Panangmatmat iti Lubong
RADIASION PARA KADAGITI MASANSAN NGA AGTAYAB
Dagiti managbiahe iti tangatang maisarangda iti radiasion kosmiko manipud kadagiti bituen ken ti init ngem kadagiti tattao iti daga, ipakita dagiti baro a panagadal manipud iti U.S. Department of Transportation. Dagiti kameng iti eroplano, a masansan nga agtayab iti atiddog a panagbiahe, ken dagiti masikog a babbai ket maisarangda iti nakarkaro a peggad, kuna ti report. No nangatngato ti panagtayab ti eroplano ken no as-asideg kadagiti polo, nangnangruna kadagiti nakaro a panaginitna, ad-adu ti radiasion. Nupay kasta, ni Dr. A. B. Wolbarst iti U. S. Environmental Protection Agency imbagana iti The New York Times a ti peggad iti kanser manipud iti radiasion no agtaytayab iti nagbaetan ti Nueva York ken Atenas “ket nakabasbassit laeng no idilig kadagiti amin a kita iti peggad a sanguen ti maysa iti lubong.”
ANIAT’ NAPATPATEG KADAGITI AGTUTUBO?
Maysa a surbey ti nagsaludsod kadagiti nasurok a 2,000 nga agtutubo a taga Makinlaud nga Australia manipud 12 agingga iti 24 años tapno makita no ania dagiti kapapatgan a tema kadakuada. Impakita dagiti resulta a ti biag ti pamilia isut’ kapapatgan nga isyu kadagiti agtutubo, a linab-awanna dagiti amin a dadduma. Dagiti agtutubo inyebkasda met ti pannakaseknan maipapan iti personal a masanguananda ken ti masanguanan ti kaaduan a kagimongan, sigun iti pagiwarnak a The West Australian. Ti sabali pay a kangrunaan nga isyu isu ti edukasion ken ti panangsanay, ti talna, ti sapul, ken ti salun-at. Ngem dagiti napolitikaan ken relihiuso nga isyu addada iti baba iti listaan.
“NAIDIBORSIO NGEM ADDAT’ BALAY”
Idiay Japan dagiti nagdiborsio a lumallakayen/bumabbaketen nga agassawa dandani nagdoble iti napalabas a 20 a tawtawen. Gagangay, kuna ti konsultant iti diborsio a ni Yoriko Madoka, ti asawa a babai kellaat a sapulenna ti pannakidiborsio kalpasan iti 30 a tawen a panagasawa, ket ti asawa a lalaki mariknana a “kinagat ti bukodna a taraken ti imana.” Adu a babbai, nupay kasta, imbes a sanguenda ti rigat ti diborsiada, kaykayatenda ti “maidiborsio ngem addat’ balay,” sigun iti The Daily Yomiuri. Iti sabali a pannao, ti asawa a lalaki agnaed iti ngato ket ti asawa a babai agnaed iti baba a kadua dagiti annak. Awan ti aramiden ti asawa a babai maipaay iti asawa a lalaki ket padasenna a liklikan ti pannakisabet kenkuana. Iti kasta, ti sosial a kasasaad, ti kinatalged iti ekonomia, ken ti itsura mataginayon. Ngem kasano kabayag? Dagiti diborsio nga ipalubos ti korte kadagiti tattao a nasuroken a 60 a tawen ti edadda ngimmato iti 42.3 porsiento iti nagbaetan ti 1983 ken 1988, nga agpadpada ti bilang dagiti lallaki ken babbai a mangsapsapul iti diborsio.
MAKAPAPATAY A NEGOSIO ITI TUMATAYAB
Ti negosio iti atap a tumatayab ti mapabasol iti ipapatay dagiti minilion a tumatayab iti tinawen—a dagiti pattapatta ket makagteng iti kangato a ginasut a milion a natay. “Adda matmatay nga agarup lima a natiliw nga atap a tumatayab iti tunggal maysa a mailako a sibibiag,” kuna ti pagiwarnak iti Sud Africa a Personality. Tapno matiliw dagiti naisangsangayan a tumatayab, dadduma a negosiante pukanenda dagiti pagumokanda a kaykayo ket kamatenda dagiti urbon a nagbiag iti pannakatnag. Ti sabali pay a pamay-an isu ti panangbarsak iti arban dagiti tumatayab ket tiliwenda dagiti matnag iti daga nga addaan iti bassit a sugat iti payak. Kalpasanna sumaruno ti panangitalimeng iti tumatayab a sibibiag ken ti panangipatulod kadakuada iti adayo a daga, a sadiay masansan a sumangpetda a natay. Aniat’ magunggona sadiay? Ilawlawag ti Personality: “Ti bilang dagiti mailako a tumatayab ket mapattapatta nga agarup 5 milion iti tinawen. Ngem daytoy dina iraman ti dakkel a bilang dagiti maipuslit a tumatayab . . . Dagiti managayat iti tumatayab ken dagiti managkolekta sisasaganada nga agbayad iti $250,000 maipaay iti pagay-ayat unay ngem masalsalakniban a kita.”
