Ti Naisangsangayan a Pannakaparsua ti Inittayo

BAYAT a basbasaem daytoy nga artikulo, mabalin a nakatangkayagen ti init wenno ammom a sumingisington. Napateg aya dayta? Wen, agsipud ta no awan ti silnag ti init, awanka koma ditoy agraman ti triniltrilion a sibibiag a bambanag ditoy daga. Awan met koma ti minilion a nadumaduma a kita ti biag, manipud maysa ti selulana a bakteria agingga kadagiti nagdadakkel a balyena.

Pudno nga agarup kagudua laeng iti kakasangabilion a kapaset ti enerhia nga aggapu iti init ti dumanon iti planetatayo. Ngem, uray daydiay nagbassit a “paset” nga agtaud iti “init” ket umdasen a mangtaraon ken mangsustiner iti biag ditoy daga. Saan la a dayta, no mausar a naimbag daytoy sangkabassit nga enerhia, nalaka laeng a mapennek ti enerhia a kasapulan ti moderno a kagimongantayo, ken addanto pay sobrana.

Sigun iti kaaduan a libro ti astronomia, maysa laeng nga ordinario a bituen ti inittayo, “maysa a gagangay a nailangitan a banag.” Ngem iti amin nga aspeto, ti kadi init ket maysa a “gagangay a nailangitan a banag”? Kuna ni Guillermo Gonzalez, maysa nga astronomo iti University of Washington idiay Seattle, a naisangsangayan ti inittayo. Rumbeng kadi nga apektaran daytoy ti panagsukisok ti biag iti dadduma pay a planeta? Sumungbat ni Gonzalez: “Sumagmamano laeng dagiti bituen a makasustinir iti intelihente a biag ngem iti ammo dagiti tattao.” Innayonna: “Saysayangen laeng dagiti astronomo ti kaaduan a tiempoda malaksid no limitaranda ti panagsukisokda kadagiti naisangsangayan a bituen a kas ti Init.”

Ania ti sumagmamano a kalidad ti inittayo isu a makasustinir iti biag? Bayat a sukimatentayo dagitoy nga aspeto, laglagipentayo koma a teoria laeng ti adu a komento maipapan iti pakabuklan ti uniberso.

Dagiti Makapainteres a Kalidadna

● Agmaymaysa a bituen: Pattapattaen dagiti astronomo a 85 a porsiento kadagiti bituen a kabangibang ti init ket grupo ti dua wenno ad-adu pay a bituen nga agririnnikus. Agtitipon dagita a bituen gapu iti puersa ti grabidad.

Nupay kasta, ti init ket agmaymaysa a bituen. Insurat ti astronomo a ni Kenneth J. H. Phillips iti librona a Guide to the Sun a “kasla naisalsalumina ti kasasaad ti init kas agmaymaysa a bituen.” Kuna ni Gonzalez a dayta a panagmaymaysa ti init ti mangted iti daga iti nataltalna a panagrikus, isu a mangipaay met iti kasasaad a makatulong iti panagbiag ditoy daga.

● Nagdakkel a bituen: Sigun ken Gonzalez, ti sabali pay a naisangsangayan a kalidad ti init ket “maysa dayta a kadakkelan kadagiti 10 a porsiento a bituen iti kabangibangna,” kuna ti magasin a New Scientist. Insurat ni Phillips: “Saklawen ti init ti 99.87% iti kadakkel ti sistema solar ket kas resultana, kontrolen ti grabidadna ti amin a banag iti sistema solartayo.”

Gapu iti daytoy a kalidad, kalkalainganna ti kaadayo ti daga manipud init​—150 a milion a kilometro​—ket kaskasdi a di maguyod nga umadayo iti dayta. Daytoy met a medio adayo a distansia ti mangsalsalaknib iti biag ditoy daga tapno di makset babaen ti init.

