Ti Panangituray ti Tao Natimbang Kadagiti Timbangan

Paset 2—Dagiti Ar-ari, kas Bitbituen, Maitan-okda ken Matnagda

Monarkia: gobierno nga idauluan ti nagtawid a pangulot’ estado, kas maysa nga ari wenno emperador; Pagarian: porma ti gobierno a monarkia nga idauluan ti ari wenno reina; Imperio: napalawa a teritoria a gagangay buklen ti grupo dagiti nasion, estado, wenno tattao nga iturayan ti maymaysa nga agturay, kaaduanna idauluan ti maysa nga emperador.

“KET naaramid a kadagiti al-aldaw ni Amrafel nga ari ti Sinar.” Ditoy iti panglukat ti Genesis kapitulo 14, damo nga usaren ti Biblia ti sao nga “ari.” Ditay ammo, kas kunaen ti dadduma, no ti Amrafel ket sabali a nagan ti nalatak nga Ari Hammurabi iti Babilonia. Ti pagaammotayo ket, aniaman ti kinataona, ti kinaari ti tao di timmaud ken Amrafel. Sumagmamano a gasut a tawen a nasaksakbay, ni Nimrod, nupay di naawagan nga ari, nalawag a maysa nga ari. Kinapudnona, isut’ immuna nga ari a tao iti historia.—Genesis 10:8-12.

Pudno, awan dagiti pakakitaan a mangtuktukoy kada Ari Nimrod wenno Ari Amrafel. “Ni Enmebaragesi, ari iti Kish, isut’ kalakayan nga agturay iti Mesopotamia nga addaan mapagtalkan a sursurat,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Manipud Kish, maysa a kadaanan a siudad-estado iti Mesopotamia, timmaud ti Sumerian a sao maipaay iti agturay, a kaipapananna “dakkel a tao.” Ti panangipetsa iti panagturay ni Enmebaragesi, nupay naiduma iti kronolohia ti Biblia, nupay kasta ipadana ti tiempo nga ipaay ti Biblia ken, ti napatpateg pay, ikabilna ti turay ti tao iti isu met laeng a paset iti daga a kas ti Biblia.

Panagkaykaysa iti Turay ti Maysa

Ti Shang, wenno Yin, a dinastia ti Insik kaaduanna maipagarup a nangrugi idi baet ti maika-18 ken maika-16 a siglo K.K.P., nupay pagduaduaan daytoy a panangipetsa. Aniaman ti kaso, dagiti monarkia ti kadaanan a porma ti gobierno ti tao. Dagitoy nasaknapda met.

Ti sao a “monarkia” aggapu iti sao a Griego a moʹnos, a kaipapanannat’ “maymaysa,” ken ar·kheʹ, a kaipapanannat’ “turay.” Maitunos iti dayta, ipabiang ti monarkia ti katan-okan nga autoridad iti maymaysa a tao nga agserbi a bukodna kas ti agnanayon a pangulo iti estado. Iti naan-anay a monarkia, linteg ti sao ti ari. Buklenna, kayariganna, ti turay ti maymaysa.

Kankanayon a naibilang ti monarkia a makatulong a mamagkaykaysa kadagiti nasion. Ni John H. Mundy, a nangisuro iti historia ti Europa idi edad media, ilawlawagna nga idi edad media, ti napolitikaan a teoria “irasonna a gaput’ lab-awanna dagiti partikular a partido, ti institusion a monarkia maibagay kadagiti nalawa a lugar nga agsusupadi dagiti pagayatanda.” Dagitoy a nalawa a lugar nga “agsusupadi dagiti pagayatanda” masansan a resulta ti namilitaran a panangparmek, ta dagiti ar-ari no dadduma isudat’ papangulo ti militaria. Kinapudnona, ti historiador a ni W. L. Warren kunaenna a ti balligi iti gubat “gagangayen a maibilang nga umuna a pakabigbigan iti naballigi a kinaari.”

Gapuna, ti monarkia a porma ti gobierno ket mangawis iti pannakaipasdek dagiti pannakabalin ti lubong kas iti Imperio ti Grecia nga iturayan ni Alejandro a Dakkel, ti Imperio ti Roma nga iturayan dagiti Cesar, ken, iti nabiit pay, ti Imperio a Briton. Ti naudi, iti kangitingitanna idi nasapa pay a maika-20 a siglo, pinagkaykaysana nga inturayan ti kakapat iti populasion ti lubong ken ti kakapat a kalawa ti daga.

