Ti Panangsapul Kadagiti Rekado, Balitok, Kumberte, ken Dayaw

“TIERRA! Tierra!” (Daga! Daga!) Daytoy naragsak nga ikkis ti nangsinga iti kinaulimek ti panagbantay iti rabii idi Oktubre 12, 1492. Maysa a marino iti Pinta nasaripatpatanna ti nalidem a pakabuklan ti maysa a puro. Ti napaut a panagdaliasat nagunggonaanen kamaudiananna iti balligi para kadagiti barko a Santa María, Pinta, ken Niña.

Iti parbangon, ni Columbus, dagiti dua a kapitanna, ken dadduma nga opisiales bimmaliwda a timmakdang. Nagyamanda iti Dios ket tinagikuada ti puro iti nagan dagiti agturay iti España, da Ferdinand ken Isabella.

Natungpalen ti arapaap ni Columbus. Itan inanamaenna ti makatakkuat iti balitok (nadlawda met dagiti singsing a balitok iti agong dagiti umili) ken agsubli idiay España a buyogen ti balligi. Pinanunotna a kukuana ti dalan iti laud nga agturong iti India, ket ti pannakaupay iti napalabas a walo a tawen mabalin a malipatanton.

Nabukelen ti Arapaap

Idi agngudon ti maika-15 a siglo, dua a banag ti kasapulan unay idiay Europa: balitok ken dagiti rekado. Kasapulan ti balitok a paggatang kadagiti agkakangina a bambanag manipud iti Daya, ket dagiti rekado manipud iti Daya paimasenda dagiti makauma a taraon bayat ti napaut a bulbulan iti kalam-ekna. Dagiti negosiante a taga Europa tarigagayanda ti makapan a direkta kadagiti dagdaga a pakagun-odan kadagita a tagilako.

Okupado dagiti Portuguese a negosiante ken dagiti nabigador a mangipaspasdek iti panangbukbukodda iti pannakinegosio iti Africa, ket kamaudiananna nakasarakda iti dalan nga agturong iti Daya a lumasat iti Africa ken ti Cape of Good Hope. Kabayatanna, napanunot ti Italiano a nabigador a ni Columbus ti agpalaud. Patienna a ti kaasitgan a dalan nga agturong iti India ken dagiti matarigagayan unay a rekadona isut’ panangballasiw iti Atlantico.

Iti walo a makabannog a tawen, nagsublisubli ni Columbus kadagiti palasio ti ari ken reina sakbay a nagun-odanna kamaudiananna ti saranay ti ari ken reina ti España. Iti pagnguduan nangringbaw ti di maisin a pammatina iti kinamanagduadua dagiti agtuturay ken dagiti agkedked a marino. Adda rason dagiti managduadua. Adda pagkapuyan ti proyekto ni Columbus, ket situtured nga impilitna nga isut’ matudingan a “Grand Admiral of the Ocean” ken manayon a gobernador kadagiti amin a daga a mabalin a matakkuatanna.

Ngem dagiti kangrunaan a pagkedkedan naipamaysa kadagiti pattapattana. Idi a tiempo kaaduan nga eskolar dida supiaten a nagtimbukel ti daga. Ti parikut ket, Ania a baybay ti namagsina iti Europa ken Asia? Kuna ni Columbus a ti Cipango, wenno Japan—a nabasana manipud iti salaysay iti panagdaliasat ni Marco Polo idiay China—masarakan iti agarup 8,000 kilometros iti laud ti Lisbon, Portugal. Inkabilna ngarud ti Japan iti maawagan itan a Caribbean.a

Nangnangruna gapu iti nalabes a panagtalek ni Columbus iti pattapattana a distansia a namagsina iti Europa ken ti Adayo a Daya, imbilang dagiti tinudingan ti ari a mangtaming iti gandat agpadpada iti España ken iti Portugal ti panggepna a saan a makagunggona. Pulos a di impagpagarup ti asinoman a mabalin nga adda dakkel a kontinente iti nagbaetan ti Europa ken Asia.

Ngem ni Columbus, a sinaranay dagiti gagayyemna iti korte ti España, nagtultuloy, ket nagserbi dagiti paspasamak a nagimbaganna. Ni Reina Isabella iti Castile, maysa a napasnek a Katoliko, naay-ayo iti posibilidad a mangkumberte iti Daya iti pammati a Katoliko. Idi naparmek dagiti agtuturay a Katoliko ti Granada idi primavera iti 1492, ti Katolicismo nagbalin a relihion ti amin nga España. Panawenen a mangipuonan iti kuarta iti maysa a panggep a mabalin a mangipaay iti dakkel a gunggona, agpadpada iti relihion ken iti ekonomia. Nagun-odan ni Columbus ti pammalubos ti ari ken ti kuarta a kasapulanna.

Ti Panagdaliasat nga Agturong iti Di Pagaammo a Lugar

Maysa a bassit a buyot dagiti tallo a barko ti dagdagus a nakabalan, ket buyogen ti agdagup 90 a tao, pinanawan ni Columbus ti España idi Agosto 3, 1492.b Kalpasan ti panangpabaroda iti abastoda idiay Canary Islands, idi Setiembre 6 nagpalaud dagiti barko a nagturong iti “India.”