● Dagiti nadagsen nga elemento: Kuna ni Gonzalez a ti init ket addaan iti 50 a porsiento a nadagdagsen nga elemento​—carbon, nitroheno, oksihena, magnesium, silicon, ken iron​—ngem iti dadduma a bituen a kaedadna ken kas iti klasena. Gapu itoy, naiduma ti inittayo kadagiti kapatadanna. Kuna ni Phillips a “bassit dagiti nadagsen nga elemento nga adda iti init, ngem . . . basbassit pay dagiti nadagsen nga elemento nga adda iti dadduma a bituen.” Kinapudnona, dagiti bituen nga aduan iti nadagsen nga elemento a kas ti init ket maibilang iti espesipiko a kategoria dagiti bituen a maaw-awagan Population I.

Kasano a nainaig daytoy iti kaadda ti biag ditoy daga? Siempre, nasken dagiti nadagsen nga elemento a mangsuportar ti biag. Ngem manmanoda laeng, a buklen ti kurang a 1 a porsiento iti uniberso. Ngem dandani bin-ig a nadagdagsen nga elemento ti mangbukel iti dagatayo. Apay? Agsipud ta kuna dagiti astronomo a ti daga agrikus iti naisalsalumina a bituen​—ti inittayo.

● Dandani sukog itlog a panagrikus: Adda pay sabali a pagimbagan ti panagbalin ti init kas Population I a bituen. Kuna ti libro a Guide to the Sun a “kaaduan kadagiti bituen a Population I gistay sirkulo ti panagrikusda iti sentro ti galaksi.” Dandani sukog itlog ti panagrikus ti init ngem iti dadduma a bituen a kaedadna ken kas iti klasena. Apay nga apektaran dayta ti kaadda ti biag ditoy daga? Agsipud ta ti sirkulo a panagrikus ti init ti manglapped iti pannakaikursongna iti makin-uneg a galaksi, a masansan a pagturongan dagiti supernova wenno bumtak a bituen.

● Panagduduma ti raniag: Adda pay sabali a makapainteres a kinapudno maipapan iti bituen iti sistema solartayo. No idilig kadagiti kapadana a bituen, makapainteres ta ti init bassit ti panagduduma ti raniagna. Iti sabali a pannao, mas permanente ken di agbaliwbaliw ti raniagna.

Ti kasta a permanente a lawag ket nasken iti biag ditoy daga. Kuna ti historiador ti siensia a ni Karl Hufbauer a “ti kaaddatayo ditoy planeta ket pammaneknek a ti raniag ti init ti maysa kadagiti mas permanente a banag iti aglawlaw.”

● Panaglikig iti pagrikusan: Ti panagrikus ti init ket medio aglikig nga agturong iti galactic plane wenno patag ti Milky Way. Kaipapanan dayta a nagbassit ti anggulo iti nagbaetan ti pagrikusan ti init ken ti galaksitayo. Kasano a makaipaay daytoy iti pagimbagan ti biag ditoy daga?

Iti labes ti ungto ti sistema solartayo, nalikmuttayo ti dakkel a nagbukel a nakaummongan dagiti kometa a maawagan Oort cloud.a Kas pagarigan ta dakdakkel ti nagbaetan ti pagrikusan ti init ken ti galactic plane. Ti init ket mabalin a bigla a bumallasiw iti patag iti galaksitayo, a nalabit kiburenna ti Oort cloud. Ania ti mabalin a resultana? Sigun kadagiti astronomo, agtinnag iti daga dagiti makadidigra a kometa.

Ania ti Ipalgak Kadatayo Dagiti Eklipse ti Init?

Adda di kumurang nga 60 a bulan iti sistema solartayo. Rikusenda ti pito kadagiti siam a planeta iti sistema solar. Nupay kasta, kasla ti daga ti kakaisuna a planeta iti sistema solar a makapaspasar iti mabuya a naan-anay nga eklipse. Apay a kasta?

