Panangmatmat iti Lubong
Kasano Katalged dagiti Ospital?
Mabalin kadi a napeggad dagiti ospital ken dagiti doktor iti salun-atyo? Kinapudnona uray di sawenen ad-adu a pagimbagan ti ipaayda ngem ti pagdaksan. Nupay kasta, maysa a panagadal idiay Harvard University idiay Estados Unidos ti nakasarak a kadagiti nasurok a 2,500,000 a pasiente a maparuar kadagiti ospital idiay New York State iti maysa laeng a tawen, dandani 100,000 ti nagsagaba iti “dakes a paspasamak,” wenno pannakadangran gapu iti pannakaipaay ti panangagas. Iti 27,179 kadagitoy a kaso, nairaman ti panagliway. Ti peggad dagita a dakes a pasamak nagdoble kadagiti pasiente a 65 ti edadnan wenno laklakay pay. Kasta met, dagiti managsirarak idiay Alemania sinukimatda dagiti 780 a panangsukimat kadagiti natayen a naaramid sadiay idi nagbaetan ti 1977 ken 1990; nasarakanda nga iti 25 porsiento kadagiti kaso, dagiti pasiente natayda gapu kadagiti sakit a saan a nasarakan dagiti doktorda. Ti kaadu dagita a biddut saan a bimmassit iti lasud ti 13 a tawen, nupay adda irarang-ay ti siensia.
Dakdakkel nga Akem Agpaay iti NU?
Ti diario ti Paris a Le Figaro ipadamagna a ti pito a kabibilgan nga industrialisado a nasnasion iti lubong nangaramiddan iti opisial a deklarasion a mangsapsapul iti panangakem ti Naciones Unidas iti dakdakkel paset iti panangsalimetmet iti kappia iti internasional a komunidad. Paset ti deklarasion kunaenna: “Ikagumaanmi ti mangaramid iti Naciones Unidas a nabilbileg ken ad-adda nga epektibo a buyogen iti panangmatmat a mangsalaknib iti kalintegan ti tao, mangtaginayon iti talna ken talged, ken lapdan ti panangraut.” Ipaganetget ti deklarasion a masapul ti panangbaliw iti nakaugalian a nasional a kinaturay, ket itandudona ti pannakibiang ti NU kadagiti pagilian a sadiay ti pananglabsing ti kalintegan ti tao pagpeggadenna ti kappia ti lubong.
Agdandanag ti Africa
◻ “Pattapattaen ti World Health Organization [WHO] a dagiti babbai iti Africa buklenda ti 1.2 milion kadagiti 1.7 milion a babbai a naimpektaran iti Human Immunodeficiency Virus (HIV), ti mikrobio a mangpataud iti AIDS,” kuna ti Sunday Concord iti Nigeria. Dagiti annak a maipasngay kadagitoy a babbai addaanda iti 20 agingga iti 45 porsiento a gundaway a maimpektaran iti mikrobio, a daytoy ipamatmatna a “dagiti pagimbagan a nagun-odan iti pannakalasat ti ubing ken dagiti rinang-ayan iti napalabas a dua a dekada mabalin a mapukawton.” Iti maysa a nasion iti Makindaya nga Africa, 14 porsiento kadagiti amin a biktima ti AIDS ti agedad iti nababbaba pay ngem uppat a tawen.
◻ Agsaksaknap met ti kolera iti adu a pagilian ti Africa “iti makadidigra a kapartak,” sigun iti WHO. Nupay mammano a kaso ti naipadamag idiay Africa ngem idiay Sud America, a sadiay immun-una a rimsua ti epidemia iti tawen, ad-adu ti bilang dagiti matmatay. Agingga idi Hulio 18 daytoy a tawen, addan naipadamag a 3,488 a natay. Ti Zambia addaan iti nasurok nga 11,000 a kaso iti kolera, ket 981 dagiti natay; Ti Nigeria addaan ti nasurok a 7,600 a kaso, ket 990 dagiti natay; ket ti Ghana addaan iti 6,500 a kaso, ket 181 dagiti natay.