Narelihiusuan a Kinaari

Adut’ kadaanan nga ar-ari a mangakem iti kinadios. Kas napaliiw ti mabigbigbig a historiador a ni George Sabine: “Mangrugi ken ni Alexander, nailista dagiti Helleniko nga ar-ari a kadua dagiti didios dagiti Griego a siudad. Ti madaydayaw nga ari nagbalin a sapasap nga institusion iti Daya ket kamaudiananna tinulad dagiti Romano nga emperador.” Kunaenna a daytoy pammati a kinadios ti ari nagtalinaed idiay Europa “iti maysa wenno dadduma a porma, agingga iti moderno a tiempo.”

Idiay Central ken Sud America, dagiti estado nga Aztec ken Inca maibilangda a sagrado a monarkia. Iti Asia idi laeng 1946 a ti pimmusayen nga Emperador Hirohito iti Japan ti nangibabawi ti panangakemna a maika-124 tao a kaputotan iti diosa ti init a ni Amaterasu Omikami.

Nupay saan nga akmen dagiti amin nga ar-ari ti kinadios, kaaduan kadakuada ti nangsalimetmet a supsuportaran ida ti dios. Ti pannakaitudingda a mangibagi iti Dios ditoy daga iramanna ti nadiosan a sagut a kinapadi. Ilawlawag ni John H. Mundy a “ti kadaanan a pagarup a dagiti ar-ari ket papadida a mismo nagsaknap iti Laud, a mamagbalin iti prinsipe a mangituray iti iglesiana ken direktor dagiti apostolna.” Daytat’ relihiuso a kapanunotan a “timmaud iti panangitipon ni Constantino iti iglesia ken estado [bayat ti maika-4 a siglo K.P.], ken manipud iti kasta met laeng a kapanunotan ti iglesia a Neoplatoniko.” Ti panangbendision ti relihion idi koronasion intan-okna ti turay ti ari iti kurang a pannakaitutopna.

Idi 1173, rinugiann ni Henry II ti nangusar iti titulo nga “Ari babaen ti kaasi iti Dios.” Daytoy nagturong kamaudiananna iti kapanunotan a maawagan nadiosan a kalintegan dagiti ar-ari, a kaipapananna a matawid ti pannakabalin ti ari. Maipagarup nga imparangarang ti Dios ti pilina iti pannakaipasngayna. Idi 1661, pinagbalin ni Louis XIV iti Francia a nakalablabes daytoy a doktrina babaen iti naan-anay a panangiturayna. Minatmatanna ti panangbusor a basol a maibusor iti ibagbagina a Dios. Intangsitna, “l’état c’est moi! [siak ti Estado].

Nagparang ti kasta met laeng a kapanunotan idiay Scotland iti isu met laeng a tiempo. Bayat ti panangiturayna iti Scotland a kas James VI ngem sakbay ti panagbalinna nga Ari James I iti Inglatera idi 1603, nagsurat daytoy nga agturay: “Maawagan dagiti ar-ari a Dios . . . agsipud ta nakatugawda iti Trono ti DIOS ditoy daga, ket sungsungbatanda ti panangiturayda [K]enkuana.” Ditay ammo no kasano ti pannakaimpluensia ni James itoy a pammati tapno ipalubosna ti pannakaipatarus ti Biblia iti Ingles. Ngem ammotay dagiti resulta, ti King James Version, ket nasaknap pay laeng nga us-usaren dagiti Protestante.

Panawen ti Naan-anay a Monarkia

Manipud nasapa pay nga Edad Media a nagtultuloy, gagangay ti monarkia a porma iti gobierno. Pinataud dagiti ari ti nalaka a pamay-an ti panangituray babaen ti panangitedda iti turay kadagiti nalalatak a makinkukua iti daga. Dagitoy, met, nangipasdekda iti napolitikaan ken namilitaran a sistema a maawagan feudalismo. Maisukat iti namilitaran ken dadduma a serbisio, mangted ti daga dagiti makinkukua iti daga kadagiti katalonanda. Ngem no agbalin nga epektibo unay ken nabilbileg dagiti makinkukua iti daga, ad-adda a masinasina ti pagarian iti pannakabalin ti feudalismo.

