Bambantay—Dagiti Obra Maestra ti Panamarsua
TI Andes, ti Cascade, ti Himalaya, ti Rocky, ti Alps, ken ti Ural—isudat’ sumagmamano laeng a bambantay iti planeta a Daga. Rimbawannakayo ti kinadayag dagitoy nagdadakkel a bambantay.
Panunotenyo a nakatakderkayo iti sanguanan ti Bantay Everest. Naisangsangayan ti katayag daytoy iti daga, 8,848 a metro—maysa a 8.8 kilometro a pagarigan iti kinatayag! Ken daytoy a bantay ket bassit laeng a paset ti nadaeg a Himalaya. Daytoy a kabambantayan a nasurok a 70 ti tuktokna nga agtayag iti nakaskasdaaw nga 6,400 metro ti tunggal maysa, ket mamindua ti kadakkelna [no idilig] iti Alps idiay Europa!
Dagiti Naisangsangayan a Lugar a Pakasarakan iti Biag
Addaan ti kaaduan a bambantay iti nagduduma a lugar a pakasarakan iti biag, wenno aglawlaw, nangruna ta bumaba ti temperatura iti agarup 1.8 degrees Celsius iti kada 300 a metro ti kangatona. Pagbalinen met ti panagduduma ti tudo, daga, ken angin a naisangsangayan ti tunggal lugar.
Ti Kabambantayan ti San Francisco idiay Arizona, E.U.A., isut’ pagarigan ti kasta a nagduduma nga aglawlaw. Dagitoy ti katatayagan a bambantay iti dayta nga estado. No mangrugikayo manipud iti arisadsad dagiti bantay idiay Coconino Plateau ken umuli iti tuktok ti maysa kadagiti Bantay ti San Francisco, mapaliiwyo nga umuna ti nasayaat a panagbagay dagiti ayup ken mulmula a pakairamanan dagiti alutiit ken dagiti cactus iti aglawlaw ti disierto. Agtultuloykayo a sumrek kadagiti nalamlamiis a lugar dagiti nabiag a maibagay kadagiti atap a kalding ken spruce trees (parua). Kamaudiananna, madanonyonto ti pagtubuan ti arctic-alpine iti tuktok. Iti daytoy laeng nga isasang-at, makitayo dagiti isu met laeng a kita ti nabiag ken aglawlaw a masarakan laeng no agdaliasatkayo kadagiti nasulinek a paset a dandani patas ti baybay manipud Mexico agingga idiay Canada!
Napadasanyo kadin ti makapaganaygay a rikna ti pananglang-ab iti nadalus, presko nga angin ti bantay? Ti nababbaba a temperatura ti angin ti mangilawlawag iti daytoy a rikna. Ngem no awan dagiti asideg a siudad, mabalin a nasinsin-aw ken nadaldalus met ti angin ti bantay. Iti tunggal centimetro kubiko nga angin iti [katayag a] 2,000 metro, mabalin nga adda laeng 2,500 a babassit a rinet ti tapuk, pollen, ken dadduma pay. Idiligyo dayta iti angin kadagiti dadakkel a siudad, a ti isu met laeng a nadappatan ti angin, addaaan iti 150,000 a babassit a rinet! Daytoy ilawlawagna no apay a masansan a maibangon dagiti moderno a pagpaliiwan kadagiti bantay a sadiay mangipaay ti nasin-aw, namaga nga angin iti maitutop a kasasaad nga agpaay iti astronomiko a panagpaliiw.
Siempre, saan a nasayaat a pagtaengan dagiti nangangato a bantay a nakapuy ti puersa ti angin ken oksiheno, napigsa a silnag ti init, ken pababaen dagiti napigsa a pul-oy ti angin ti temperatura. Makapasiddaaw, ta uray iti sidong dagita a kasasaad, makaandur pay laeng nga agbiag dagiti sumagmamano a nabiag. Kas pagarigan, usigenyo ti bassit-usit a salticid [lawwalawwa], wenno ti lumalagto a lawwalawwa. Makapagbiag daytoy [a parsua] nga agindeg iti bantay idiay Himalayas a nasurok nga 6,000 a metro [ti katayagna]! Saan a naan-anay a maawatan dagiti sientista no kasano a makapagbiag daytoy a parsua.
