“Kayo a Kaaduan ti Pakausaranna iti Tao”
Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Kenya
PARA iti kaaduan a tao ti puon ti niog ket kasla aglaladut a kayo—ti mismo a simbolo ti panaginana ken panagpalpaliwa. Ngem saan laeng a kasta para kadagiti agnanaed idiay Mombasa Island iti kosta ti Kenya. Tukoyen ti dadduma daytoy a naamo a higante kas “kayo ti biag.” Kadagitoy nga agnanaed iti kosta, ti puon ti niog ket addaan iti nakaskasdaaw nga abilidad saan laeng a mangpapintas no di ket mangipaay iti adu kadagiti kangrunaan a kasapulan ti biag ti tao.
Nagadut’ pakausaran ti puon ti niog. Saan ngarud a pakasdaawan a naawagan [dayta] kas “kayo ti kinaruay,” “paggatasan iti mismo a pagtaengan ti sangatauan,” ken “kayo a kaaduan ti pakausaranna iti tao.” Kunaen ti The Coconut Palm—A Monograph: “Nalabit mangipaay iti ad-adu a mausar a produkto iti sangatauan ngem iti aniaman a sabali pay a kayo.”
Naaramid Manipud Niog
Adut’ naimbag a pangusaran dagiti tattao iti kosta ti Kenya iti puon ti niog. Kas pangarigan, usigenyo ni Kadii, maysa a kadawyan nga agtagibalay. Agnanaeden iti tropiko sipud pay idi kinaubingna. “Kanayon kadi a napateg ti niog idiay pagtaenganyo?” inyimtuodmi.
Sumungbat ni Kadii: “Malagipko pay laeng ti panangusarmi kadagiti niog idiay kusinami idi balasitangak pay laeng. Gapu ta natangken ti sabot ken medio natibker, nausar dayta kas tasa, kutsara, ken aklo. Dagiti daddadakkel a sabot ket nausar a malukong ken paggao. Naisuro kadakami idiay eskuelaan ti panagdisenio ken panangaramid kadagitoy a kagawaan a mausar idiay balay.”
Adut’ maibaga ti asawa ni Kadii a ni Mbagah, a dimmakkel met idiay kosta, maipapan iti pannakausar ti niog saan laeng nga idiay kusina. “Kas dumakdakkel a barito,” malagip ni Mbagah, “naimatangak a daytoy a kayo ket maysa a napateg a paset ti biag.”
Kas pangarigan, no iti kayona, a natangken ken natibker, kunana: “Usarenmi dayta a barakilan, suray, pasok, adigi, ken dadduma pay a mausar iti panagbangon.”
Dagiti ngay met bulongna? “Iti kaaduan a purok, adda babbai a pinagbalinda a panguartaan ti panaglaga kadagitoy a bulong sada aramiden a kas atep,” ilawlawag ni Mbagah. Nupay ti balay ket medyo masirayan ti nabara nga init idiay tropiko, nalamiis ken komportable ti panagrikna dagiti adda iti uneg ti balay. Saan laeng a manglinong ti nalagalaga nga atep no di ket mangpastrek pay iti angin a mangpariir iti balay. Narigat ti mangpanunot iti nasaysayaat pay nga atep. Dagiti nalaga a bulong ket mabalin a mausar kas diding, alad, ken ruangan.
“Ditay met liplipatan dagiti bunot ti niog,” siiisem a kuna pay ni Mbagah. “Magun-odan daytoy babaen ti pannakaipalok ti niog iti maysa a natirad a pasok a kayo wenno landok a naitugkel iti daga. Iggamantayo ti niog iti dua nga imatayo, satay isaltek dayta iti pasok ken puligosen tapno masukto ti bunot manipud iti mismo a sabut.” Ti bunot ket mangipaay iti napintas a pamalitoken nga ammurat, a mabalin nga aramiden nga aplag ti datar, pagpigadan, alpombra, eskoba, sagad, ken kutson pay ketdi ti pagiddaan.
“Nanannanam Ngem Arak”
Napateg met ti niog a paset ti pannangan ken makan dayta iti gistay amin a tukad ti idadakkelna. Ti lulukoten (maawagan dafu iti lokal a pagsasao a Kiswahili) ket naglaon iti puro, makapasalun-at, ken nasustansia a tubbog a nananam unay. Mabalin a ti bukodnan a sabut ti panginoman iti tubbogna babaen laeng ti pananglussok iti rabawna—ti maiyataday nga inumen a mangpennek iti tropikal a pannakawaw! Naipadamag a kinuna ti nalatak a managtakuat a ni Marco Polo maipapan iti daytoy nga inumen: “Ti tubbog ket nalitnaw a kas danum, nalamiis ken naraman, ken nanannanam ngem arak wenno ania pay a kita ti inumen.”
Masansan a kasta met laeng ti kunaen dagiti turista no damo a maramananda daytoy a lokal nga inumen. No nainumen ti tubbogna, maguddua ti sabut ket mabalin a karusen ti nalamuyot a lasagna. Nalukneng, nasam-it, ken makarepresko daytoy. Nupay dagiti maipaay ti lulukoten ket kabbaro kadagiti sangaili, kadagiti agtataeng kadagiti kosta, daytat’ inaldaw nga inumenda, ken maipateg unay no nakiddit ti mainum a danum.
Panagluto iti Niog
Ti kapatgan a paset ti natangkenanen a niog isut’ lasagna, wenno bagasna. Mabalin a kanen apaman a maala manipud sabutna, maigad sa mailaok iti nadumaduma a putahe, wenno mapespes ti napateg a gettana.
Malagip ni Kadii: “Kas balasitang, masapul a siertuek a kanayon nga adda getta a mausar iti panagluto.” Kadawyan a mangpananam ti getta ti niog iti ikan, manok, bukbukel, inapuy, patatas, kamote moro, ken tinapay. Pananamenna pay ti curry. Ngem interesadokami no kasano a magun-odan ni Kadii ti getta.
“Usarenmi ti mbuzi,” ilawlawag ni Kadii. Ti mbuzi isut’ pangawag ti Kiswahili iti maysa a bassit a tugaw a kayo nga agarup 15 centimetro ti kangatona. Adda natadem a pagigad a nailansa iti murdongna, a nairanta para iti mano-mano a panangigad iti niog. “Pagay-ayatmi kas ubbing ti agtugaw iti mbuzi. Iggamanmi ti maysa a pisi ti niog sami igaden ti unegna agingga a naigaden ti intero a lasag ti niog. Ti sumaganad isut’ panangipisokmi iti naigad a niog iti paarintiddog a kasla sarangosong a sagat a naaramid iti bulong ti niog. Idiaymi a pespesen ti nananam a getta ti niog.”
Ti niog ket talaga a prutas, ken maibagay unay iti dadduma pay a prutas ti tropiko. Talaga nga agsaraaw ti maysa no panunotenna ti maysa a putahe a prutas a buklen ti kaiw-iwa a papaya, pinia, mangga, saba, kahel, ken ti passion fruit a naparabawan iti kaig-igad a niog wenno getta ti niog.
Kuna ti maysa a kadaanan a proverbio: “Ti agmula iti niog, agmula . . . iti pagtaraonna ken inumenna, pagtaenganna ken pagpatawid kadagiti annakna.” Ti kasla aglaladut a puon ti niog ket saan a talaga nga aglaladut. Ket nupay mabalin a mapagdedebatean no talaga a daytat’ kayo a kaaduan ti pakausaranna iti tao wenno saan, talaga a naruay dayta iti daytoy a daga ti Africa!