Ti Panangmatmat iti Biblia

Hanukkah—Dayta Kadit’ “Krismas a Judio”?

BAYAT a dagiti minilion iti aglawlaw ti lubong agsaganada a mangrambak iti Krismas, gagangayen nga agsagana dagiti Judio a mangrambak iti naiduma a piesta, ti Piesta iti Hanukkah (Chanukah). Ania ti Hanukkah? Dagiti di-Judio masansan a pagarupenda a daytat’ kita iti “Krismas a Judio,” ngem saan a pudno dayta.

Kas pangarigan, maipagarup a ti Krismas rambakanna ti pannakaipasngay ni Jesu-Kristo, ngem ti selebrasion pudno a naisentro kadagiti bambanag a kas ni Santa Claus ken dagiti kankanayon a berde a kaykayo, dagiti bambanag nga awan ti pakainaiganna iti Dios, ni Jesus, wenno iti Biblia. Uray ti aldaw, Disiembre 25, saan nga isut’ aldaw a pannakaipasngay ni Jesus no di ket ti sarsarita nga init a dios a ni Mithra! Iti kasumbangirna, ti Hanukkah isut’ anibersario iti historikal a pasamak nga addaan iti kangrunaan a pagbanagan iti ili ti Dios idi ugma.

Kinapudnona, nakapatpateg ta ti Hannukah ket nadakamat iti Kristiano a Griego a Kasuratan. Mabasatayo idiay Juan 10:22, 23: “Ket piesta idi ti panangidaton [Hebreo, chanuk·kahʹ] idiay Jerusalem. Ket tiempo ti lam-ek idi, ket ni Jesus magmagna idiay templo iti ruangan ni Salomon.” Nalawag, daytoy a piesta ket maselselebraranen idi kaaldawan ni Jesus ket nalawag a selselebraran ni Jesus a mismo.

Aniat’ nangiturong iti daytoy a selebrasion? Tapno masungbatan daytoy a saludsod, masapul nga usigentayo ti dadduma iti historia.

Pannakatabbaaw ti Templo ni Jehova

Kas naipadto adu a siglon nga immun-una ni mammadto Daniel, iti maysa a punto iti historia, dagiti Judio simmaruno nga inturayan ti Grecia ket, kalpasan ti pannakasinasina dayta nga imperio, inturayan ti Egipto ken Syria. (Daniel 11:2-16) Nupay adu kadagiti di-Judio nga agtuturay pinalubosanda ti panagdayaw dagiti Judio ken Jehova, maysa a nadnadlaw a nailaksid isu ni Antiochus IV iti Syria.

Idi 175 K.K.P., inturayan ni Antiochus ti naglawaan nga imperio nga addaan dagiti tattao a nagduduma ti ug-ugalina. Babaen ti pananginanamana a mamagkaykaysa iti ilina, pinataudna ti maymaysa a relihion para kadagiti amin, nga isu a mismo ti “naiparangarang a dios.” Nupay kasta, kalikaguman ni Jehova ti naipamaysa a debosion, gapuna agkedked dagiti Judio nga agdayaw ken ni Antiochus. (Exodo 20:4-6) Inkeddeng ngarud ni Antiochus a talipuposen daytoy a di makitunos a relihion dagiti Judio. Di nagbayag imparitna ti panagidatonda kadagiti an-animal, ti panangrambakda iti Panaginana, ti panagkugit, ken uray pay ti panagbasa iti Hebreo a Kasuratan, nga amin daytoy ket madusa iti ipapatay. Kinapudnona, sinapulda dagiti kopia iti Hebreo a Kasuratan ket napuoranda!

Gaput’ awan asina a panagtarigagayna a mangtalipupos iti panagdayaw ken Jehova, rinaut dagiti buyot ni Antiochus ti Jerusalem ket simrekda iti templo ni Jehova, a tinakawanda ti Kasasantuan. Idi Chislev 15, 168 K.K.P., nangibangon ni Antiochus iti maysa nga altar a maipaay iti dios a Griego a ni Zeus iti tuktok ti altar ni Jehova iti templo ti paraangan. Sangapulo nga aldaw kalpasanna, idi Chislev 25, impaayna ti kamaudiananna a pananginsulto, nga inusarna ti altar a pagidatonan kadagiti baboy (narugit sigun iti Linteg ni Jehova). Kaiyariganna, daytoy ti nangidedikar iti templo ni Jehova ken Zeus.