Malaksid iti dayta, ti sistema feudal ikkatenna ti kinatan-ok ken wayawaya dagiti umili. Iturayan ida dagiti namilitaran a makinkukua ti daga, ta kangrunaanna ay-aywananda ti sapulna. Gaput’ mailibak kadakuada ti panagadal ken ti gundaway a rumang-ay, “dagiti adipen bassit laeng ti kalinteganda nga ipaalagad ti linteg a maibusor iti apona,” kuna ti Collier’s Encyclopedia. “Dina mabalin ti mangasawa, ipatawid ti ab-abanganna, wenno panawan ti daga nga awan palubos ti apona.”

Saan laeng a kastoy ti pannakaituray ti naan-anay a monarkia. Dadduma nga ar-ari itedda ti panangituray kadagiti indibidual a kamaudiananna maikkat iti saad, no pagarupen a kasapulan. Dadduma nga ar-ari italekda ti lokal a panangituray iti nalatak nga institusion nga agturay babaen iti ugali ken panangpilit ti kagimongan. Ngem amin dagitoy a pamay-an di naballigi no maminsan. Nupay kasta, dagiti mannurat iti maika-17 a siglo, kas kada Sir Robert Filmer iti Inglatera ken ni Jacques-Bénigne Bossuet iti Francia, itantandudoda pay laeng ti kinanaan-anay kas kakaisuna a porma iti gobierno. Ngem nabilangen dagiti al-aldawna.

“Didios” a Simbolo

Nupay kaaduan patienda a dagiti agturay agsungsungbatda laeng iti Dios, umad-adun ti panangpilit nga agsungsungbatda iti linlinteg ti tao, ug-ugali, ken autoridad. Idi maika-18 a siglo, “mangusar dagiti agturay iti naiduma a sasao kadagiti agtuturay iti maika-17 a siglo,” kuna ti The Columbia History of the World, nga innayonna, nupay kasta, nga iti “babaen ken likudan ti pagsasao dagitoy pay laeng ti agturay.” Ngarud ilawlawagna nga “idi inawagan ni Frederick a Dakkel ti bagina nga ‘umuna nga adipen iti estado’ ket linaksidna ti nadiosan a kalintegan dagiti ar-ari, dina pinanunot ti panangidianna iti pannakabalin.”

Nupay kasta, kalpasan ti Rebolusion idi 1688 idiay Inglatera ken ti Rebolusion a Pranses idi 1789, kaaduanna ti aldaw iti kinanaan-anay nalpasen. Nain-inot, ti naan-anay a monarkia winayaannan ti limitado a monarkia nga addaan lehislatura ken konstitusion, wenno dagitoy a dua. Maisupadi iti maika-12 a siglo idi ti “kinaari saklawenna laeng ti kabaelan ti ari, ken ti sisasagana nga awaten dagiti iturayanna,” a maadaw iti historiador a ni W. L. Warren, itatta ti napolitikaan a pannakabalin ti kaaduan nga ar-ari ken reina ket limitadon.

Siempre, mammano nga agturay ti addaan pay laeng iti kasta unay a pannakabalin. Ngem kaaduan kadakuada ti nabayagen a nakapukaw iti kinatan-okda iti “kinadios” ket kontentodan nga agserbi a simbolo, wenno maipangpangruna a persona isu a pakaparegtaan dagiti tattao a mangipakita iti espiritu iti kinasungdo. Dagiti limitado a monarkia pinadasda a salimetmetan ti mamagkaykaysa a turay ti maysa bayat a pinukawda dagiti dakes a pasetna babaen ti panangipaayda iti pudno a pannakabalin iti lehislatura.

Ti kapanunotan a limitado a monarkia ket nalatak pay laeng. Iti nabiit pay idi 1983, ni Krishna Prasad Bhattarai, pangulo iti Nepali Congress Party idiay Nepal, nagsarita maipaay iti monarkia a ‘kas lapped iti riribuk,’ a kunkunana a ‘ti Ari nasken tapno salimetmetanna ti panagkaykaysa ti pagilian.’ Ket nupay no idi 1987 mangar-aramiden dagiti Pranses ti maudi a panagsagana iti panangselebrar iti maika-200 nga anibersario iti Rebolusion a Pranses, 17 porsiento kadagidiay napagdaludsodan ti mangayat nga agsubli iti monarkia. Maysa a miembro iti grupo a monarkia kinunana: “Ti Ari ti kakaisuna a pamay-an a mamagkaykaysa iti nasion a nabayagen a biningaybingay ti napolitikaan a panagsusuppiat.”

