Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Aniat’ Pagdaksan ti Panangpasagid?

‘Nasirsiribka bassit . . . ngem ti nengneng!”

‘Napintas dayta a bado. Nakapimpiman ta di kumusto kenka!’

‘Ti naudi a pannakakitak iti kasta a make-up ket iti sirkos.’

DAGITI kas labahas-katademna a sasao, aniaman ti panggepda, mabalin a dangranda iti kasta unay ti panangmatmat ti maysa iti bagina. Uray no angaw, dagiti makapasagid a sasao mabalin nga agresulta kadagiti kabusor, nasair a rikrikna, nadadael a panaggayyem.

Nupay kasta, nalabit addaanka ti ‘kinasigo’ a mangpasagid. Dagiti gagayyem agpaggaakda kadagiti makapasakit nga angawmo ken makapabain a panagsasao. Pareggetendaka ken paregtaendaka a mangisawang kadagiti nasaririt a sasao. Wenno mabalin a ti panangpasagid ti nagbalin a kangrunaan a wagasmo a mangidepensa iti bagi. Nakabalan kadagiti sinan-armas a sasao, madangran ti asinoman a mamagpeggad iti pagimbagam—wenno iti panagraemmo iti bagim. Mabalin a sagpaminsan ket makaisawangka pay kadagiti naalas a balikas kadagiti nagannakmo wenno kakabsatmo.

Adda lugar para iti panangpasagid. Iti naal-alumamay a pormana, mabalin a daytat’ makaparagsak. Ket no dadduma ti panangpasagid mabalin nga iyebkasna ti nauneg a rikrikna. Kinapudnona, ipakita ti Biblia a ni apostol Pablo, Job, ken uray pay ti Dios a mismo nagusarda iti panangpasagid a mangiyebkas iti nalinteg a panagpungtot. (Job 12:2; Zacarias 11:13; 2 Corinto 12:13) Nupay kasta, ti awanan asi wenno naulpit a panangpasagid ket awan dumana iti naranggas, agresibo a kababalin. Kas intudo ti mannurat a ni Mary Susan Miller iti librona a Childstress!, daytat’ maysa a kita ti “panangsugat ken panangdangran,” isuna laeng ta addaan kadagiti “igam nga ad-adda nga awaten ti kagimongan” ngem kadagiti paltog wenno balisong.

Kaskasdi, matmatan ti adu ti panangisawang iti makapasakit a sao kas maysa laeng a wagas a panangiyebkas iti angaw. Ania ngarud ti pagdaksan dayta?

Di Makadangran a Pagraragsakan Laeng?

“Iti panggedak,” kuna ni Eric, “tunggal maysa agusar iti panangpasagid.” Matmatanda nga angaw laeng dayta. Makapainteres, ipadamag ti The New York Times: “Maulit-ulit nga ibagbaga dagiti sikologo . . . a dagiti lallaki nalaklakada a maguyugoy iti ‘agresibo’ nga angaw ngem dagiti babbai.” Dagiti babbarito, no kasta, mabalin a kangrunaan a pagay-ayatda ti mangsutil, mangrurod, ken mangtuok kadagiti sabsabali.

Mabalin a makapakatawa ti naalumamay a panangpasagid. Ngem no daytat’ makapasakit, ti ut-ot ti makasugat a sasao ket mabalin nga agpaut kalpasan a lumabas ti panagkatawa. (Idilig iti Proverbio 14:13.) Masansan a ti innangaw a panagpipinnalaingan agbalin a napudot a susik. A kas kuna ti maysa nga agtutubo: “No napasakitanka unay iti insao ti maysa, mabalin nga agibaleska babaen iti makasair unay a banag a mapanunotmo. Ket daytat’ saanen a basta angaw; kinapudnona kayatmo a dangran dayta a tao. Ket ti panangpasagid mabalin nga isut’ kaepektiboan nga igam.”