Ti panagdaliasat makakarit para ken Columbus. Dakkel ti pananginanama ket kalpasanna pukawento dagiti makadadael iti nabigasion. Nupay makaipaay namnama dagiti makita a tumatayab iti baybay, awan pay laeng ti makita a daga iti laud. Masapul a kankanayon a pabilgen ni Columbus ti determinasion dagiti marinona kadagiti karkari a daga ken kinabaknang. Idi nakaadayudan, sigun iti “personal a pattapatta” ni Columbus, iti agarup 3,200 kilometros iti Atlantico, intedna iti kapitan ti barko ti kaadayo a 2,819 kilometros. Kalpasanna insuratna iti paglistaan ti barko: “Diak impudno ti kaadayo a 3,413 kilometros kadagiti lallaki agsipud ta mabalin nga agbutengda, no maammuanda a nakaad-adayudan iti dagada.” (The Log of Christopher Columbus, nga impatarus ni Robert H. Fuson) Iti adu nga okasion ti laeng di maisin a determinasionna ti nangsalimetmet iti di panagsubli dagiti barko.

Bayat ti panaglabas dagiti aldaw, ad-adda a di makaidna dagiti marino. “Di naay-ayo dagiti lallaki iti pangngeddengko, ta intultuloyda ti nagdayamudom ken nagreklamo,” insurat ni Columbus. “Nupay adut’ reklamoda sinalimetmetak ti panagturongko iti laud.” Idi Oktubre 10, kalpasan ti nasurok a maysa a bulan iti baybay, kumarkaro dagiti reklamo kadagiti tallo a barko. Napagtalna laeng dagiti marino idi inkari ni Columbus ti agsubli iti dalan a naggapuanda no dida makagteng iti daga iti uneg ti tallo nga aldaw. Iti sumaganad nga aldaw, nupay kasta, idi nakaisang-atda iti berde a sanga nga adda pay laeng sabsabongna, nagsubli ti pammatida iti admiralda. Ket idi agbannawag ti sumaganad nga aldaw (Oktubre 12), dagiti nabannoganen iti baybay a marino maragsakandan a makakita iti nalasbang a tropikal a puro. Ti nakapatpateg a panagdaliasatda nagtengnan ti kalatna.

Pannakatakkuat ken Pannakapaay

Makaay-ayo ken simple ti Bahamas. Dagiti lamolamo nga umili, insurat ni Columbus, ket “nasayaat-panabukelda a tattao, napintas pammagida ken naimnas ruprupada.” Ngem kalpasan ti dua a lawas a panangtagiragsak kadagiti tropikal a prutas ken pannakisinnukat kadagiti bambanag kadagiti mannakigayyem nga umili, immakar ni Columbus. Agsapsapul iti balitok, iti kadaklan a paset ti Asia, kadagiti kumberte, ken rekado.

Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nakagteng ni Columbus idiay Cuba. “Diak pay nakakitkita iti kasta a kapintas,” kinunana idi dimsaag iti puro. Sakbayna insuratna iti paglistaanna: “Masigurokon a Cuba ti Indian a nagan ti Cipango [Japan].” Gapuna, nangibaon iti dua a pannakabagi a mangsarak iti khan (ti agturay). Saan a nakasarak dagiti dua a Kastila iti balitok wenno Japones, nupay nangiyawidda iti damag maipapan iti naisangsangayan nga ugali dagiti umili, ti panagtabako. Di nalapdan ni Columbus. “Awan duadua nga adu unay ti balitok iti daytoy a pagilian,” impanamnamana iti bagina.

Nagtultuloy ti panagdaliasat, iti daytoy a tiempo agturong iti daya. Natakkuatanna ti dakkel a kabambantayan a puro iti asideg ti Cuba a pinanagananna iti La Isla Española (Hispaniola). Ket iti kamaudiananna nakasaraken dagiti Kastila iti kalalainganna kaadu a balitok. Ngem sumagmamano nga aldaw kalpasanna, immay ti didigra. Ti barko a Santa María naisadsad iti darat ket din mapatapaw. Situtulok a timmulong dagiti umili kadagiti trepolante a mangispal iti aniaman a mabalinda nga ispalen. “Inay-ayatda dagiti kaarrubada a kas ti bagida, ket addaanda iti kalamuyotan ken kaammuan a timek iti lubong ken kanayon a nakaisemda,” kinuna ni Columbus.

