Dagiti Kulaaw—Nairanta nga Agbiag iti Rabii

DAGITI kulaaw addada iti dandani isuamin a lugar. Masarakanda kadagiti amin a kontinente malaksid ti Antarctica. Ti kadakkelda ket manipud kasla billit tuleng agingga iti agila. Ti kababassitan isu ti elf ken pygmy a kulaaw; daddadakkel dagiti kulaaw iti Eurasia, dagiti dadakkel a dapuen a kulaaw, dagiti dadakkel a nagsara a kulaaw, ken ti nakapimpintas a napudaw a kulaaw iti luglugar iti Arctic. Adda 140 a kita a naiwaraswaras kadagiti nagduduma a pagtaengan a kas dagiti karuruotan, tantanap, disierto, baresbes, nasamek a kakaykayuan, rain forests, ken ti nalamiis a katantanapan. Nagduduma dagiti taraonda a kas iti pagtaenganda: dagiti igges, insekto, tukak, utot, babassit a tumatayab, ken ikan.

Addaan iti dakkel nga ulo, dakkel a nagtimbukel a kolor kahel wenno amarilio a matmata, nga agpada a kumita iti sango ken mulenglengannaka manipud iti kasla platito a nagrikos a dutdot, nakasirsirib ti itsura ni Mr. Kulaaw. Awan duadua isut’ naawagan nasirib a lakayen a kulaaw. Maysa pay a mangipakita iti impresion a nasirib agtaud kadagiti dadakkel a matana a mangmulengleng a kanayon ken di agpalta. Ti di agpalta a panangmulengleng, nupay kasta, ket saan a gapu iti nakaro a panagmennamenna—dagiti matana naisaadda kadagiti nagsaadan a manglapped iti panagrikosda wenno panagpusiposda. Uray pay kasta, manipud pay idi ugma ti kulaaw napadayawan iti kinasirib—daytat’ sagrado a tumatayab iti Pallas Athene, ti Griego a diosa iti kinasirib.

Saan nga amin a kulaaw ket aglanglanga a nasirib. Ti bassit a kulaaw nga elf saan a makaawis a kas iti dakkel a nagsara a kulaaw, wenno ti umab-abut a kulaaw. Dagiti kulaaw nga elf agbiagda kadagiti disierto ket pagiananda dagiti abut dagiti woodpecker a pinanawanda kadagiti dadakkel a saguaro. Napigsa ti timek dagita a babassit a tumatayab, ket no agdueto dagiti kalakian ken kabàyan—no awaganyo dayta a panagkanta—kasla timek ken taol dagiti oken.

Dagiti umabut a kulaaw agnaedda kadagiti abut dagiti aso iti tanap wenno dagiti squirrel iti daga ket masansan a makita ida nga umulog umuli kadagiti bunton wenno nakabatayda kadagiti poste ti alad. Dagiti urbonda nga agpeggad kadagiti abutda agikkisda a kas iti panagikkis a pakdaar ti rattlesnake. Daytoy upayenna ti iseserrek dagiti di tarigagayan a bisita.

Adut’ mangipagarup a saan unay makakita dagiti kulaaw iti aldaw. Pagarupenda met a nagsayaat ti panagkita dagiti kulaaw iti sipnget. Ngem agpadpada a nagbiddutda kadagitoy. Nagsayaat ti panagkita dagiti kulaaw. Iti aldaw nagsayaatan ti panagkitada. Nasayaat met ti panagkitada iti rabii. Dagiti kulaaw a para iti rabii—ket kaaduanna ti kasta—addaanda kadagiti retina a napnapno kadagiti urat a mamagbalin kadakuada a makakita uray iti kakudrepan a lawag. Iti kasta nga aglawlaw maminggasut a nasaysayaat ti panangurnong dagiti matada iti lawag ngem dagiti matatayo. Ngem iti naan-anay a sipnget, mabalin a bulsekda. Maysa a managsirarak nangiwaras kadagiti natay nga utot iti datar iti naan-anay a nasipnget a kuarto ket nangikabil kadagiti kulaaw iti dayta. Dagidiay a kulaaw dida nakasarak iti uray maysa nga utot.

