Ti Panangituray ti Tao Nakatin Kadagiti Timbangan
Di Nalimitaran a Turay—Bendision wenno Saan?
Aurokrasia: gobierno ti maysa a tao a di nalimitaran ti pannakabalinna; Autoritarianismo: ti panangusar iti mangituray a pannakabalin a di anamongan dagiti iturayan, nakapkapuy ngem ti totalinarianismo; Kinadiktador: gobierno nga addaan agturay a ti naan-anay a pannakabalin limitaran ti linteg wenno lapdan ti maysa nga autokratiko a bagi; Totalitarianismo: napamaysa a panangtengngel ti autokratiko a bagi, a mamagbalin kadagiti umili a dandani naan-anay nga agpaituray iti autoridad ti Estado.
DAGITI autoritariano a gobgobierno, napaut ti panangtengngelda ken bassit ti wayawaya ti indibidual, dagus nga ipalagipna dagiti sasao a mangdeskribir a kas iti “manangilupitlupit, “nauyong,” ken “narungsot.” Nakaro ti kinanasionalistikona, dagitoy a turay tenglenda ti tunggal sanga ti gobierno, nainget a siputanda dagiti amin nga umilida, ket lapdanda dagiti ar-aramid nupay mabalin a saan a makadangran dagitoy, a di mangitandudo iti pagimbagan ti nasion. Nakalkaldaang ta, ti historia ti tao aduan kadagiti autoritariano a gobgobierno nga ipadamagna.
Maysa Laeng a Kasasaad
Kunaen ti The World Book Encyclopedia: “Ti gobierno ti Russia iti sidong dagiti czar dandanidan nagbalin a naan-anay nga autokrasia.” Ngem saan nga amin nga autoritariano a turay ket naan-anay; dayta maysa laeng a kasasaad. Ket amin nga autoritariano a gobgobierno saan nga autokrasia, kayatna a sawen, dagiti gobierno nga idauluan ti maymaysa nga agturay, maysa a diktador, wenno czar. Mabalin a daddumat’ tenglen ti maysa a grupo, nalabit maysa a junta militar, wenno oligarquia (turay dagiti natatan-ok) wenno plutokrasia (turay dagiti babaknang).
Mabalin nga agbalin nga autoritariano ti demokrasia. Pudno nga addaanda kadagiti partido politika, agbotosda, salimetmetanda dagiti korte ti linteg, ken pagtangsitda ti maysa a parliamento wenno lehislatura. Kaskasdi, agingga a tengtenglen ti gobierno dagitoy a nadumaduma nga institusion, nga ipappapilitda a tungpalenda ti bilinna, iti kasta daytat’ autoritariano, aniaman ti kasasaadna. Saan a gapu ta nairanta a kasta ti pannakaaramidna. Bayat dagiti panawen ti gubat wenno riribuk ti nasion, ti kasasaad mabalin a kalikagumanna ti panangipaay iti gobierno kadagiti pannakabalin iti panawen ti emerhensia. Nalabit limmabasen ti panawen ti emerhensia; dagiti pannakabalin iti panawen ti emerhensia, nupay kasta, saan a nagpaso.
Dagiti monarkia ket autoritariano iti nagduduma a kasasaad. Ngem kaaduanna dagiti naan-anay a monarkia sinukatanen dagiti limitado a monarkia. Dagiti managaramid linteg ken nalabit dagiti konstitusion limitaranda ti autoridad dagita a monarkia, isu a mangpabassit ti panagbalinda nga autoritariano. Gapuna, ti panangtagiragsak ti indibidual iti wayawaya iti limitado a monarkia itatta lab-awanna pay dagidiay adda kadagiti naan-anay a monarkia idi napalabas.
Uray pay idi gagangay pay dagiti naan-anay a monarkia, limitado ti pannakabalinda. Ilawlawag ti propesor iti historia a ni Orest Ranum a “kaaduan kadagiti ar-ari kurangda iti tured ken ti pudno a pannakabalin a mangituray kadagiti iturayanda a naan-anay wenno naan-anay a mangpukaw iti minoridad a rasa ken kultura a kas ti maysa a Hitler wenno Mussolini wenno Stalin.” Nalawag, ti nangato a moral ken dagiti nasayaat a kababalin ti ari—wenno ti kinakurang dayta—ket napateg. Nupay kasta, kuna ni Ranum: “Awan ti naan-anay a monarkia a nakatulad iti nagkaykaysa a panangtengngel iti kultura ken ekonomia ti moderno a totalitariano.”