Ti Iyaalsa dagiti Maccabees

Kasano ti panagtignay dagiti Judio kadagitoy amin? Sigun iti di naipaltiing a historikal a rekord a maawagan itan a 1 Maccabees, adu a Judio ti nakitinnulong kadagiti manangrautda, a binaybay-anda ti panagdayaw ken Jehova. Dadduma tinaginayonda ti kinatarnawda, a napapatayda laeng gapu iti pammatida.

Iti dayta met laeng a tawen (168 K.K.P.) dadduma a Judio rinugianda ti nakidangadang kadagiti taga Syria, a manginanama a mangpatalged iti wayawaya iti panagdayaw ken Jehova. Idi 167 K.K.P., ni Judas Maccabeus (Judah Maccabee), maysa a padi a Levita, nagbalin a pangulo daytoy a movimiento iti panagkedked. Babaen iti panamatida a dumteng laeng ti balligi no agpannurayda ken Jehova, nangurnong ni Judas kadagiti lallaki a kaduana a mangbasa iti Hebreo a Kasuratan ken agkararag ken Jehova.

Bayat ti tallo a tawen ni Judas ken dagiti lallaki a kaduana nakigubatda kadagiti taga Syria, nupay nagbassitan ti bilangda. Nakaskasdaaw, idi 166 K.K.P., naala manen ni Judas ti Jerusalem. Dagiti papadi ni Jehova ngarud nabaelandan a dinalusan ti templo ket nangibangonda ti baro nga altar. Kamaudiananna, idi Chislev 25, 165 K.K.P., tallo a tawen kalpasan ti aldaw a pannakamulit ti templo, daytat’ naidedikar manen ken ni Jehova.

Panangrambak ti Pannakaidedikarna Manen

Nupay no masapul ti panangitultuloy pay laeng ni Judas iti pannakidangadangna a maibusor kadagiti taga Syria idiay Galilea, kasta unay ti rag-o iti pannakaidedikar manen ti templo ta narugian ti tinawen a walo-aldaw a pannakarambak ti anibersariona. Daytoy naglatak a kas ti Piesta ti Dedikasion (Hanukkah).a

Nupay no daytoy saan a paset ti orihinal a tulag ti Dios iti Israel, ti Hanukkah nagbalin a maawat a paset iti panagdayaw dagiti Judio, a kas met iti Piesta iti Purim idi napalabas a tawtawen. (Ester 9:26, 27) Kas iti Purim, ti Hanukkah marambakan babaen kadagiti kankanta ken karkararag kadagiti sinagoga, saan a kas kadagiti tallo a kangrunaan a pipiesta a naibilin iti tulag (Paskua; Piesta dagiti Lawlawas, wenno Pentecostes; ken Piesta dagiti Abong-abong) a sapulenna ti panagbiahe a mapan idiay templo ti Jerusalem.—Deuteronomio 16:16.

Kadagiti adu a tawtawen napataud ti ugali a mangrambak iti Hanukkah babaen kadagiti silsilaw. Gapuna, ipadamag ti historiador a ni Josephus nga idi umuna a siglo K.P., ti Hanukkah naawagan met Piesta dagiti Silsilaw. Nupay kasta, di nalawag ti nagtaudan daytoy nga ugali. Maysa nga estoria kunaenna a dayta ipalagipna ti maysa a milagro a napasamak idi naidedikar manen ti templo. Sigun itoy nga estoria, idi dimteng ti tiempo a pananggangat manen kadagiti kandelero idiay templo ni Jehova, nupay adda laeng umdas a lana a nadalusan babaen iti seremonia a maipaay iti maysa nga aldaw, simimilagro a nagpaut dayta iti walo nga al-aldaw.b

Daytoy kadi nga estoria iti namilagruan a lana umiso wenno maysa laeng nga awan nakaibatayanna a leyenda? Maipapan iti dayta a banag, supsuportaran kadi ti Dios ni Judas Maccabeus iti iyaalsana a maibusor iti Syria?

Adda Kadi Panangsuportar ti Dios?