Iti dayta met laeng a tawen, napaliiw ti magasin a Time: “Nalabit sapulen ti kinaari ti kinasungdo ta dagiti agturay ti maudi a dadakkel a ladawan iti sekular a panawen, ti kakaisuna a dakdakkel ngem sibibiag a ladawan a mangparegta pay laeng iti pammati bayat ti panangpampanunot iti misterio. No natay ti Dios, agbiag ti Reina!” Ngem iti napudno a panangmatmat kadagiti bambanag, innayonna a “ti kinaturay ti Reina a [Briton] agpannuray a nangnangruna iti rumimrimat a kinaawan pannakabalinna.”

Nasarakan a Nagkurang

Dagiti naan-anay a monarkia dida nagballigi. Iti kasasaadda a mismo, dagitoy dida natalged. Iti mabiiten wenno kamaudiananna, tunggal agturay matay ket masapul a masunuan, a masansan mapili gapu iti nagtaudan saan a gapu iti nakasaysayaat a kababalin wenno abilidad. Siasinot’ makasigurado a ti anak a lalaki ket kas iti kaimbag ti amana? Wenno no dakes ti ama, mabalin a dakesto met ti anakna?

Kasta met, kas kunaen ni Cristiano Grottanelli, “ti pannakapili ti kasuno ti ari” masansan “a saan a nainget, ta kadagiti mabalin a miembro ti naarian a linea mabalin nga adda panagsasalisal. Ngarud ti tiempo a sumaruno iti ipapatay ti ari ket gagangay a tiempo iti pudpudno ken simboliko a riribuk iti kagimongan (ken ti lubong).”

Agsipud ta maymaysa ti agturay, ti kinaepektibo iti naan-anay a monarkia agpannuray iti kinaepektibo daydiay agturayna. Dagiti paglainganna ken pagsayaatanna mabalin a maisarming iti gobiernona ngem kasta met dagiti pagkapuyanna, limitasionna, ken ti kinakurang iti pannakaammona. Uray dagiti ari imperpektoda met. Mangipasdek dagiti dakes nga ari iti dakes a gobgobierno, naimbag nga ar-ari mabalin a mangipasdekda met ti nasaysayaat, ngem ti laeng perpekto nga ari ti makaipasdek iti kita ti gobierno a tartarigagayan ken maitutop iti sangatauan.

Ti parliamentario wenno dagiti limitado a monarkia nagkurangda met. Iti United Kingdom, nakita daytoy a siglo dagiti simbolo nga ar-ari ken reina iti Inglatera a mangidaulo ti pannakasinasina ti kadadakkelan ken kabibilgan nga imperio a naammuan pay laeng iti lubong.

Naiduma a Kita ti Bituen

Dagiti ar-ari, kas kadagiti bituen, agpadpadada a maitan-ok ken matnag—a maymaysa laeng ti mailaksid. Maipapan kenkuana met laeng, kuna ni Jesu-Kristo nga isut’ “kapuonan iti kaputotan ni David, ken maysa a naraniag a baggak.” (Apocalipsis 22:16) Gaput’ direkta a kaputotan ni Ari David sigun iti lasag, kualipikado ni Jesus nga agbalin nga Ari iti nadibinuan a gobierno ti Dios. Kas “ti naraniag a baggak,” ni Jesus maysa met a “baggak” a kinuna ni Pedro a silaw a manglawag agingga iti agbannawag.—2 Pedro 1:19; Numeros 24:17; Salmo 89:34-37.

Gapu kadagitoy a kinapudno, nainsiriban kadi ti agpannuray kadagiti matnag a bitbituen dagiti monarkia ti tao a maipaay iti panangiwanwan? Imbes ketdi, nainsiriban ti pananginanama iti tinudingan ti Dios nga Ari, ni Jesu-Kristo, “ti Ari dagidiay agturay kas ar-ari ken Apo dagidiay agturay kas ap-appo, ti kakaisuna [a natantan-ok ngem dagiti amin nga ar-ari a tao] nga addaan imortalidad.” (1 Timoteo 6:15, 16) Gaput’ naitan-oken kas di makita nga Ari kadagiti langlangit, pagbannawagennanton ti maysa a baro a lubong. Isut’ maysa a bituen—maysa nga ari—isu a, gaput’ naitan-oken, saanen a matnag!

[Ladawan iti panid 17]

Iti ipapatay uray pay dagiti kasayaatan a natauan nga ari ibatida ti trabahoda kadagiti mapagduaduaan nga im-ima