No dagiti Lapayag Agbalin a Matmata

Nupay kasta, idi ti barn owl (panid 15) naikabil iti naan-anay a nasipnget a kuarto nga addaan kadagiti bulong iti datar ket agkarayam dagiti nabiag nga utot kadakuada, dayta natiliwna amin ida. Kasta met laeng ti laing dagiti dadduma a pangrabii a kulaaw, ngem pudno a ti barn owl ti kalaingan. Iti naan-anay a sipnget dagiti lapayagna agbalinda a matmata. Dagiti barn owl umiso unay ti direksion ti panagdengngegda ngem ti aniaman nga animal iti daga a naadal.

No kayattay a mangngeg iti nakabasbassit a timek, iturongtay ti lapayagtayo iti gubuayanna ket ikukuttayo iti dakulaptayo iti likudan ti lapayagtayo tapno maurnong dagiti allon ti timek ket maiturongda iti ruangan ti lapayagtayo. Ti rupa ti barn owl nadisenio nga automatiko a mangaramid itoy, ket dagiti nagkapuy a timek a ditay mangngeg nalakana laeng a mangngeg. Ilawlawag ti Science Year 1983 iti World Book: “Ti kinasensitibo ti barn owl iti timek ket aggapu nangnangruna iti kasasaad ti napuskol a dutdotna iti rupa a mangkolekta iti timek—ti nakatibtibker, nakapuspuskol a dutdot kasla itsura ti puso nga aglawlaw iti rupana. . . . Kas iti dakulap a naikukot iti likudan ti lapayag, ti dakkel a rabaw ti nanglawlaw a dutdot kolektaenna dagiti timek ket iturongna kadagiti ruangan ti lapayag.”

Ti disenio iti panagdengngeg di agpatingga iti napuskol a dutdot ti rupa ti kulaaw. Ti sabali pay a ‘nakukot nga ima’ naipaay pay a mangiturong iti timek iti ruangan ti lapayag. Deskribiren ti Science 1983 dayta: “Ti domerosas nga abbung ti ruangan ti lapayag ti barn owl ket kas iti pannakaaramid ti makinruar a lapayag ti tao. Dagiti dutdot iti ruar ti abbung ti lapayag ken dagiti dutdot iti likudan ti lapayag agserbida a kasla nakukot nga im-ima a mangisarangusong iti timek iti ruanganna.”

Daytoy nga abbung ti lapayag, nupay kasta, ket saan laeng a sabali a ‘nakukot nga ima’ a mangpabileg ti panangurnong ti dutdot ti rupa iti timek. Dayta, agraman dagiti dutdot, nadisenioda a mangpapigsa iti direksional a panagdengngeg ti barn owl. Ti ruangan ti lapayag iti bangabanga ti barn owl ket balanse, kayatna a sawen, ti kannawan ken kannigid a ruangan ti lapayag agbatogda iti bangabanga. Ti makinruar a lapayag, nupay kasta, saan nga agbatog. Agpada ti abbung ti kannawan a lapayag ken ti ruangan ti makinruar a lapayag nababbabada ket nakadata, ket ti abbung ti kannigid a lapayag ken ti ruangan ti makinruar a lapayag nangatngato ken nakapakleb. Gapuna, ti kannawan a lapayag, a nakadata ti abbungna ken ti nakukot a ruanganna, ad-adda a mangngegna dagiti timek nga aggapu iti ngato, ngem ti kannigid a lapayag, a nakapakleb ti abbungna ken ti nanakukot a ruanganna, ad-adda a mangngegna dagiti timek manipud iti baba. No napigpigsa ti timek iti kannawan a lapayag, ammo ti kulaaw a ti timek aggapu iti ngato; no napigpigsa iti kannigid, ti timek aggapu iti baba.

Umasping iti dayta, no ti timek adda iti tuktok ket umuna a mangngeg ti kannawan ngem ti kannigid, dagus a maawatanna a daytat’ aggapu iti kannawan; no umuna a mangngeg ti kannigid, maawatan a daytat’ naggapu iti kannigid. Bassit ti ulo ti kulaaw, gapuna ti nagdumaan ti tiempo ti idadateng ti timek iti maysa a lapayag no idilig iti sabali ket bassit laeng, a marukod iti microsegundos (maysa a microsegundo ket one millionth iti maysa a segundo). Dagus a sumungbat ti kulaaw iti direksional a timek—iti uneg ti kakasangagasut ti maysa a segundo, sumango ti kulaaw ti paggapuan ti timek. Ti dagus a panangilasinna kadagitoy iti apagkanito ket nasken unay iti panangitudona iti paggapuan ti timek.

