Panangmatmat iti Lubong
Nabalakadan Dagiti Babbai a Labananda ti Manangrames
Impakita ti baro a panagsirarak nga ad-adda a maliklikan dagiti babbai ti marames ken madangran no lumabanda imbes nga agpakaasi wenno agsangitda. Iti panangusigda kadagiti rekord dagiti babbai a ngangngani narames, naammuan dagiti managsirarak ti Brandeis University idiay Waltham, Massachusetts, a dagiti babbai a limmaban wenno nagriaw ken nagtaray nasaysayaat ti nagbanaganda ngem dagidiay saan a nangaramid iti kasta. “Kinapudnona, ti kangrunaan a nalaka a marames wenno madangran isu dagidi saan a limmaban, a nagpannurayda ketdi iti panagpakaasi wenno pannakirinnason kadagiti nangrames kadakuada,” kuna ti magasin nga American Health. Ibalakad ni Dr. Sarah Ullman, ti nangidaulo iti panagadal: “Masapul a di agkitakit ti maysa a babai nga agriaw, lumaban ken makigubal iti amin a pigsana. Nalabit dinto makatulong ti panagpakaasi ken panagkiddaw.”
Ti Iglesia Idiay Poland
Aguppat a tawen kalpasan ti pannakarbek ti Komunismo idiay Poland, sangsanguen ti Iglesia Katolika dagiti nakaro a parikut. Sigun iti Guardian Weekly ti Londres, ipalgak dagiti sungbat dagiti napagsaludsodan iti publiko a “saan unayen a natan-ok ti kinapadi.” Kunana pay a “rumasrasayen dagiti agngayangay nga agbalin a padi ket bumasbassiten dagiti tumabtabuno kadagiti narelihiusuan a panangisuro kadagiti klase idiay eskuelaan.” Patien ti kaaduan kadagiti napagsaludsodan a nalabesen ti pannakibiang ti Katolisismo iti biag ti publiko. Kuna ti Guardian a “patien dagiti nalalaing [a Polako] a nupay iti napalabas ket nakagun-od ti Poland iti dayaw gapu iti kinaregta iti relihion, ngem kinapudnona pamarang laeng ken ritualistiko ti Katolisismona.” Patien ti dadduma a ti iglesia ti kangrunaan laeng nga instrumento idi tapno malabanan ti Komunismo ket saanna a nalapdan ti “panagdiborsio wenno panagparegreg [dagiti Polako a Katoliko] yantangay ti linteg palubosanna ida a mangaramid iti dayta.”
“Usarem ti Utekmo ta no Saan Aglati Dayta”
Impalgak ti adu a panagadal a naiwayat iti intero a lubong a no kanayon nga usaren ti tao ti utekna, ad-adda a maliklikanna dagiti panagpaliado [dayta]. “Ti pananggun-od iti ad-adu nga adal saanna laeng a kaipapanan a sanayem ti utekmo kabayatan ti kinaubingmo, no di ket usarem dayta iti unos ti panagbiagmo, ket makatulong dayta a manglapped” kadagiti sakit ti isip. “Mabalin a ti panagbasa, panagsurat, ken aritmetika ti kasayaatan a pangsaluad iti utekyo maibusor” iti maysa a kasasaad a mangpakapuy iti dayta, ipadamag ti The Toronto Star ti Canada. Kinuna ti maysa a neurosikologo a ni Marilyn Albert: “Napaneknekanen daytoy a panagadal ket patienmi a pudno daytoy.” Kunana pay: “Para iti utek, kaipapananna nga ‘usarem dayta ta no saan daytat’ aglati.’”
Kanser a Maigaput’ Radiasion
Pito a tawen kalpasan ti nuklear a didigra idiay Chernobyl, Ukraine, ipadpadamag dagiti doktor idiay Belarus (dati a Belorussia) nga umad-adu dagiti ubbing nga addaan kanser iti karabukob. Sigun iti magasin ti medisina ti Francia a Le Concours médical, kellaat nga immadu dagiti naipadamag nga ubbing nga addaan kanser iti karabukob manipud promedio nga 4 a kaso iti kada tawen nanipud 1986 aginggat’ 1989 sa nagbalin a 114 a kaso iti kada tawen nanipud 1990 aginggat’ Hunio 1992. Gapu ta ad-adu nga iodine 131, ti radioaktibo nga isotope a pakaigapuan ti kanser iti karabukob, ti naipugso idi ngem iti dadduma a radioaktibo nga elemento, manginanama dagiti sientista a basbassitton ti itataud dagiti maigaput’-radiasion a kanser.
