Panangmatmat iti Lubong

Makadadael a Saksakit

“Kadagiti 50 milion nga ipapatay [iti sangalubongan] iti tinawen,” ipamatmat ti magasin a Newsweek a “46.5 milion ti maigapu iti sakit.” “Dagiti saksakit a makaakar ken maigapu iti parasito ti kangrunaan a mammapatay (17.5 milion), a sarunuen ti atake ti puso, istrok ken dadduma a saksakit iti pagangsan (11 milion) ken kanser (5.1 milion).” Kinapudnona, kuna ti maysa a report manipud iti World Health Organization, nasurok a maysa a bilion a tattao iti sangalubongan—wenno 1 iti 5—ti agsagaba iti sakit iti aniaman a naituding a tiempo. Ad-adu pay, nupay saanda a talaga nga agsakit, ti naimpektaran kadagiti sakit. Dagitoy iramanna ti 2 bilion a tattao nga addaan ti mikrobio ti hepatitis B, 30 milion agingga iti 40 milion iti HIV, ken 1.7 milion iti bacilli ti tesis.

Inwaragawag ti Papa ni “Yahweh” nga Isut’ Kakaisuna a Dios

“Impalgak ti Dios ti Naganna iti Sangatauan.” Kastat’ mabasa iti nabaltaw a letra a paulo ti damag iti makin-ngato a paset ti panid iti pagiwarnak ti Vaticano nga L’Osservatore Romano. Iti babaen dayta isu ti palawag nga inted ni Papa John Paul II idi bimmisita iti Paruko ti St. Leonard Murialdo idiay Roma. “Kadagiti sasao manipud Exodo, impakaammo ti Dios ti naganna,” rinugian ti papa [ti palawagna]. Ket, kalpasan ti panangadawna iti Exodo kapitulo 3, bersikulo 13 ken 14, isu a nangibagaan ti Dios ken Moises a sawenna kadagiti Israelitas, “NI SIAK ti nangibaon kaniak kadakayo,” innayon ti papa: “Daytoy a sao, ‘Ni siak’, a naiyebkas met iti sao a Yahweh, kunaenna a ti Dios isu Daydiay sibibiag ken katan-okan . . . Manipud itoy maawatantayo a ni Yahweh awan sabali no di daydiay, kakaisuna a Dios.”

Bilang ti Panangrames Idiay E.U.

Ti nabiit pay a nairuar a National Women’s Study naammuanna nga idiay Estados Unidos, 683,000 a babbai ti narames idi 1990. Ti pattapatta, a naibatay iti panagsaludsod kadagiti 4,000 a babbai, ket mamin-lima a dakdakkel ngem ti bilang a 130,000 a pinanggep wenno naaramid a panangrames nga impaay ti National Crime Survey iti dayta. Nasarakanna met a 16 porsiento laeng kadagiti biktima ti panangrames ti mangireport iti krimen iti polis, isu nga 102,560 laeng a panangrames ti naireport idi 1990. Kaaduan a panangrames ket inaramid dagiti am-ammo dagiti biktima—kakabagian, kaarruba, wenno gagayyem. Nasarakan met ti surbey a 12.1 milion nga Americana ti biktima iti panangrames iti naminsan iti panagbiagda. Ti kaaduan, 62 porsiento, kinunada a napasamak dayta idi menor de edadda pay, ket adda 29 porsiento a kurang pay nga 11 años ti edadda.

Awan Pakaigapuan ti Racismo

Babaen iti tulong dagiti kaudian a rinang-ayan ti genetics, narugianen dagiti sientista a naammuan ti impormasion a nabayagen a nailemmeng iti genetic code ti tao. Ti nasarakanda inwalinnan ti gagangay a kapanunotan maipapan iti rasa, impamatmat ti pagiwarnak a Pranses a Le Figaro. Nupay kasla di agpatpatingga ti kinanadumaduma iti sangatauan agraman dagiti madlaw a makita a nagdumaan kas iti katayag, kolor ti kudil, ken dadduma pay a kasasaad, umanamongen dagiti geneticists nga amin a tao iti daga di pagduaduaan a timmaudda iti maymaysa a nagannak ken maymaysa a lugar iti nakaad-adayon a napalabas. “Awan ti mamaay dagiti amin a panangilawlawag iti panangitandudo iti racismo,” kuna ti Le Figaro.