KATULAGAN ITI SANGALUBONGAN A KLIMA
Kalpasan ti narigat a panagsasarita, amin dagiti 159 a miembro iti NU nagkaykaysada a nanganamong iti maysa a katulagan iti panamagtalinaed iti klima ti daga. Dagitoy ti agtitipon idiay Brazil inton 1992 tapno pagsasaritaanda ti pananglapped iti panagbara ti atmospera ken panangpabassit iti epekto iti panangparang-ay iti ekonomia iti aglawlaw. Ngem sadiay a nagpatingga ti panagtutulag, ket adu a naririkut nga isyu ti makasapul pay laeng iti pannakarisot. Sigun iti mannurat a ni Paul Lewis, dagiti rumangrang-ay a pagilian makitada ti pannakaseknan dagiti industrialisado a lubong maipapan iti aglawlaw kas gundaway a mangipapilit iti kalintegan a mangusar iti aglawlaw maipaay iti ekonomia. Kas subad iti kooperasionda, kayatda ti mangusar kadagiti baro a teknolohia iti aglawlaw, agraman ti pannakabang-ar iti utang ken ti nangatngato a presio dagiti tagilako. Namakdaar ti Naciones Unidas a rinibo a milion a tattao—dandani kakalima iti populasion ti lubong—ti mabalin nga agbalin a repuhiado iti umay a siglo no ti epekto ti greenhouse ti mangpangato iti patas ti baybay iti kasta unay.
AGRUNRUNOTEN A REKORD
Dandani 70 porsiento iti State Archives of North Rhine-Westphalia, Pederal a Republika iti Alemania, ti agpegpeggad iti pannakarunot. Ti pannakadadael, sigun iti ministro iti estado, ket adda kangrunaanna iti papel. Nanipud idi maika-19 a siglo, dagiti patauden ti industria a papel addaanda iti mangpaalsem nga elemento a mamataud iti panagrunot. Ti Frankfurter Allgemeine Zeitung ipadamagna a 26 porsiento kadagiti bambanag nga adda ti nagbalinen nga amarilio ti kolorna. Dagiti gagangay a panangitalimeng ken panangisubli mangipaayda laeng iti paset ti solusion.
PALAGIP ITI SALUN-AT
◻ Ti kankanayon a pannangan mabalin a makagunggona, kuna dagiti managsirarak idiay University of Toronto. Babaen ti panangpakan iti isu met laeng a kaadu ken kita ti taraon ngem 17 a kapaset a maysa nga oras ti baetda imbes a tallo a pannangan iti inaldaw, ti grupo dagiti lallaki a nasubok impakitana ti promedio a panagbaba iti LDL (“dakes”) a kolesterol a 13.5 porsiento, ti intero a kolesterol ti dara a 8.5 porsiento, ken ti insulin iti dara a 29 porsiento. Ti pannangan iti adu a maminsan laeng a pannangan ket makuna a kadadaksan a padron iti pannangan. Maysa a pagdaksan ket ti panagmerienda gagangay a mangiturong iti dakdakkel a panangipauneg kadagiti calories.
◻ Maysa a panagadal a naipablaak idiay The Journal of the American Medical Association ipakitana a dagiti babbai a gumatang laengen kadagiti tabletas a multi-bitamina nga addaan iti folic acid bayat ti panagnginawda ket agtomarda iti dayta bayat ti innem a lawas kalpasan ti panagsikogda pabassitenna iti kasta unay ti gundaway a maaddaan kadagiti annak a maipasngay nga addaan iti depekto iti neural-tube. Dagiti depekto iti neural-tube pataudenna ti paralisis, pannakatiltil ti isip, ken ipapatay.