Panggep a Naan-anay a Panangituray
Bayat ti 1920’s ken 1930’s, idiay Italia, ti Union Soviet, ken Alemania, maysa a baro a kita iti autoritariano a gobierno ti rimsua iti lubong, maysa a makasapul iti panangpataud iti baro a termino a maitutop a mangdeskribir iti dayta. Kadagitoy a dagdaga tinengngel ti Estado ti pagiwarnak. Ti polis nagbalin nga adipen ti agturay a partido ti politika ket saanen nga adipen dagiti tattao. Ti propaganda, panangsiput, disiplina, nalimed a panangsipsiput ti polis, ken uray pay ti puersa mausarda a manglapped iti panangbusor. Mapilit dagiti umili a mangawat iti opisial a napolitikaan ken sosial a kapanunotan ti gobierno. Dagidiay agkedked maibilangda a traidor. Ti termino a “totalitarianismo” kasla maitutop—maysa a kasasaad a mangibanag iti bukodna a kalat, a naan-anay a mangtengngel kadagiti amin nga umilina.
Ilawlawag pay ti Aleman a magasin nga Informationen zur politischen Bildung (Information for Political Education): “Ti estado a mangpanggep iti naan-anay a panangtengngel, maisupadi iti autoritariano a turay, di kontento iti panangakem iti opisial a saad iti pannakabalin. Dina kayat nga ikkan dagiti umili iti limitado a wayawaya no di ket ibilinna ti naan-anay a kinamatalek ken aktibo a panangsuportarda kadagiti paglinteganna iti amin a tiempo. Dagitoy a di nalimitaran a pammilin sapulenna ti maysa a totalitariano nga estado a mangimpluensia kadagiti bambanag a gagangay a saan a pakibibiangan ti estado, kas ti pamilia, relihion, ken ti panaglinglingay. Tapno maibanag dagitoy a pammilin, ti totalitariano nga estado masapul a maaddaan iti maysa nga organisasion a mangsiput iti tunggal indibidual iti amin a tiempo.”
Siempre, manipud iti panangmatmat iti Estado ken iti pagimbaganna, epektibo unay ti totalitariano a gobierno. Ngem imposible a taginayonen, kuna ti mannurat a ni Charles Krauthammer. Basta adda nakaad-adu a tenglen. “Iti apagkanito makaibaludka, makapaltogka pay, kadagiti tattao,” kunana, “ngem kalpasan ti sumagmamano a tiempo maibusankan ti bala, pagbaludan, pigsa, ken uray pay dagiti biktima. . . . Ti laeng naan-anay a panagbalbaliw ti makasabet kadagiti pagalagadan ti totalitariano, ket imposible ti naan-anay a panagbalbaliw. Uray pay ti tirania agsardeng.”
Patauden ti ‘Kaaduan a Kagimongan’?
Nadumaduma a teoria ti naitandudo a mangilawlawag no apay a ti autoritarianismo, nangnangruna ti kaingetan ken kaballigian a porma, ti totalitarianismo, ti mangilasin iti maika-20 a siglo. Sigun iti The World Book Encyclopedia, “ti umuna a dua a kakatlo iti 1900’s ket panawen iti dakkel a panagbalbaliw—nalabit ti kapartakan ken kasaknapan a panagbalbaliw iti amin nga historia.” Awan duadua, daytoy adut’ pakainaiganna iti panagturong iti autoritarianismo.
Ti yaadu ti populasion, ti panagbalin dagiti il-ili a siudad, ken dagiti irarang-ay iti teknolohia ket moderno a kasasaad a nakatulong iti itataud ti kagimongan ti kaaduan. Daytoy a termino ipamatmatna ti maysa nga industrial a kagimongan a mailasin babaen kadagiti dadakkel, napamaysa, nadumaduma a departamento, ken awan pangkaaduan nga institusion. Daytat’ kagimongan a sadiay ti relasion ti tao narabaw ken aglabas. Daytat’ kagimongan nga, iti sidong ti kaadu dagiti tattao, dagiti naliday nga indibidual ti kankanayon a mangsapsapul kadagiti kapuonanda ken ti kinapateg ti komunidad.