Pudno la unay, ti sao nga Iloko a ‘panangpasagid’ ket naadaw manipud Griego a berbo a literal a kaiyuloganna “rangrangkayen ti lasag kas kadagiti aso.” (Idilig iti Galaccia 5:15.) Kas ti aso usarenna ti makinsango a ngipenna a mangrangkay iti lasag a mangisina iti tulang, ti manangpasagid a tao mabalinna nga ikkaten ti dayaw ti sabali. Kas kuna ti Journal of Contemporary Ethnography: “Ti puon ti panangpasagid ket panangbusor wenno pananggura.” Awan ti aniaman no daytat’ diretsa a panangatakar, nasikap a panangipababa, wenno pannakaigalis ti dila. Ti awanan asi, makasair a sasao pagbalinenna ti maysa a puntiria ti panangibabain—maysa a biktima.

Ania dagiti epektona? Kas kinuna ni 19-años a Josh: “Ti panangpasagid mabalin a mamagrikna kenka a pudno a nengneng.” Ti pannakadangran, nupay kasta, mabalin adayo a napapaut. Iti librona a Toxic Parents, napaliiw ni Dr. Susan Forward dagiti epekto ti nalabes a panagsasao dagiti nagannak: “Nakakitaakon kadagiti rinibo a pasiente a nagsagaba iti pannakadadael ti panangipateg iti bagi agsipud ta . . . ‘inyangaw’ ti maysa a nagannak ti maipapan iti no kasanot’ kanengnengda, kalaadda, wenno di pannakasapul kadakuada.” Panunoten, ngarud, no aniat’ mabalin a resulta manipud naulpit a panangpasagid iti maysa a gayyem, kaam-ammo, wenno anak. Kuna ni Dr. Forward: “Ti angaw a mangtagibassit mabalin a makadangran unay.”—Idilig iti Proverbio 26:18, 19.

Di pakasdaawan, ngarud, nga inkuna ti maysa a libro iti panagdakkel ti ubing: “Ti panangpasagid nasken a maikkat iti panagsao ti tao iti agnanayon. Masansan a daytat’ mangsair, mangpasakit, ken dandani di pulos agturong iti naimbag a panagsarita.”

Liklikan ti Nadarasudos a Panagsao

Ania ngay, no ti panangusar iti makapasagid a panagsao ket nakairuamanen? No kasta panawenen a susuruen ti agpanunot sakbay nga agsaoka. Kinuna ni masirib nga Ari Salomon: “Nakitamon ti maysa a tao a nadursok iti panagsasaona? Ad-adda a panginanamaan ti maysa a maag ngem iti daydiay.”—Proverbio 29:20.

Ti nadarasudos a panagsao mabalin a makadangran kangrunaanna no aramaten kadagiti miembro ti pamilia. Apay? “Agsipud ta dagiti kapanunotanda ti napateg unay kenka,” ilawlawag ti 16-años a ni Penny. Kaskasdi, ti libro a Raising Good Children inadawna ti manangedukar a ni John Holt a kunana: “Masansan a dagiti miembro ti pamilia ipapasda iti tunggal maysa amin nga ut-ot ken pannakaupay iti panagbiagda a dida padasen a pagpapasan ti sabali pay.” Dagiti miembro ti pamilia agaammoda a naimbag ta dida maibturan dagiti biddut ti tunggal maysa, nalaka a makapungtot, ket tumaud ti panagsisinnungbat.

Iti naimbag a rason mamalakad ti Biblia: “Kadagiti adu a sasao saan nga agkurang ti pannakasalungasing; ngem ti manengngel kadagiti bibigna agaramid a sisisirib.” (Proverbio 10:19) Kas nasursuro ti 18-años a ni Joanne: “Nasken a panunotem no asino ti kasarsaritam ken no ania ti ibagam sakbay nga agsaoka.” No nasairka, dika nadarasudos a mangiyebkas ita rikriknam. Imbes ketdi, agpanunotka biit ken saludsodam ta bagim: ‘Dagiti kadi sasao a kayatko nga ibaga naimbagda? Naskenda aya? Pagbabawiakto kadi ti imbagak?’