Dagiti Manok nga Addaan “AIDS”
Agparang a saan laeng a tao ken dadduma a kita ti sunggo ti agsakit iti AIDS. Impadamag ti Indian Express ti Bombay, India, a ti maysa a sakit nga umasping iti AIDS ti nangsapliten kadagiti manok ti pagilian. Sigun iti Express, ti maigaput’ virus a sakit a gumbaro, nga agbanag iti acquired immune deficiency syndrome, “nagrairan iti pagilian, a mangap-apektar iti lakhs [ginasut a ribo] a tumatayab.” Nasurok a 1.5 milion nga agit-itlog a tumatayab ti natayen. Kuna ti report a nakirang la ketdin dagiti itlog idiay India.
Pakariribukan Dagiti Tin-edyer
Ipadamag ti International Herald Tribune a “sangsanguen ita dagiti tin-edyer [idiay Estados Unidos] ti maysa nga ad-adda a nakaam-amak ken napeggad a kinapudno ngem ti kinatin-edyer idi dagiti nagannak ken dagiti apongda.” Iti panangdakamatna iti estadistika ti E.U., kuna ti Tribune nga immadu iti 30 porsiento ngem idi 1950’s dagiti tin-edyer nga umin-inum iti arak. Kasta unay ti immaduan dagiti tin-edyer a mangketkettel iti bukodda a biag a daytan ti maikatlo kadagiti kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay, kalpasan dagiti aksidente ken panangpapatay. Kadagiti agtutubo nga agtawen iti 10 aginggat’ 14, immadu iti 23 porsiento nanipud 1983 aginggat’ 1987 dagiti di kinayat a panagsikog, ket namimpat ti immaduan dagiti agsakit ti gonorrhea nanipud 1960 aginggat’ 1988. Ikagkagumaan dagiti sikologo ti mangsapul kadagiti kabbaro a pamay-an tapno maawatan ken matulongan dagiti agtutubo.
Buyaen Laengen Imbes a Kanen
Nagbalin a dakkel nga isyu kadagiti kallabes a tawen ti panagtiliw ken pannangan kadagiti balyena. Iti sumagmamano a pagilian, kas ti Japan, kuna ti dadduma a tattao a ti karne ti balyena ket paset ti tradisional a taraonda isu a nakaungetda iti panangiparit ti International Whaling Commission iti negosio a panagtiliw iti balyena. Ngem, natakuatan ti dadduma a Hapones a dagiti balyena ket dakkel latta a panguartaan nupay saanda a matiliw ken pagtaraon. Okupado dagiti agtataeng idiay Bonin Islands, abagatan ti Tokyo, a mangpalpalawa iti kabaruan a pangawisda kadagiti turista, ti panangbuya kadagiti balyena. Iti panangbuya kadagiti balyena iti kadawyan a paggiananda imbes a kadagiti plato, agdirdir-i dagiti managbuya iti balyena, nangruna no dagiti balyena ket agpugso ken agpasikatda iti danum.
“Agrayo Unay iti Paltog”
Iti sidong dayta a paulo, nagkomento ti maysa nga editorial iti The New York Times a Mayo 25 maipapan ti pannakabista ti maysa a lalaki a taga Louisiana a naabsuelto iti panangpapatayna iti maysa a Hapones nga exchange student idi Oktubre 1992. Nailaw-an a naitalmeg ti 16-ti-tawenna nga estudiante ti doorbell ti lalaki. Idi a ti bilin ti lalaki nga agsardeng ket di inkankano ti estudiante a di makatarus iti pagsasaona, pinaltoganna ti agtutubo a Hapones iti barukongna. “Adda karbengam a mangpaltog iti asinoman nga umay iti ruanganmo,” kinuna ti abogado ti lalaki iti panangidepensana. Dayta, sigun iti editorial, kaipapananna nga asinoman nga umay iti ruanganyo, agraman “ti lokal a padi . . . , manamnamana a mapaltogan no padasenna a pagunien ti doorbell-yo.” “Dakami a Hapones dimi maawatan ti panagrayo ti kagimongan ti America iti paltog,” kinuna ti maysa a reporter a Hapones. “Kinapudnona, nalaka dayta,” kinuna ti editorial. “Panunotenyo laengen ti kinanengneng, kinamanagpanuynoy, ken baribar a pananganag iti ‘kalintegan a maaddaan iti armas’ ken ti panagkedked a balbaliwan ti kababalinda” agpapan pay iti ipapatay ti adu a tattao gapu kadagiti paltog.