Adda eklipse ti init no ti bulan ket adda iti nagbaetan ti init ken ti daga. Tapno eksakto nga agsaknib, masapul nga apag-isu ti makita a kadakkel ti init ken ti bulan, tapno ti bulan naan-anay a maakkubanna ti init. Ket eksakto a kastoy ti mapasamak! Nupay 400 a daras a dakdakkel ti diametro ti init ngem iti bulan, agarup 400 a daras met nga ad-adayo ti init iti daga ngem iti bulan.

Ngem ti kaadayo ti daga iti init​—ken ti makita a kadakkel ti init​—ti saan laeng a gagangay a makagapu iti itataud ti naan-anay nga eklipse. Nasken met dayta a kasasaad iti kaadda ti biag ditoy daga. Kuna ni Gonzalez a “no as-asideg wenno ad-adayotayo la bassit iti Init, mabalin a nabarbara wenno nalamlamiis ti Daga ket iti kasta saan a mabalin a pagnaedan.”

Saan la a dayta. Ti naisalsalumina a kadakkel ti bulan ti daga taginayonenna ti biag iti daytoy a planeta agsipud ta ti panangguyod ti grabidadna lapdanna ti nakaro unay a panaggunggon ti daga iti panagrikusna iti axis-na. Mangpataud ti kasta a panaggunggon iti nakaro ken makadidigra a panagbaliw ti klima. Isu a tapno mataginayon ti biag ditoy daga, masapul ti eksakto a kombinasion ti umiso a distansia ti init ken daga agraman ti umiso a kadakkel ti bulan​—ken mainayon kadagitoy amin ti dadduma pay a banag maipapan iti pannakaparsua ti init. Kunaenyo kadi nga amin dagitoy ket naiparna laeng?

Naiparna Laeng Kadi?

No ngay ipanmo ti luganmo iti nasanay ken nalaing a mekaniko tapno tarimaanenna. Sisasaet a nalpasna ti trabahona, ket nakitam a nagsayaat ti pannakatarimaanna. Ania ngata ti makunana no ipapilitmo nga aksidente laeng ti nagsayaat nga andar ti luganmo wenno naiparna laeng dayta?

Kasta met laeng ti mabalin nga isaludsod maipapan iti naisangsangayan a pannakaparsua ti inittayo. Nalabit ipapati kenka ti dadduma a sientista a naiparna laeng ti amin a pakabuklan ti inittayo, ti panagrikusna, ti kaadayona iti daga, ken ti dadduma pay a kalidadna. Umiso kadi daytoy? Nainkalintegan kadi daytoy a konklusion?

No kasano nga ipamatmat kadatayo ti nagsayaat andarna a makina ti lugan ti maipapan iti pannakasanay ken laing ti mekaniko, kasta met ti inittayo​—malaksid pay iti dadduma a nailangitan a bambanag​—ipamatmatna kadatayo ti maysa a banag. Dagiti naisangsangayan a kalidad ti inittayo a mamagbalin a posible ti biag ditoy daga ipasimudaagda ti nalawag a mensahe a daytoy a bituen ket gapuanan ti maysa nga intelihente ken mannakabalin a Diseniador ken Namarsua. Kastoy ti kinuna ni apostol Pablo: “Dagiti di makita a kualidadna ket silalawag a makita manipud pannakaparsua ti lubong ken agpatpatuloy, agsipud ta matarusan ida babaen kadagiti bambanag a naaramid, uray ti agnanayon a pannakabalin ken kina-Diosna.”​—Roma 1:20.

[Footnote]

[Blurb iti panid 17]

Agarup kagudua laeng ti kakasangabilion a kapaset ti enerhia nga aggapu iti init ti dumanon iti daga

[Ladawan iti panid 16]

Ti makapapatay a pudot ti init a kas iti daytoy saanna a pagpeligruen ti biag ditoy daga

[Credit Line]

Panid 2, 15, ken 16: Rinetrato ti NASA

[Ladawan iti panid 17]

Naiparna laeng kadi? Naisangsangayan nga eklipse ti patauden ti eksakto a kadakkel ti init ken ti bulan

[Ladawan iti panid 18]

No naiduma ti panagrikus ti init, agtinnag iti daga dagiti makadidigra a kometa