Babaen ti panangtingiting a naimbag kadagiti sasaom, maliklikam a masair ti rikrikna ti sabsabali, ken mailisika iti pannakaibabain.

No Sika ti Biktima

Ania ngay, no sika ti pakaiturongan ti panangpasagid, nalabit manipud kadagiti gagayyem wenno kaeskuelaan? Sakbay a maguyugoy nga agibales, panunoten nga agbibiagtayo iti “panawen a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1-5) Dagiti agtutubo maipasangoda iti dakkel a pakasuotan. Kuna ti libro a The Loneliness of the Children: “Dagiti ubbing itugotda idiay eskuelaan dagiti kapanunotanda, sakit ti nakem, kinaagresibo, ken negatibo a rikrikna a naisuro kadakuada iti pagtaengan.” Dagita a rikrikna masansan a mairuarda iti naulpit a panagsao.

Ti pannakaammo iti dayta ti mangigawid kenka nga agibales. (Idilig iti Proverbio 19:11.) Makatulong met dayta a manglagip kadagiti sasao ni apostol Pablo: “Dikay supapakan ti dakes iti siasinoman.” (Roma 12:17) ‘Ti panangiparang iti bangir a pingping’ iti nagsasao kenka kasapulannat’ panagteppel. (Mateo 5:39) Ngem dina kaipapanan dayta a dika pulos sumungbat no ti makapasagid a panagsao ket katupagna ti insulto—wenno pangta. Kuna ti libro a Violence, nga insurat ni Irwin Kutash: “Dagiti insulto a di masaranget a sibaballigi mabalin nga addaan dakkel nga epekto kadagiti biktima. Dagita a biktima nalakanto laeng nga agbalin a puntiria manen.”

No dadduma, ngarud, addada sirkumstansia a mabalinmot’ sumungbat, saan a babaen kadagiti naulpit a sasao, no di ket babaen iti naalumamay ken nakappia a pannakipatang iti manangabuso a dakdakayo.a (Proverbio 15:1) Pinadas dayta ni Joanne, a kunkunana iti kaeskuelaanna: “Diak inapresiar ti inkomentom iti sanguanan ti klase. Talaga a makasair daydiay.” Ti resulta? Kuna ni Joanne: “Rinaemnak nanipud idin ket dinan inulit pay.”

Ti 20-años a ni David, nupay kasta, itudona ti sabali pay a pagtaudan ti makasair a panagsao, a kunkunana: “Dagiti nagannakmo ti rebbeng koma a mangipateg unay kenka; ngem, no dadduma isudat’ makaisawang kadagiti makapasakit unay a komento.” Siempre, masansan a mapasamak dayta a di mapupuotan; iti panangpadasda a mangkorehir kenka, dida ammo a saksaktandaka. Apay a dika padasen a kasarita dagiti dadakkelmo maipapan itoy, nga ipakaammom kadakuada no kasanot’ panagriknam? Nalabit ad-adda a maawatandanton ti rikriknam.

Kamaudiananna, makatulong kenka no dimo ipapuso unay ta rikriknam. Kuna ti mannurat a ni Donald W. Ball: “Ti kinaepektibo ti panangpasagid . . . naibasar iti mapampanunot a pagbanagan.” Wen, di pakariribukan ti pasamak babaen panagpanunot a nagsagrapka iti nakaro unay a pannakadangran gapu iti makasair a sao. Taginayonen ti naragsak a kababalin! Nupay kasta, ti kasayaatan a pamay-an a mangliklik iti panagbalin a biktima ti panangpasagid isu ti dimo panangusar iti dayta a mismo. Kuna ti Nabalitokan a Bilin: “Gapuna, amin dagiti bambanag a kayatyo nga aramiden dagiti tattao kadakayo, kasta met ti aramidenyo kadakuada.” (Mateo 7:12) No iyaplikaryo dayta a bilin, maliklikanyo ti panagbalin a manangusar—ken nalabit biktima—ti makapasakit, makapasagid a panagsao.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 18]

Ti panangpasagid mabalin a mangdangran