Panangmatmat iti Lubong
40,000 nga Ubbing iti Inaldaw
Sigun iti International Herald Tribune a pagiwarnak iti Paris, ti direktor ti UNICEF (United Nations Children’s Fund) kunana: “Awan panagbisin, awan panagtikag, awan gagangay a kalamidad a nakapapatay pay laeng ti 40,000 nga ubbing iti maysa nga aldaw, kaskasdi ti maliklikan a sakit ken malnutrision ti mangpappapatay iti kastat’ kaaduna iti inaladaw—a di kasapulan.” Iti panagreportna iti World Summit for Children ti UNICEF, innayon ti pagiwarnak a ti problema naigapu iti pasetna manipud iti adda a panangmatmat a kadagiti dumurdur-as a pagilian dagita a saksakit ti ubbing ken ipapatay ket “normal ken di maliklikan.” Ti panggep ti kumperensia isut’ panangparang-ay ti kasasaad dagiti 1,500 milion nga ubbing a mainanama a maipasngay iti sumuno a sangapulo a tawen. Daytoy ket, sigun iti Tribune, “kadaklan a kaputotan dagiti ubbing a naitalek pay laeng iti sangatauan.”
“Di Maikankano”
Sigun iti Español ti lenguahena a pagiwarnak a Diario Las Américas, a naipablaak sadi Miami Florida, E.U.A., inyusuat ti gobierno ti Mexico ti maysa a kampania kontra iti panagsigarilio nga iparitnat’ panagsigarilio kadagiti lugar publiko. Daytoy nga addang, a nairanta a mangsalaknib kadagiti di managsigarilio, kalikagumanna a kadagiti lugar publiko maipalubos laeng ti agsigarilio kadagiti nadesignaran a luglugar. Nupay kasta, mariknat’ dadduma a “nalabit daytoy a plano ket di maikankano, ta awan dagiti mangpilit nga addang, multa, wenno inspektor a mangipaalagad ti pannakaraemna,” kuna ti Diario. Kuna ti pagiwarnak a kaaduan kadagiti umili inawatda daytoy a linteg a buyogen ti panagduadua ket basta dida inkankano dayta.
“Moderno-Aldaw a Kabal”
Ti nabiit pay panagraira ti naranggas a krimen sadi New York City pinagganarna ti pannakailako dagiti di masarut ti bala a kawes ken aruaten. Ti Daily News ireportna a “dakkel ti gasgastuen ti tattao tapno salakniban ti bagbagida, ti annakda ken uray pay dagiti asoda babaen kadagiti kawes nga addan kadagiti di masarut ti bala nga abel a kas iti Kevlar, maysa a nalag-an a linabag a nalaglagda ngem asero.” Ti listaan dagiti magun-odan a bambanag iramanna dagiti kapote nga aggatad iti $1,000, payong a $1,000 inggat’ $2,000, jacket ti ski a $800 inggat’ $2,500, ken dagiti burbor a terno manipud $12,000 inggat’ $80,000. Tinukoy ti pagiwarnak dagitoy a bambanag a kas “moderno-aldaw a kabal para kadagiti lansangan ti Nueva York” ket innayonna a ti kangrunaan a kawes mabalinna a “pasardengen ti bala manipud iti paltog iti kalalainganna a kaadayo.”
Di Maabrasa nga Iyaadu
Ti lubong addaan itan iti agarup 5,300 a milion a tattao. Mapattapatta nga inton agngudo ti maika-20 a siglo, umabutton iti 6,250 a milion. Sigun iti magasin ti Latin-America a Visión, nakarontot’ pannakaapekto dagiti nakurapay a pagilian gapu itoy sobra nga iyaadu ti populasion. Kadagitoy baro a mainayon iti puli ti tao, 90 porsiento ti maiyanak kadagiti nakurapay a pagilian. Inreport ti Visión a kadagiti 20 a kaaduan ti populasionna iti lubong, 17 ti adda kadagiti dumurdur-as a pagilian. Kas ehemplo, “sigun iti makasientipiko a pattapatta, inton tawen 2025, addanton 740 milion a populasion ti Latin America.” Ti Bolivia, Costa Rica, Guatemala, Nicaragua, Paraguay, ken Venezuela isudat’ kapartakan iti iyaadu ti populasion sadi Latin America, idinto ta ti Argentina, Cuba, ken Uruguay isudat’ kabannayatan. Innayon pay ti magasin a “manipud tawen 1985 inggat’ 1990, ti Latin America immadu ti populasionna iti kapartak a 20.77 porsiento.”
Ulbod a Mesias
Rinibo a napeklan iti relihion napukawda ti liderda idi isut’ naaresto agraman ti 12 a sabsabali a miembro ti relihiuso a grupo a maaw-awagan Nation of Yahweh. Sigun iti The New York Times, “ti saklang iyakusarnat’ 18 nga espesipiko pasamak iti panagkusit nga inramannat’ 14 a panangpapatay, dua a panagpanggep a pumatay, panangkikil, ken panagpuor.” Ti pangulo ti grupo, a sadi Miami, Florida E.U.A. ti hedkuartersna, ket maam-ammo kas Yahweh Ben Yahweh. Akuenna nga isut’ napagungar kas mesias tapno idauluanna dagiti negro nga tattao “a rummuar manipud iti let-ang ti panangdominar dagiti puraw.” Isu agraman dadduma a miembro ti kulto naakusaranda iti panangpapatay kadagiti dati a miembroda a di kimmanunong iti lider. “Iti maysa a kaso, kuna ti akusasion, naputolan ti ulo ti maysa a dati a miembro,” inreport ti Times.