◻ Gapu iti tikag ken dagiti ginasut a ribo a tattao nga agkamkamang gapu iti guerra sibil idiay Somalia, Ethiopia, ken ti Sudan, “minilion a tattao ti mangsangsango iti bisin” iti Isla ti Africa, kuna ni James C. Ingram, hepe a direktor iti World Food Program. Pagamkan a ti bisin ket kas iti kinakaro ti panagbisin ti rehion idi agtengnga iti 1980’s, idi nasurok a maysa a milion a tattao ti natay iti bisin.
Panangabuso ti Ubing Idiay Japan
“Ti bilang dagiti mamalmalo nga ubbing, nabaybay-an wenno rinames dagiti nagannak ken agtagibi agpangpangato idiay Japan,” sigun iti Mainichi Daily News. Dagiti naipadamag a kaso nasursurok pay a triple ti bilangda bayat ti nabiit pay a lima a tawen. Sigun iti The Daily Yomiuri, idi ti maysa a grupo dagiti propesor ti kolehio sinurbeyda dagiti 350 nga estudiante a babbai a nailista iti kurso maipapan iti kinaranggas iti sekso, nasarakanda a 68 porsiento kadagidiay nagpalista ti naabuso iti sekso bayat iti kinaubing. Nupay kasta, napaliiw ti The Mainichi Daily News a nupay kasano ti kasaknap ken iyaadu ti parikut, “ti Hapones a kagimongan dandani dina awaten ti isyu, a mangipaspasimudaag no dadduma iti kinapudno a ti panangpapatay iti di matartarigagayan nga annak a babbai ken lallaki ken ti panangilako kadagiti annak a babbai kadagiti balay a pagbalangkantisan ket kadawyanen nga ugali agingga idi nasapa pay daytoy a siglo.” Mamakdaar, nupay kasta, dagiti eksperto a ti panangabuso iti ubing saanton a matengngel agingga a maala ti maitutop nga addang. Addaanen ti Japan kadagiti sumagmamano nga organisasion ken kadarato a telepono a naibangon a tumulong kadagita a biktima.
Ti Pagam-amkan iti AIDS Pagdanagenna dagiti Hemophiliacs
Ti AIDS pabpabassitennan dagiti hemophiliacs iti España. Sigun iti padamag idiay inaldaw a diario ti Madrid nga El País, nasurok a 200 ti natayen iti AIDS; 300 pay ti addaan iti nakaam-amak a sakit. Nalabit a kumaro ti kasasaad. Addada agarup 2,730 a nairehistro a hemophiliacs idiay Espańa, ken dandani 90 porsiento kadagidiay nga addaan iti kinakurang iti factor VIII—ti gagangay unay a porma iti hemophilia—ket nasukimat nga addaan iti mikrobio iti AIDS. Pabasolen dagiti eksperto ti namulitan a dara iti daytoy a trahedia. Sipopositibo, idiay nabiit pay a panagtataripnong dagiti hemophiliacs, naiyanunsio a maysa a sintetiko a factor VIII a paset ti dara ti magun-odanton idiay España.
Agannadkayo a Managbilag
Ti ozone layer iti Europa napartak nga uming-ingpisen. Sigun iti magasin a New Scientist, ti Stratospheric Ozone Review Group nabiit pay a nangipablaak ti maysa a report a mangipakpakita a ti ozone layer iti ngatuen ti Europa nagsagaban iti 8 porsiento a panagingpis idi nagbaetan ti 1979 ken 1980. Dayta ket mamindua a daras a naparpartak ngem ti kapartak ti panagingpis nga impadto dagiti sientista. Nalawag, ti Europa nakitana ti adu-adu a pannakapukaw ti ozone ngem dagiti pagilian a kas iti New Zealand, Australia, ken Sud Africa nga as-asideg pay iti “abut” ti ozone a tinawen a maporporma idiay Antarctica. Adu a tattao kadagitoy a pagilian iti Makin-abagatan a Hemispero ti naipaugalin nga agusar kadagiti salaknib ti init a sapsapo, ta ti bassiten nga ozone layer ad-adu ti iserrekna a makapapatay nga ultraviolet-B a silnag ti init. Sigun iti Guardian Weekly iti Inglatera, dadduma a sientista a Briton ti mangirekrekomendar a dagiti Briton alaenda ti umasping met nga addang no agbilagda.