Ti di Madlaw a Panagbalbaliw Pinagungaongna dagiti Simbaan ti Quebec

Dagiti sao a “French Canadian” ken “Katoliko” nabayagen nga agpada ti kaipapananna idiay Quebec. Adda idi tiempo a ti simbaan ket maysa laeng nga ummong iti kagimongan iti French-Canadian, nga ibagbagi ti kura paruko. Dandani tunggal maysa mapan makimisa. Ngem “babaen iti di madlaw a panagbalbaliw dagiti taga Quebec nakapataudda iti pammabalaw iti simbaan,” kuna ti Le Journal de Montréal. “Iti nakurkurang a 15 a tawen, ti simbaan ti Quebec napukawna ti naibangonna iti dandani 400 a tawen.” Nupay ti simbaan kasarenna ti 80 porsiento iti populasion ken buniaganna ti 89 porsiento kadagiti maladaga, kaaduanna 30 porsiento laeng iti populasion ti mapan makimisa. “Di matignay dagiti tao a mangalagad a kanayon iti [relihionda],” inamin ti padi a ni André Lamoureux iti diocese ti arsobispo iti Montreal. Ti baro nga akem ti simbaan, ipadamag ti Le Journal de Montréal, ket agpaay iti kagimongan.

“Mata iti Mata”

Agsipud ta ti sentensia a pannakabalud gagangayen a bassit laeng ti epektona kadagiti napeklanen a managbasol, ni Hues Joe B. Brown iti Memphis, Tennessee, binaliwannan ti pagalagadanna no maipasango kenkuana a masentensiaan dagiti mannanakaw. Kas naipadamag iti The Wall Street Journal, “awisenna dagiti biktima a bumisita iti balay ti mannanakaw ket ‘mangtakawda’ ti maysa a banag. Iti adu a nabiit pay a kaso, ti . . . hues ti Criminal Court impatarusna ti sasao ti Biblia a mata iti mata a kas bambanag a dua a kagay iti kalam-ekna agpaay iti maysa a relo a Rolex, ken dagiti speaker ti stereo agpaay iti dua a bisekleta. No usaren ti mannanakaw ti bukodna a kotse a pumanaw, magun-odanna met dayta, agraman dagiti kawes, alahas ken dadduma pay a napateg a gameng.” Ti paglinteganna ipalubosna ti ipapan ti biktima iti pagtaengan ti mannanakaw tapno matupagan ti nautang ken iti aniaman nga oras, aldaw wenno rabii. Nupay kasta, addada naituding a pagalagadan. Ket masapul a makikuyog ti katulongan ti sheriff tapno masigurado a dagiti bambanag a maala ket saan a dagidiay tinakaw kadagiti sabsabali.

Kinapintas ken Nutrision

“Ti nutrision ken ti panagbabasa ti kudil agpannuray iti sustansia ti kanen dagiti tao. Ti kangrunaan a kosmetiko ket isu pay laeng ti umiso a pannangan,” kuna ni Ida Caramico, propesor iti pharmaceutical sciences iti University of São Paulo, Brazil. Sigun iti magasin a Globo Ciência, ti polusion, makasabidong a taraon, dagiti parikut a mangapektar iti emosion, nalabes a pannakabilag, ken ti nakalkaldaang di maitutop a panangusar iti kosmetiko palakayenna/pabaketenna ti kudil. Tapno lumamuyot ken mapabaro ti kudil, isingasing ti magasin nga uminum iti agarup walo a baso a danum iti inaldaw, agraman ti taraon a mangiraman iti umdas a kaadu ti prutas, natnateng, ken binukel a cereal. Innayonna: “Tunggal makinruar a panangaywan mabalin nga usaren a mangpasayaat iti itsura, ngem awan ti produkto—natural wenno artipisial—a manglab-aw iti resulta ti nasayaat a panagtaraon.”

Mauyong a Pakaawisan

Ti daan a siudad ti Jerusalem awisenna saan laeng a dagiti rinibo a turista no di ket dagiti pay pinulpullo nga agmauyong a mamati nga isuda dagiti karakter ti Biblia wenno makumbinsir nga isuda laeng ti addaan iti sekreto iti sangalubongan a kappia ket masapul nga ipalgakda dayta idiay bakud ti Jerusalem. “Dagiti Kristiano agannayasda a mangilasin iti bagbagida a kas ni Jesus wenno ti Birhen wenno, gagangayen, ni Juan Bautista, a masansan agsangitda kadagiti lugar a nainaig ken Jesus kas iti Via Dolorosa ken ti Tanem idiay Minuyongan,” kuna ti The New York Times. “Agannayas dagiti Judio a mangipapan iti bagbagida nga isuda ni Moises, Ari David ken dadduma pay a tattao iti Daan a Tulag, ket agmauyongdanto idiay Bantay iti Olibo wenno iti Makinlaud a Pader.” Maysa a turista nabiit pay a nagpagunggan idiay Church of the Holy Sepulcher, a tinumbana ti maysa a krus, binuongna dagiti silaw, ken pinadpadasna a rumeken ti maysa nga estatua bayat ti panangiririawna a saan a dayawen dagiti ladladawan. Tinawen manipud 50 agingga iti 200 nga indibidual nga agsagsagaba iti awagan dagiti sikiatrista a Jerusalem syndrome ti maipan idiay Kfar Shaul, maysa nga ospital dagiti agmauyong. Ad-adu dagidiay a nagmauyongen idi napalabas ngem dagidiay a saan pay iti 4 kontra 1, ken ad-adu dagiti lallaki ngem babbai iti 2 kontra 1.