Ngem mapagsusuppiatan ti kadakkel ti naitulong ti kagimongan ti kaaduan iti irarang-ay ti totalitarianismo. Sigun iti pimmusayen a naipasngay nga Aleman a sientista ti politika a ni Hannah Arendt, nagdakkelan ti impluensiana. Ti librona a The Origins of Totalitarianism kunaenna a ti totalitarianismo naibangon, saan a kadagiti klase, no di ket kadagiti adu a tattao a “gapu iti bilangda, wenno dida panangikankano, wenno ti kumbinasion dagiti dua, saanda a mapagkaykaysa iti aniaman nga organisasion a naibatay iti pagimbagan ti amin, kadagiti napolitikaan a partido wenno munisipal a gobgobierno wenno organisasion dagiti propesional wenno union ti negosio.”
Dinakamat met ni Arendt dagiti dadduma a bambanag a nakatulong iti itataud ti totalitarianismo: imperialismo, ibubusor iti Semitismo, ken ti pannakasinasina ti tradisional nga agwaywayas a nasion.
Imperialismo?
Di nagbayag sakbay ti panaglabas ti siglo, immadu ti panangkolonia. Ti Briton nga ekonomiko a ni John Atkinson Hobson itudingna ti 1884 agingga iti 1914 kas ti panawen a maawagan itan a baro nga imperialismo. Daytoy awan sabali no di ti panangusar dagiti monarkia wenno dagiti demokratiko a gobgobierno iti autoritariano a pannakabalin maipaay iti panggep a mangpalawa kadagiti imperioda. Ti panangituray kadagiti dadduma a dagdaga naibanag babaen iti direkta a panangsakop wenno saan a direkta a panangituray kadagiti napolitikaan ken ekonomiko nga ar-aramidda. Ipatpatarus ni Hobson ti imperialismo a nangnangruna a mainaig kadagiti bambanag maipapan iti ekonomia. Iti kinapudnona, daytoy a baro a kita iti kolonialismo masansan a bassit laeng ti pakainaiganna iti napolitikaan a pannakabalin ngem ti pannakapalawa ti ekonomia ken ti pannakapataud dagiti baro a paglakuan kadagiti tagilako ti nasion.
Awanen ti ad-adda a nakaiparangarangan daytoy ngem iti naawagan Panagsasalisal Maipaay iti Africa. Idi nasapa pay nga 1880’s, ti Britania, Francia, ken Portugal addaandan kadagiti adu a kolonia nga Africano. Ngem idi nangrugin a nagimon ti Belgium ken Alemania, addan ti panagsasalisal. Malaksid iti Ethiopia ken Liberia, ti isuamin nga Africa addan iti sidong ti panangituray ti Europa. Napuersa dagiti nangisit nga Africano nga agbuya bayat nga inokupar dagiti puraw a “Kristiano” ti dagada.
Ti Estados Unidos ti America nagbalin met nga imperial a pannakabalin. Idi naladawen a maika-19 a siglo, nagun-odna ti Alaska, Hawaii, ti Islas Filipinas, Guam, ken Samoa ken dadduma pay nga islas Pacifico, agraman ti Puerto Rico ken dagiti dadduma nga islas iti Carribean. Makapainteres ti komento ni Henry F. Graff, propesor iti historia idiay Columbia University, a nagkuna: “Makaimpluensia ti ar-aramid dagiti Kristiano a misionero a kas met laeng dagiti mannurat maipapan iti politika idi tumataud ti moderno nga imperialismo.” Ngem no dagitoy a misionero iti Kakristianuan nagbalinda koma a pudno a Kristiano, nagtalinaedda koma a neutral iti politika iti pannakiinnagaw iti Africa agraman dagiti dadduma a kolonia ti imperio, a maitunos kadagiti sasao ni Jesus: “Saanda a paset ti lubong, a kas kaniak saanak a paset ti lubong.”—Juan 17:16; Santiago 4:4.