◻ “Addan nakaad-adu a pammaneknek a ti taraon a nabaknang kadagiti prutas ken natnateng ket makatulong a mangpabassit iti peggad iti kanser,” kuna ti magasin a New Scientist. Dagiti bitamina a magun-odan “mangipaayda iti makasalaknib nga epekto babaen ti pananglappedda kadagiti makadadael a panagtignay dagiti selula ti bagi.” Kuna dagiti managsirarak a no ad-adu ti kanen a nateng, ad-adu ti gundaway a saan nga agbalin ti maysa a biktima iti kanser iti bara. Ket no awan ti umdas a bitamina C, dagiti epekto iti pananguram a maaramid iti dara mabalin a mangiturong iti saksakit a kas iti istrok, sakit ti puso, ken dagiti katarata.
MAKAKITA KADI DAGITI ASO TI KOLOR?
Limitado laeng ti kolor a makita dagiti aso, kuna dagiti managsirarak ti University of California idiay Santa Barbara. Kalpasan ti makatawen a panagadal, nasarakan dagiti sientista a dagiti aso mailasinda dagiti kolor kadagiti agsupadi a pungto ti color spectrum, nalabaga ken asul, ngem saanda a mailasin ti amarilio, berde, ken kolor kahel.
PANANGPAMPANUNOT ITI PANANGYALISON
Ti panangyalison iti dara ket umad-adun ti pannakausarna kadagiti rumangrang-ay a pagilian a mangagas kadagiti ubbing a pasiente ti malaria isu a nakaalan iti makapapeggad iti biag nga anemia. Idi 1986, kas pangarigan, 16,352 a kakasta a panangyalison ti naited idiay Mama Yemo Hospital, Kinshasa, Saire. Nupay kasta, bayat ti 1987 ti bilang ti panangyalison iti dara bimmaban. Apay? Ti adda iti London a magasin a Panoscope ipadamagna a kalpasan ti pannakasarak dagiti doktor idiay Mama Yemo a 13 porsiento iti grupo dagiti ubbing a naikkan iti panangyalison iti dara maipaay iti malaria ket naimpektaran iti HIV, ti mikrobio nga agawit iti AIDS, ti kameng ti medisina iti ospital binaliwanna ti pagalagadanna nga “automatiko a panangyalison iti dara kadagiti addaan iti anemia nga ubbing.” Imbes ketdi, dadduma nga agtutubo a pasiente idiay ospital ti Kinshasa ti naikkan kadagiti suplemento a tumulong a mangpaadu iti darada. Iti kasta, kuna ti Panoscope, “ti bilang ti panangyalison iti dara ket bimmaba iti 73% agingga iti 4,531—ket awan ti uray maysa nga ubing a nakapukaw iti biagna.”
NAKALKALDAANG A NAGBANAGAN
Idi 1970’s adu a lallaki nga Aleman ti nangpili iti panaglupes. Naginteresda, kuna ti pagiwarnak a Main Post, iti “panagannayas iti seksual a wayawaya.” Pagarupen ni Propesor W. Schulze, iti Hamburg-Eppendorf University Hospital, nga adu ti nangpili iti kasta nga operasion a dagdagus. Ti umad-adu a bilang dagiti napaglupes a lallaki kayatdan a baliktaden ti operasion. Nupay kasta, iti 10 porsiento kadagiti kaso, ti pannakaisubli ti kinabunga ket saanen a mabalin. Kasta met, dagiti gundaway a sibaballigi a mangbaliktad iti kinalupes ket bumasbassiten bayat ti panaglabas ti tiempo.
NASUSTANSIA A SANDWICHES
Dagiti nagannak saan a masapul a madanaganda no dagiti annakda addaanda laeng iti peanut butter ken tinapay a pangaldawda idiay eskuelaan. Ni Eleanor Brownbridge, maysa a nutrisionista manipud London, Ontario, Canada, kunaenna nga awan ti pagdaksan ti sandwiches a peanut butter ta ti palaman ken tinapay ket nagsayaatan a pareha ti protina.” Kunana pay a naglakaan ti “panangpabaknang iti raman ken sustansia iti peanut butter babaen kadagiti ramen . . . kas iti tinadtad a mansanas, pasas, apricots, dates, napisi a saba, uray pay coleslaw.” Dagiti ubbing nga estudiante kasla natalgedda iti isu met laeng a kita ti pangngaldaw. Ngem, ipadamag ti The Vancouver Sun, “nasayaat met ti mangiraman iti sumagmamano a pakasdaawan kas iti panangiwa iti tinapay iti cookie cutter wenno panangikabil iti maysa a surat iti pagbalonan.”