Walang nga Ubbing
Dagiti polis ken social workers pattapataenda a 10,000 nga awanan pagtaengan nga ubbing ti agalla-alla kadagiti kalsada ti Metro Toronto,” kunat’ The Toronto Star. Natakkuatan ti maysa a panagadal a 90 porsiento kadagiti walang a babbai “kunada nga isudat’ rinames ti maysa a miembro ti pamilia wenno gayyemda sakbay ti edad a 12.” Naireport a kaaduan kadagitoy nga ubbing ti naiyabog kadagiti kalsada babaen kadagiti “problema iti pamilia a kas iti panangabuso iti pisikal ken seksual ken alkoholismo a namagbalin iti kalsada, nga addaan adu a pagbutbutngan, nga ad-adda a pilienda ngem iti pagtaengan.” Maamak dagiti autoridad a daytoy a komunidad dagiti walang nga ubbing agbalinto paggapuan ti impeksion iti AIDS kadagiti kaaduan a populasion dagiti agtutubo. Innayon ti Star a “kagudua dagiti babbai a saan a balangkantis naaddaandat’ nasurok ngem 10 a seksual a kapartner ket 30 porsiento kadagiti lallaki addaandat’ nasurok a 50. Kadagiti balangkantis, 70 porsiento kadagiti babbai ken 50 porsiento kadagiti lallaki inreportdat’ ad-adu pay ngem 100 a kapartner.”
Tropikal a Manangpapatay
Umad-adu ti bilang dagiti turista ken negosiante a bumisbisita kadagiti tropikal a pagilian. Ireport ti pagiwarnak a Pranses a Le Figaro nga adut’ managdaliasat nga agawid nga addaan malaria, panagibleng, hepatitis, wenno maysa kadagiti dadduma pay a nasaknap a sakit iti tropikal a nalaka la a makaimpektar kadagiti awan panagannadna a managdaliasat. Iti sangalubongan, nasurok a dua a milion ti matmatay gapu laeng iti malaria. Adda ti peggad gapu ta dagiti mapasaran ti managdaliasat a sintomas ket di umiso ti pannakaresitana iti pagtaengan babaen kadagiti lokal a doktor a di nasanay iti tropikal a medisina. Gapuna, dagiti potensial a makapapatay a sakit dida siuumiso a maagasan.
Di Agpapada a Pannakaiwaras
Sigun ken ni Mariano Grondona, a nagsurat iti magasin ti Latin America a Visión, ti World Bank inreportna iti nabiit a 1,100 milion a tattao iti intero a lubong ti agbibiag a nakurapay. Iti promediona, dagitoy nga indibidual tunggal maysa agsusueldodat’ nakurkurang ngem maysa a doliar iti inaldaw. Kadagiti 450 milion a populasion ti Latin America, agarup 90 milion ti agbibiag iti kasta a kinakurapay, a sigun ken ni Grondona, pagbalinennat’ Latin America a “maysa a naulpit a kagimongan.” Kuna ti report a ti Latin America addaan ti “karkarna a kinangato ti di panagpapada iti pannakaiwaras ti masapulan” ket awanen sabali a rehion iti dumurdur-as a lubong ti addaan kasta a kaadayo a nagbaetan ti nabaknang ken ti nakurapay.
Malmalday a Maladaga
Sigun iti pagiwarnak ti Colombia nga El País, 29 porsiento kadagiti amin nga ubbing a naipan kadagiti health center sadi Cali addaandat’ sikolohikal a sakit a makasapul iti propesional a pannakaagas. Sigun iti maysa nga autoridad, ti masansan a gapuna isu dagiti problema iti pamilia, a mangpataud iti ubing ti rikna ti panagaburido, kinaliday, pannakalapped ti pannakasursuro, problema iti pannaturog, ken dadduma pay. Innayon ti El País a ti kadaklan a pannakapasamak dagiti problema a sikiatriko kadagiti ubbing ket makita bayat ti umuna a siam a tawen iti panagbiag. Impalgak ti maysa a panagadal a no agkurang ti naganak-anak a relasion, uray dagiti maladaga mapasaranda ti kinaliday.
Damag kadagiti Managkape
Maysa a nabiit pay a panagadal kadagiti 45,589 a lallaki impakitana nga awan ti pakainaigan ti sakit ti puso iti mainum a kape, kuna ti The New England Journal of Medicine. Nupay dadduma a panagsirarak natakkuatanda ti pakainaigan ti pannakaaddat’ sakit ti puso iti panaginum iti kape, daytoy nasaknap a baro a panagadal, agraman ti sumagmamano iti napalabas, natakkuatanda nga awan ti pagnaiganda. Ti presidente ti American Heart Association kunana: “Maibatay iti daytoy a panagadal ad-addan ti panagkumpinasak a mangibaga kadagiti pasiente a kas maysa a singasing maipaay iti salun-at ti publiko diakto balakadan ida a sumardeng nga uminom iti kape.” Iti kasumbangirna, sabali a nabiit pay a panagadal natakkuatanna ti kaadda bassit ti peggad ti atake ti puso iti tattao nga imminum ti nalablabes ngem uppat a tasa ti kape iti maysa nga aldaw.