Dagiti Epektona iti Tao
Dakkel ti maaramidan dagiti bambantay iti amin a sangatauan. Kas pagarigan, matmatanyo ti mapa ti lubong. Paliiwenyo no kasano a ti Pyrenees, nga addaan kadagiti tuktok nga umabot iti nasurok a 3,000 a metro, paglasinenna ti Espanã manipud Francia ken ti dadduma a paset ti Europa. Mapaliiwyo met a maikeddeng dagiti adu a sabsabali pay a napolitikaan a pagbeddengan kadagiti nalawa nga intar ti kabambantayan. Pinawilan dagitoy di mayakar a bangen ti panagbiahe ken panagnegosio iti nagbaetan dagiti tao a nagdudumat’ pagsasao ken ugalida. Gapuna, inimpluensiaan ti kaadda dagiti bantay ti sukog ken kadakkel ti pagilian a pagnanaedanyo, ti pagsasaoyo, ken dagiti ugali iti lugaryo.
Pagsardengen met dagiti bantay ti turong ti angin. Dakkel ti epekto daytoy iti panagrikos ti tudo, niebe, angin, ken temperatura. Kas banagna, apektaran daytoy ti panagduduma ti makan a tagtagiragsakenyo, ti kita dagiti pagkawesyo, ken mabalin nga uray pay ti arkitektural a disenio ti pagtaenganyo.
Kas pagarigan, naintar manipud iti daya nga agpalaud ti Kunlun, ti Tien Shan, ti Hindu Kush, ti Himalaya, ken dagiti dadduma pay a kabambantayan iti Makintengnga nga Asia. Dagitoy a kabambantayan lapdanda ti nalamiis, namaga nga angin nga agsaknap manipud Siberia ken pagsardengenda ti nabara, nabasa nga angin a tumayok manipud iti Taaw Indiano. Gapuna, naidumduma nga interamente ti klima iti amiananen dagitoy a kabambantayan no idilig iti abagatan, a mangapektar iti biag dagiti riniwriw.
Ti Agpegpeggad nga Aglawlaw?
Makapakellaat, daddadaelen ti sangatauan ti pintas ken dayag ti kabambantayan. Nagpukawen dagiti lynx (atap a pusa) ken oso nga agdakdakiwas idi iti Alps gapu iti di mariendaan a panaganup. Nayanud dagiti naganagan a daga manipud kadagiti bakras kas resulta ti panangdadaelda kadagiti kabakiran. Napalalo met ti pannakadangran ti nakail-ilala nga ekolohikal a kinatimbeng dagiti sumagmamano a kabambantayan gapu iti polusion manipud kadagiti industria ken ti nasaknap a turismo.
Makaparagsak, dagiti bantay ket paset ti permanente a langa iti buya ti daga. (Idiligyo iti Genesis 49:26.) Nakadidillaw ti kinapudno nga inyasping ti Biblia ti umay a baro a lubong a gobierno iti maysa a bantay. Iti panangsaknapna iti daga, tarimaanento daytoy kasla bantay a gobierno ti aniaman a naaramid a panangdadael iti daytoy a planeta. (Daniel 2:35, 44, 45) Gapuna nga addaantayo iti pammatalged iti agnanayon a panangtagiragsak kadagitoy nga obra maestra ti panamarsua.
[Ladawan iti panid 16, 17]
Ti 15,771 pie a Mont Blanc idiay Francia
[Credit Line]
M. Thonig/H. Armstrong Roberts
[Ladawan iti panid 18]
Ti 12,388 pie a Bantay Fuji idiay Japan
[Credit Line]
A. Tovy/H. Armstrong Roberts