ti mangluk-at ti nawadwad unay nga enerhia ket apektaranda dagiti radio waves ket korientienda ti atmosperatayo. Daytoy nga enerhia partuatenda pay dagiti masasao a northern lights ken southern lights, wenno aurora, a nagsidsiddaawan ti tao iti intero a historia.”

Dagiti panagsirarak iti init tumulongda a mangipakpakauna kadagiti bagio a geomagnetiko a maangay ditoy atmosperatayo no tiempo ti sunspot. Apektaran dagitoy ti sangalubongan a komunikasion agraman dagiti aktibidad nga agpannuray iti epektibo a komunikasion iti radio, a kas iti biahe dagiti eroplano. Gaput’ kangina ti satellite transmission, kaaduan a komunikasion ket agusarda ti radio transmitter ditoy daga. Ti enerhia nga ipugso dagiti sunspot kuriruenda dagiti ionized particle a nanglikmut iti daga a mausar a mangibalandra ditoy daga kadagiti radio wave. No makirokiro daytoy, mapukaw metten ti mensahet’ radio.

Adu pay ti masapul nga ammuen maipapan iti raniag ti init. Dagiti mula a mamataud iti taraontayo agpannurayda iti init tapno pataudenda ti asukar ken dadduma a kimiko iti taraontayo. Dagiti reaksion a photokimiko a partuaten ti init isudat’ makagapu a mabalintay ti mangretrato iti nangisit ken puraw ken iti dekolor. Ngarud, agbatad a nainsiriban no ammuentay amin a kabaelantayo maipapan iti kaasitgan a bituen kadatayo.

Maipuon itoy nabiit nga isasarungkarmi idiay Sunspot ken iti pannakisarita kadagiti eksperto, nabigbigmi a limitado unay ti pannakaammomit’ init. Kaaduan kadatay ti mangapresiar iti init no nalam-ek ket tarigagayantayo a saan koma unay a napudot no kalgaw, ket kasta lattan. Tinagiragsakmi ti inkam panagripirip kadagiti teknikal nga aspeto ti init. Nabigbigmi amin a ti sangatauan talaga a rugrugianna laeng a tarusan dagiti nakaskasdaaw a banag maipapan iti naparabur a bituentayo, ti init.—Naipatulod.

[Footnote]

[Kahon iti panid 24]

Aniat’ Kayulogan dagiti Temperatura ti Init?

Ti libro a Life and Death of the Sun, ni John Rublowsky, ilawlawagna iti panid 59 ken 60: “Masapul a maawatantayo ti kayulogan dagiti temperatura. Adda dua a nagduma a kita. Maysat’ naawagan ‘kinetic temperature’; ti maikadua, ‘radiant temperature.’ Ti kinetic temperature isut’ rukod ti promedio a molecular a tayyek ti maysa a particle. Mientras naparpartak ti tayyekna, nangatngato met ti temperaturana. No madakamattay dagiti temperatura ti atmospera ti init, kinetic temperature ti kayattay a tukoyen. Kayattay a sawen, no kasta, a ti promedio a tayyek dagiti particle idiay atmospera ti init pumegpegges bayat nga agpangatotayo manipud photospera. Nupay minilion a degrado ti temperatura dagitoy a particle, dida uramen ta kudilyo.

“Ti radiant temperature, iti sabali a dasig, isut’ rukod ti kawadwad ken kalidad ti radiasion nga ipugso ti materia. No madakamattay dagiti temperatura iti makin-uneg a paset ti init, daytoy a sentido ti kayattay a sawen. Ti temperatura ti gil-ayab makuna met a radiant temperature.

“Ngem ditay mausar ti radiant temperature no tukoyentayo ti atmospera ti init. No ti temperatura ti korona ti init ket isu komat’ radiant temperature a 1,000,000 degrado [Celcius], nakalawlawag koman ti atmospera ti init ket ditayon makita ti photospera. Kinapudnona, no kastat’ mapasamak, ti atmospera ti init mangipugso iti radiasion a mangrunaw iti Pluto, ti planeta a kaadayuan iti init, gaput’ pirme a pudot. Pagsayaatantayo ta ti temperatura ti atmospera ti init ket kinetic temperature imbes ket a radiant temperature.

“Dina kaipapanan daytoy a ti atmospera ti init ket pulos a di mangipugso iti radiasion. Saan laeng a nawadwad a radiasion ti ipugsona no di ket nagpaiduma pay a kita dayta. Dagiti kangatuan a paset ti korona agibbetdat’ X ray agraman visible light, ket dagiti nababbaba a paset agibbetdat’ ultraviolet light. Daytoy a radiasion nesesita unay ditoy daga gapu ta partuatenda ti nagduduma a tukad ti atmospera toy daga.”

[Kahon/Diagram iti panid 25]

Ti Init—Bituen toy Daga

Ti init ket dakkel nga urno a gubuayan ti mangted-biag a darang ken lawag ditoy dagatayo. Daytoy nakadakdakkel a bola a hidroheno a gas ti linaonna napalalot’ lawana ta malaonna ti nasurok a maysa a milion a daga! Ngem, kas bituen, saan a maibilang kadagiti kadaklan. Kas mataktakkuatan dagiti sientista, daytoy a gubuayan ti enerhia nakarikrikut. Kas pangarigan, “kaaduan kadagiti makita a lawag aggubuayda iti rehion a masarakan iti photospera nga agarup 100 km laeng ti kapuskolna.” Idinto, ta ti radius ti init ket agarup 696,265 kilometros.—The Sun, ni Iain Nicolson.

Disenio ti Init

TI BUGASNA—Sona a nuklear a “pagurnuan” idiay sentrot’ init a kangatuan ti temperaturana.

TI SONA TI RADIASION—Ti enerhia manipud bugasna umalisda ditoy a sona baeten ti radiasion a gamma rays ken X rays.

TI SONA TI CONVECTION—Nalamlamiis a rehion a lasatan ti enerhia a naggapu iti sona ti radiasion babaen iti convection.

TI PHOTOSPERA—Bale amin a lawag iti pannakarupa ti init ditoy ti pakaibbetanda. Maanninaw ti unegna daytoy, ket “mabalin a kitaen agingga iti sangagasut a kilometro idiay unegna.” (The Sun) Agarup 6,000 degrees Celcius ti kapudotna.

TI CHROMOSPERA—Sala makita no interamente nga eklipse ti init. Naingpis a tukad dagiti alingasaw a sumagmamano a ribo a milia ti kapuskolna ket nabarbara ngem ti photospera, nga agarup 10,000 degrees Celcius.

TI KORONA—Sala makita no interamente nga eklipse ti init, a kakasla dutdot ken wagayway nga adayo a distansiat’ saknapanda ken nakabarbara unay.

[Diagram] (Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Chromosphere

Photosphere

Sona ti Convection

Sona ti Radiasion

Bugasna

[Credit Line]

Manipud panangiladawan ti National Optical Astronomy Observatories

[Diagram/Ladawan iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti sarming (41 m iti ngatuen ti daga)

Patas ti daga

Agtayyek dagiti “vacuum tube” (250 tonelada)

59 m

67 m iti uneg ti daga

[Credit Line]

Manipud panangiladawan ti National Optical Astronomy Observatories

[Ladawan iti panid 26]

Solar Prominence

[Credit Line]

Holiday Films

[Ladawan iti panid 26]

Dagiti sunspot

[Credit Line]

National Optical Astronomy Observatories