Kas nadakamaten nga immuna, pudno a saan nga aggargaraw dagti mata ti kulaaw. Daytoy saan a biddut iti panangdisenio, nupay kasta. Ti tengnged ti kulaaw ket magargaraw ta dadduma a kulaaw mapusiposda ti uloda agingga iti 270 degrees, a mamagbalin kadakuada a makakita uray pay ti likudanda a mismo. Kasta met, ti saan a panaggargaraw dagiti mata ket maysa a gameng. Kaipapanan dayta a no makangngeg ti timek ti kulaaw ket tumaliaw iti pagtaudanna, automatiko a naiturong dagiti matana iti dayta a direksion. Makitana ti tinaudan ti timek iti kakasangagasut ti maysa a segundo kalpasan ti pannakangegna iti dayta.

Nadisenio dagiti Payak nga Addaan Pangpaulimek

Aguni dagiti dutdot ti kaaduan a tumatayab bayat ti panagtayabda. Saan a kasta dagiti dutdot ti kulaaw; naisangsangayan a nadisenioda a naulimek. Naluknengda ken napino, a nalamuyot nga aprosan, gapuna di agtimek no lumabas ti angin kadakuada. Dagiti dutdot a pagtayabna saan a nalinteg, natangken ti pingirna kas ti kaaduan a tumatayab, a mangpataud iti panagungor no agkayabkabda iti panagtayabda. Dagiti barbs iti dutdot ti kulaaw di agpapada ti kaatiddogda, tapno mabati dagiti nalukneng a pingirna a di agtimek bayat ti panagtayabda.

Daytoy a kinaulimek, nupay kasta, ket mabaybay-an no agsasarita dagiti kulaaw—panagikkis, panagkanta, panagsagawisiw, panagtimek ti sippit, ken ti panagkayabkab dagiti payak iti panagtayab. Tukoyen dagiti dadduma a managsirarak dagitoy a timtimek kas kanta dagiti kulaaw, ket iti pagdengngeg dagiti kulaaw dadduma a timek maibilang a panagkanta, ta adda paset dagitoy iti komunikasion iti panaginnarem dagiti agasawa.

Nupay no idi damo dida naparsua a maipaay iti daytoy a panggep, napateg itatta dagiti kulaaw iti panangtimbengda kadagiti insekto ken utot. Ti barn owl maibilang a nangnangruna a gayyem ti mannalon, nga ikkatenna dagiti utot ken marabutit iti talonna ken dagiti dadduma a peste a mangan iti mulana. Kadagiti dadduma a luglugar maparegta dagiti kulaaw babaen iti naisangsangayan a “ruangan dagiti kulaaw” tapno makastrekda kadagiti patakder iti talon. Idiay Malaysia, dagiti managmula ti palma mangikabilda kadagiti kahon a pagumokan dagiti barn owl—ket saan a libre dayta. Dagiti paris nga agnaed sadiay agabangda, a tinawen nga ikkatenda ti agingga iti 3,000 nga utot a mabalin a mangan koma iti mulana. Ket dagiti barn owl mangpapintasda. Dagitoy ti maysa kadagiti kapintasan a tumatayab, a naiwaras iti sangalubongan, ket addaanda ti maysa kadagiti makapainteres a kasla puso ti itsurana a rupa iti nakaparsuaan.

No panunotenyo dagiti dadakkel nga amarilio a matmata a mangurnong ti kabassitan a lawag, dagiti lapayag a makangngeg iti arasaas manipud iti aniaman a direksion, ken ti nakaul-ulimek a panagtayab, masdaawkayo kadagitoy a kulaaw iti rabii a naparsua a nakasaysayaat ti pannakadiseniona a nairanta nga agbiag iti rabii.

[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

Kannigid ken ngato: Dakkel a nagsara a kulaaw ken anakna

[Credit Line]

Kannawan: Umabut a kulaaw

Adayo a kannawan: Kulaaw nga elf

[Credit Line]

Paul A. Berquist

[Picture Credit Line iti panid 15]

Photos: page 15, Paul A. Berquist