Awan ti direkta a sasao iti naipaltiing a Hebreo a Kasuratan nga inted ni Jehova ken Judas ti balligi wenno inturongna ti pannakatarimaan ken pannakaidedikar manen ti templo. Siempre, dagitoy a paspasamak napasamakda kalpasan ti pannakaiserran ti pannakaisurat iti Hebreo a Kasuratan, isut’ gapuna nga awan ti maipaay ti Hebreo a Kasuratan a komento.

Ti ngay Kristiano a Griego a Kasuratan? Saan met a nagkomento ni Jesus wenno dagiti apostolesna kadagitoy a paspasamak, gapuna saanda met nga impamatmat no sinuportaran ti Dios ni Judas wenno saan.

Nupay kasta, ti Kristiano a Griego a Kasuratan pudno nga inrekordna ti kaitungpalan dagiti padpadto iti Mesianiko a Hebreo a Kasuratan iti ministerio ni Jesu-Kristo. Dadduma kadagitoy a padpadto sapulenna a ti templo masapul nga agandar idi tiempo ti panagparang ti Mesias. (Daniel 9:27; Haggeo 2:9; idiligyo iti Salmo 69:9 iti Juan 2:16, 17.) Gapuna, no saan a madalusan ti templo ken maidedikar manen ken Jehova, saan koma a natungpal dagitoy a padpadto. Nalawag, a tarigagayan ti Dios a maidedikar manen ti templo. Ngem ni kadi Judas Maccabeus napili nga instrumento a mangibanag iti daytoy?

Gapu iti kaawan ti naipaltiing a rekord, ditay sigurado a maibaga. Siempre, kadagiti napalabas a tawtawen nangusar ni Jehova kadagiti di Judio, kas ni Ciro a Persiano, a mangibanag kadagiti dadduma a paset iti pagayatanna. (Isaias 44:26–45:4) Nangnangruna pay ketdi ngarud nga usarento ti Dios ti maysa kadagiti dedikado nga ilina, dagiti Judio!

Dagiti Ngay Kristiano?

Ngem ti ngay piesta a mismo? Yantangay dayta ipalagipna ti maysa a napateg a pasamak iti historia ti ili ti Dios, masapul kadi a rambakan dayta dagiti Kristiano?

Inlawlawag ni apostol Pablo idiay Colosas 2:14-17: “Ti [Dios] pinunasna ti maibusor kadatayo a surat a nakailanadan dagiti bilbilin . . . nga inlansana iti kayo a pagtutuokan. . . . Dikay koma ngarud paukom iti siasinoman no maipapan iti pannangan wenno yiinum wenno maipapan iti aldaw ti piesta wenno lutuad wenno aldaw a panaginana; ta dagitoy a bambanag isuda idi ti anniniwan dagiti bambanag nga umay, ngem ti bagi kukua ni Kristo.” Kas iti anniniwan ti umad-adani a banag pagalertuenna ti maysa iti idadatengna, ti Linteg ti tulag pinagalertona dagiti tattao iti isasangpet iti Mesias, wenno Kristo. Nupay kasta, apaman a natungpalen ti panggep daytoy a naisurat a bilbilin, daytat’ pinunasen ti Dios.—Galacia 3:23-25.

Gapuna, ti Linteg ti tulag ken amin dagiti mainaig a pipiestana nagpatinggadan manipud iti panangmatmat ti Dios idi Pentecostes 33 K.K.P. Kinapudnona, ti pannakadadael ti Jerusalem ken ti templona babaen iti buyot a Romano idi 70 K.P. ti nangipaganetget iti dayta a kinapudno. (Lucas 19:41-44) Gapuna nupay no ti pannakaidedikar manen ti templo ket maysa a napateg a pasamak iti historia ti ili ti Dios idi ugma, awan ti rason a rambakan dagiti Kristiano ti Hanukkah.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 12]

Kadagiti pagilian a sadiay dagiti Krismas nagbalinen a nalatak a piesta ti pamilia, ti Hanukkah, nangnangruna kadagiti Reform Jews, alaenna ti umarngi a porma.—Encyclopædia Judaica

[Picture Credit Line iti panid 11]

Israel Department of Antiquities and Museaums; Israel Museum/David Harris