Balitok iti Basura

Babaen iti tulong ti moderno a teknolohia, maysa a kompania idiay Italia mangal-alan kadagiti napapateg a metal manipud iti basura ti industria. Sigun iti Il Messaggero, maysa a paktoria idiay siudad ti Arezzo, ti Italia, ti umawat kadagiti basura manipud nadumaduma a paset ti lubong ket alaenna iti dayta ti balitok, pirak, ken dadduma pay a napapateg a banag. Dagiti bambanag a mangipapaay kadagiti napapateg a metal iramanna dagiti photographic paper, dagiti pagbalkot a foil, microchips, dagiti naibellengen a kamera, kompiuter, ken dadduma nga elektroniko nga alikamen. Ipadamag ti Il Messaggero a daytoy laeng a planta idiay Arezzo makagun-od iti tinawen a promedio a 120 tonelada a balitok, 200 a tonelada a pirak, 4 a tonelada a palladium, maysa a tonelada a platinum, 100 kilo a rhodium, ken babassit a kantidad iti iridium ken ruthenium.

Iti Umiso a Panangmatmat

Iti kinapudnona saan a dakdakes ti kasasaad dagiti tao kadagiti pagilian a nababa ti sueldo. Ipadamag ti The New York Times nga idiay China ti sapul ti tunggal tao ket $350 iti makatawen. Maysa a nataenganen nga agassawa idiay Guiyang, kas pangarigan, pinagtiponda ti sueldoda a nakurkurang ngem $42 iti makabulan—maestra ti babai ken teknisian ti paktoria ti lalaki. Nupay kasta, ti pudno a sapulda ket ad-adu ngem dayta, agarup $85 ti makabulan, gapu kadagiti bonus ken subsidy ken pension gapu ta maymaysa ti anakda. Nupay nababa pay laeng ti sapulda, bassit met ti gastosda. Awan ti bayadanda a buis wenno babayadan nga agas. Nakurang pay a maysa a doliar ti abangda iti apartment iti makabulan, ket libre ti pagpapudot ken koriente. Nalaka met ti presio ti taraon, ta $37 laeng ti badyetda iti makabulan. Ti kawesda sapulenna pay ti $19. Iti kasta makasalimetmetda iti $10 wenno ad-adu pay iti makabulan—a maysa a kalalainganna a gatad maipaay iti masanguanan a tawtawen. Ngem dida pagamkan ti pannakaikkat iti trabaho ken ammoda a mabayadan dagiti gastosda iti agas ken adda pensionda inton lumakaydan.

Dagiti Aktibo iti Sekso nga Estudiante

Gaput’ maseknan iti iyaadu dagiti sakit a maiyakar babaen iti sekso ken ti peggad iti AIDS kadagiti agtutubo, nangaramid ti CDC (U.S. Centers for Disease Control) iti umuna a surbeyna iti ug-ugali dagiti estudiante iti high school maipapan iti salun-at iti maika-9 ken maika-12 a grado (agtawen iti 14 agingga iti 18) kadagiti amin nga estado, agraman ti Puerto Rico ken ti Virgin Islands. Dagiti banagna, a naipablaak iti daytoy a tawen, ipakitana a 54 porsiento ti nagkuna a saandan a birhen. “Nangnangruna a maseknankami iti iyaaduna iti tunggal grado,” kinuna ni Dr. Lloyd Kolbe, direktor iti Division of Adolescent and School Health idiay CDC. Sigun iti surbey, 40 porsiento kadagiti estudiante iti maika-9 a grado ti nakidennan, 48 porsiento iti maika-10 a grado, 57 porsiento iti maika-11 a grado, ken 72 porsiento kadagiti senior. Maysa iti tunggal 25 nga estudiante ti nangamin nga addaanda iti sakit nga inyakar iti sekso.