Inkeddeng ni Columbus ti mangipasdek iti bassit a purok iti Hispaniola. Sakbayna, nalawag a kinunana iti paglistaanna: “Dagitoy a tattao saanda a nasigo iti armas. . . . Babaen iti 50 a lallaki mapasukom ti tunggal maysa ken mabalinmo a paaramid kadakuada ti aniaman a kayatmo.” Sinirmatana met ti narelihiusuan a panangsakup: “Dakkel ti pananginanamak iti Apotayo a ti Kinatan-okyo kumbertiennanto amin ida iti Kinakristiano ken kukuayonto amin ida.” Apaman a naorganisaren ti purok iti lugar nga inawagannat’ La Villa de la Navidad (Ti Ili a Nakaiyanakan), inkeddeng ni Columbus nga isu ken ti dadduma a taona masapul nga agapurada nga agsubli idiay España a mangipadamag iti dakkel a natakkuatanda.

Napukaw a Paraiso

Naragsakan ti turay a Kastila idi nadamagda kamaudiananna ti natakkuatan ni Columbus. Isut’ naidaydayaw ken naparegta a mangbuangay iti maikadua a panagdaliasat iti kabiitan a tiempo. Kabayatanna, nagdardaras dagiti pannakabagi ti turay a Kastila a manggun-od manipud iti Kastila a papa, ni Alexander VI, iti kalintegan a mangsakup kadagiti amin a daga a natakkuatan ni Columbus.

Ti maikadua a panagdaliasat, idi 1493, ket ambisiuso unay. Maysa a buyot iti 17 a barko ti nangawit iti 1,200 a manangsakup, agraman papadi, mannalon, ken soldado—ngem awan babbai. Ti panggep isut’ panangsakup iti baro a dagdaga, mangkumberte kadagiti umili iti Kinakatoliko, ken, siempre, aniaman a balitok wenno rekado a mabalin a matakkuatan maawat met. Pinanggep met ni Columbus nga ituloy ti panangsapulna iti dalan iti baybay nga agturong iti India.

Nupay umad-adu a puro ti natakkuatan, agraman ti Puerto Rico ken Jamaica, kimmaro ti pannakapaay. Ti La Navidad, ti immuna a kolonia idiay Hispaniola, bimmassiten gaput’ nakaro a panagsusupiat kadagiti Kastila met laeng, ken kalpasanna dandani pinukawen dagiti taga puro, ta makarurodda iti kinabuklis ken imoralidad dagiti nangsakup. Pinili ni Columbus ti nasaysayaat a lugar maipaay iti dakdakkel, baro a kolonia ket kalpasanna intuloyna ti panangsapulna iti dalan nga agturong iti India.

Kalpasan ti pannakapaayna a nanglawlaw iti Cuba, inkeddengna a mabalin a daytat’ kadaklan ti Asia—nalabit Malaya. Kas naibaga iti The Conquest of Paradise, “inkeddeng [ni Columbus] a rebbeng nga ipakaammo ti intero a trepolante a buyogen ti sapata a ti laylayagenda a kosta . . . ket saan a kosta iti maysa a puro no di iti kinapudnona ‘ti kadaklan iti pangrugian dagiti Indies.’” Idi nakasublin iti Hispaniola, naammuan ni Columbus a dagiti baro a manangsakup saanda a nasaysayaat ngem dagiti dati, ta rinamesda dagiti babbai ken tinagaboda dagiti babarito. Pinakaro a mismo ni Columbus ti rurod dagiti umili babaen ti panangummongna iti 1,500 kadakuada, a 500 ti naipan idiay España kas tagabo; natayda amin iti las-ud ti sumagmamano a tawen.

Bassit laeng ti naipaay ti dua pay a panagdaliasat a nagturong iti West Indies iti kinabaknang ni Columbus. Naatap ti balitok, rekado, ken ti dalan nga agturong iti India kenkuana. Nupay kasta, ti Iglesia Katolika pudno a nakagun-od kadagiti kumberte, iti maysa wenno iti dadduma a pamay-an. Saan a kas ti laing ni Columbus a nabigador ti laingna a mangimaton, ken ti nakapuy a salun-at ti namagbalin kenkuana a diktador ken narungsot pay kadagidiay a di makaay-ayo kenkuana. Dagiti agtuturay a Kastila napilitanda a mangsukat kenkuana iti ad-adda a makabael a gobernador. Naparmekna dagiti baybay ngem kimmapuyen idi addan iti takdang.

Di nagbayag kalpasan ti panangturposna iti maikapat a panagdaliasatna, isut’ natay idi agtawen iti 54, maysa a nabaknang ngem nauyong a tao, nga ipappapilitna pay laeng a natakkuatanna ti dalan nga agturong iti Asia. Maipabiangto iti masanguanan a kaputotan ti panangipaay iti napaut a dayaw a tinartarigagayanna unay iti intero a panagbiagna.

Ngem dagiti dalan nga immapana insaganana ti pannakatakkuat ken panangsakup iti intero a kontinente ti Norte America. Kasta unayen ti nagbaliwan ti lubong. Nasaysayaatto kadi?

[Dagiti Footnote]

[Mapa/Ladawan iti panid 6]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion).

PANAGDALIASAT NI COLUMBUS A MANGTAKKUAT

ESPAÑA

AFRICA

Baybay Atlantico

ESTADOS UNIDOS

Bahamas

Cuba

Hispaniola