“Kaaduan ti Bunga nga Ina”
Ni Leontina Judith Espinoza nailista a kas “ti kaaduan ti bunga nga ina iti lubong” idiay Guinness Book of World Records. Sigun iti diario ti Brazil nga O Estado de S. Paulo, padpadaananna ti maika-74 nga anakna iti edad a 60. Isut’ nagsikogen iti namin-35 a daras ket nakaipasngayen iti 73 nga annak, a kadagitoy 39 ti triplet ken 24 ti singin. Ti inaunaan kadagiti 61 nga annak a sibibiag pay ket agtawen ti 44. “Naipasngay idiay Argentina ken maysa nga umili iti Chile nanipud idi 1963,” kuna ti diario, “ni Leontina agbibiag iti kalalainganna a panagbiag a kadua ti asawana ken ti 32 nga annakna iti maysa a bario nga asideg iti Rancagua, 90 km [56 mi] iti abagatan ti Santiago.”
“Mail-Order Mayhem”
Ti magasin a Briton a The Economist nabiit pay a binabalawna ti maysa a katalogo nga Americano a mangipakpakaammo kadagiti liblibro maipapan iti no kasano ti mangibanag iti nakaad-adu a nakaam-amak a kriminal nga ar-aramid. Nakuna a ti katalogo itukonna dagiti libro maipapan kadagiti topiko a kas iti: no kasano ti panangaramid kadagiti granada, bomba, mina, ken shotgun mortar; no kasano ti makidangadang babaen iti kutsilio wenno dumanog iti pagiinuman; no kasano ti panangpatay kadagiti tao a siuulimek; no kasano ti mangkusit kadagiti tao kadagiti kuartada; no kasano ti pananglukat kadagiti kandado ken kukuarto babaen iti elektron; ken no kasano ti mangilemmeng kadagiti armas ken mangipuslit kadagiti kontrabando iti checkpoint. Ti katalogo tulonganna pay ti asinoman a mabalin a maaddaan iti parikut iti linteg gapu iti panangikurrina kadagita nga impormasion. Addaan kadagiti libro maipapan iti no kasano ti mangipasdek iti maysa a baro a kinatao, no kasano ti lumasat iti pakasubokan ti panagulbod, ken no kasano ti mangusar iti linteg a mangliklik iti sistema ti kinahustisia.
Epedemia iti Panangallilaw iti Tseke
Sangsanguen ti Sud Africa ti kadadaksan nga epedemia iti panangallilaw iti tseke iti historiana, sigun iti diario a The Natal Witness. Agparang a ti bilang dagiti darum a maibusor kadagiti indibidual ken negosio gapu iti panangipaay kadagiti dakes a tseke immadu iti 22 porsiente, manipud 4,600 agingga iti 5,600 iti binulan idi napan a tawen. Dagitoy a bilang irepresentarna laeng ti bassit a paset ti parikut, nupay, dagitoy dida iparangarang dagidiay agtakaw kadagiti tseke; malaksid kadagiti pattapatta dagiti eksperto iti pinansial a 1 iti 4 a managlako ti agidarum no maikkan iti dakes a tseke. Dagiti dadduma ti basta awatendan dayta a kas pukaw.
Agnanayon a Suelas
Kadagiti amin a tattao, asino ti makasapul unay iti nalagda a suelas ti sapatosda? Dayta a saludsod ti tinignay ti nabiit pay a benneg ni Daedalus iti magasin ti siensia a Briton a Nature. Iti teoria, inanamaenna ti panangusar kadagiti maymaysa a selula a mabalin, a mangiturong iti “panangpabarona iti gomana a saanen a pulos a marunot.” Kuna ti magasin a ti kasta a teknolohia, no mapataud, makaipaay pay kadagiti sapatos a pagtaray a kabaelanna a pabaruen ti suelasna! Nupay kasta, kuna ti Nature a “kaaduan kadagiti sapatos a maus-usar iti panagtaray ti kukua dagiti nauman iti uso a nakatugtugaw laeng a mammano a magna.” Nagserra ti magasin a dagita nga “agnanayon” a suelas ad-adda a nausar kadagiti “kanayon a mausar a sapatos dagiti tattao a pudno a mangus-usar iti saksakada—dagiti assawa a babbai, managtagilako ken dagiti saksi ni Jehova.”