Agmammaneho a Babbai
Masansan a maibilang a nakapkapuy dagiti babbai ngem kadagiti lallaki no kinalaing iti panagmaneho ti pagsasaritaan. Itandudo kadi dagiti kinapudno daytoy a pagarup? Saan, sigun iti The Motorist, maysa a magasin nga impablaak ti Automobile Association ti Sud Africa. Kadagiti amin nga aksidente iti dalan iti dayta a pagilian iti maysa a tawen a napalabas, nasurok a 83 porsiento ti nakainaigan dagiti agmammaneho a lallaki. Gapuna, adu a kompania ti seguro ti mangituktukon iti nangatngato a benepisio kadagiti babbai ngem kadagiti lallaki. Adda “daytoy a panagtalek iti kinalaing dagiti babbai nga agmaneho,” ilawlawag ti nadakamat-iti-ngato a magasin, gapu ta “patien [ti industria] a saan unay nga agresibo nga agmaneho dagiti babbai, saanda unay a makikinnarera ken saanda unay kayat ti aglabsing kadagiti linteg ti trapiko.” Ingudo ti magasin a ti umiso a kababalin, lalaki man wenno babai ti agmaneho, ti pakabuklan dagiti naimbag a panagug-ugali iti panagmaneho.
Ti Kasasaad ti Salun-at ti Sangalubongan
Aniat’ kasasaad ti salun-at ti sangalubongan? Dakes ken naimbag a damag ti impalgak ti maysa a kompleto a report nga impablaak itay nabiit ti WHO (World Health Organization). Ti naimbag a damag isut’ ibabassit dagiti nagsakit iti kamuras, polio, kelkelen a panaguyek, ken ti pannakatetano dagiti kappasngay gapu iti sangalubongan a panagregget a mabakunaan dagiti ubbing. Bumasbassit dagiti agsakit iti puso iti kaaduan kadagiti nabaknang a pagilian. Bumasbassit dagiti matmatay a maladaga ken ubbing iti intero a lubong, ket umat-atiddog ti biag. Ti dakes a damag, ipadamag ti WHO, isut’ “kasla di matengngel a panagraira” dagiti sakit iti tropiko, kas ti cholera, yellow ken dengue fever, ken malaria. Umad-adu met dagiti agsakit iti AIDS, sarut, ken diabetes.
Panagsugal iti Video
Dagiti video lottery machines ket “makaadikto kas iti crack cocaine” ket masapul nga awanda kadagiti natao a lugar, kuna ni Garry Smith, maysa a propesor ti University of Alberta. Iti pannakainterbiuna iti The Edmonton Journal ti Canada, kuna ni Smith, a nangiwayat iti maysa a panagadal maipapan iti bisio a panagsugal, a maadikto ti maysa iti panagsugal iti video “iti innem a bulan laeng.” Kinunana a ti isasaknap ti panagsugal ti mangpalanlan iti krimen ken dadduma pay a nakaro a parikut. Dua ket kakatlo kadagiti naigameren nga agsugal ti agkusit ken mangpalsipikar, mangsaur, ken agtakaw tapno masuportaranda laeng ti bisioda. Ti pannakaadikto iti panagsugal ket agbanag iti panagleddang ken panagpanggep a kettelenen ti maysa ti biagna a mangituggod iti di naannad a panagmaneho ken aksidente, malaksid pay kadagiti di mabayadan nga utang “ken dagiti mabusbos iti pannakaaywan ti salun-at.” Sigun ken Smith, “tunggal naigameren nga agsugal ket makautang iti kagimongan iti $56,000.”
Dagiti Agtutubo ti ‘90’s
Ipadamag ni Vittorino Andreoli, maysa a sikiatrista idiay Verona University, Italia, a maigiddiat kadagiti napalabas a kaputotan, dagiti agtutubo ita ket “agkurang wenno saan unay a nasayaat ti panangmatmatda iti masakbayanda.” Kunana pay a daytoy ti manglapped kadagiti agtutubo “nga agsakripisio ita agpaay iti pagimbaganda iti masanguanan.” Adu met ti agkurang “iti pannakaawat no aniat’ naimbag ken dakes,” a kaipapananna nga “amin a kababalin ket idiktar ti kasasaad” imbes nga idiktar ti naipasdeken a pagalagadan. Di unay maawatan ti adu kadagiti agtutubo ita no aniat’ ipapatay. Kuna ni Andreoli a “ti laeng ammoda isu ti ipapatay a mabuya iti telebision, manipud sarsarita . . . Ammo dagiti agtutubo dagiti pakaigapuan ti ipapatay, ngem dida ammo no ania dayta. Gapuna, mabalin a pumatayda wenno ketlenda ti bukodda a biag, a pampanunotenda nga interamente a naiduma dagiti resultana.”