Ti panawen ti imperialismo maipagarup a nagpatinggan idi 1914. Saan a pudno daytoy, nupay kasta, maipapan iti autoritariano nga espirituna. Daytoy nga espiritu ginupgop ni Cecil Rhodes, primero ministro bayat ti 1980’s iti paset itan ti Sud Africa, idi kinunana: “Ti panangpalawa iramanna ti isuamin.” Maysa a makatignay a puersa iti panangpalawa iti Imperio a Briton, naminsan intangsitna: “Inayonko pay dagiti planeta no kabaelak.” Daytoy nga espiritu iti panagimbubukodan ti mangtigtignay pay laeng kadagiti nasnasion a mangtengngel, agingga a mabalin, kadagiti napolitikaan ken ekonomiko a pagalagadan dagiti dadduma a dagdaga maipaay iti pagimbaganda. Ti Japan, kas pangarigan, gaput’ di nagballigi a nangparmek iti lubong babaen iti militaria, ket mapabasol no maminsan a mangpadpadasen a “mangparmek” babaen iti ekonomia.
Ti Kadi Panangituang iti Autoritariano a Turay ti Solusion?
Ti di nalimitaran a pannakabalin nga intag-ay dagiti awan prinsipiona ken nabuklis a tattao ket maysa a lunod, saan a bendision. Maitutop ngarud dagiti sasao ni Ari Salomon idi ugma: “Adtoy! dagiti lulua dagiti naparigat” ket isuda awananda iti mangliwliwa; ket iti biang dagiti mangparparigat kadakuada adda idi pannakabalin, ngem awan ti mangliwliwa kadakuada.”—Eclesiastes 4:1.
Iti sidong ti autoritariano a turay “dagiti lulua dagiti naparigat” pudno nga aduda. Iti 1987 a librona a Perestroika, nupay kasta, namakdaar ni Mikhail Gorbachev: “Mabalin ti manglapped, mangpilit, mangpasuksok, mangdadael wenno mangrebbek, ngem maipaay laeng iti maysa a panawen.” Ngarud, nupay adda ti pannakabalin “iti dasig dagiti manangparigatda,” dagiti umili maulit-ulit a timmakderda a nangikkat kadagiti pananglaplapped iti autoritariano a gobierno. Ti nadara a pannakaituang ni Nicolae Ceauşescu ken dagiti puersa ti talgedna idiay Romania idi napan a Disiembre, ti maysa a kaso a maisitar.
Ti panangituang iti autoritariano a turay pudno a mangyeg iti pannakabang-ar. Ngem pudno met, kas kunaen ti proverbio iti Burma, a “mabigbigmonto laeng ti pateg ti immuna nga agturay babaen iti baro a turay.” Siasino ti makaipanamnama a ti aniaman a dakes ket dinto masukatan ti dakdakes pay?
Tapno dakamaten ti maysa laeng a pangarigan, naituang ti autoritariano a turay iti maysa a daga iti Latin-America. Manginanama unay ti populasion a sumayaat dagiti bambanag, ngem simmayaatda kadi? Iti panagkomento maipapan iti kasasaad adu a tawen kamaudiananna, maysa a magasin dagiti damdamag ti nagkuna a ti biag nagbalin a nakarigrigat “imbes a sumayaat, dimmakes.” No maipapan iti nakangatngato nga implasion, inawagan ti magasin ti kuarta ti nasion a “dandani awan ti mamaayna,” pagsennaayanna ti kasta unay a kinakurang ti panangaywan ti salun-at iti pagilian, ket kinunana a ti malnutrision kumarkaro. Kabayatanna, naikkat metten dayta a turay iti pannakabalinna.
Saan kadi a nakalawlawagen nga isuamin a porma ti turay ti tao ket nasarakan a nagkurang? Kaskasdi itultuloy pay laeng dagiti tattao ti mangsapul iti nasayaat a gobierno. Dua a kangrunaan a pangarigan iti pannakapaay a pagturongan daytoy, a mangikursong kadagiti amin a nasion iti kasta unay a pannakapaay nga “awan ti mangliwliwa kadakuada,” ti maisalaysayto iti sumaganad nga isyu.
[Ladawan iti panid 21]
Maysa a pangarigan iti dandani naan-anay nga autokrasia isu ti Russia iti sidong dagiti czars
[Credit Line]
Alexander II babaen ken Krüger, c. 1855