Makasabidong Dagitoy Nagpintas a Kulibangbang?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY SUD AFRICA
NAKAYAWANKAY kadin a nangbuya bayat nga agkayabkayab ti maysa a kulibangbang? Naallukoykay kadi gapu iti pintasna, diseniona, ken dagiti marisna? Bayat nga agkaraakar iti nadumaduma a sabong, kasnakay la sutilsutilen. Kayatyo koma a mingmingan iti asideg, nalabit retratuen pay ketdi, ngem di man la agbayag iti maysa a sabong—sa ket agkaraukap dagiti payakna. Ngem ammoyo kadin a dadduma kadagitoy a nakaay-ayat a parsua ket mapapati a makasabidong?
Usigentayo ti dua nga adda kadagitoy a panid—ti monarch (iti kanawan), nga addaan dadakkel a nangisit ken maris kahel-kape a payak, ken ti kulibangbang a viceroy (ngato), a kaar-arngi ti monarch, nupay kadawyan a basbassit. Aniat’ mamagbalin kadakuada a makasabidong, ken aniat’ panggep dayta?
Dagiti kulibangbang, a nasurok a 15,000 ti kitada, ket aglasat iti uppat a kasasaad ti itatanor tapno agbalinda a dagidiay narasit’ payakda a pagsidsiddaawan a makitatayo kadagiti hardintayo. Maysa kadagitoy isut’ panagbalinda a larva, wenno caterpillar. Insurat ni Tim Walker iti Science News a mangan ti caterpillar a monarch iti makasabidong a milkweed, isu a kunada nga agbalinto “nga agpayso a makapapatay a kulibangbang, talaga a mangkettel-biag iti aniaman a billit a makapangan iti maysa no dinan isarua dayta.” Ti sabidong isut’ cardenolide, ti kangrunaan a sabidong. Ti ngay met kulibangbang a viceroy?
Kuna ni Walker: “Iti nasurok a maysa a siglo, kadawyanna a patienda idi nga ilemmeng daytoy nagpayak nga insekto iti makaallukoy unay a pammagina babaen kadagiti maris ti makapapatay a kulibangbang a monarch, ti Danaus plexippus.” Kas makitayo kadagiti retrato, ti dua a kulibangbang ket addaan agarngi unay a disenio malaksid iti nangisit a makin-uneg a linea kadagiti makimbaba a payak ti viceroy. Bayat ti napalabas a 100 a tawen, patien dagiti ebolusionista a timmaud ti disenio ti payak ti viceroy nga umasping iti dayta makasabidong a monarch iti panagreggetna a mangliklik iti panangraut dagiti billit, a nakasursuro nga adaywan daytoy kulibangbang a monarch. Malaksid iti kinapudno a kaar-arngina ti monarch, patienda idi, a makaallukoy ti viceroy kadagiti billit.
Aniat’ nabiit pay a natakuatan dagiti imbestigador? Insurat ni Walker: “Ipamatmat dagiti kabbaro a panagsirarak, nupay kasta, a sibaballigi a naallilaw ti viceroy dagiti sientista, saan a dagiti billit. . . . Indemostra ti dua a zoologist a kadagiti nasaririt a billit, ti viceroy ket makadangran a kanen a kas iti makasabidong a monarch.” Ngem apay a makadangran a kanen ti viceroy, nangruna ta ti larva-na ket mangan kadagiti di-makasabidong a willow, saan a dagiti makasabidong a mula? Insurat ni Walker: “Isingasing daytoy nga adda pamay-an dagiti kulibangbang a viceroy a mangpataud iti bukodda a kemikal a pangdepensa.”
Kinapudnona, isingasing ti agdama a kasasaad ti entomology [benneg ti zoology a pakaadalan kadagiti insekto], a kaskasdi nga adu pay laeng ti kasapulan nga adalen dagiti eksperto ken nalabit dida koma unay agpannuray iti “kadawyan a kinasiribda.” Insurat daytoy ti maysa a kritiko maipapan iti nabiit pay a libro maipapan iti kulibangbang a monarch: “Ipakita kadatayo daytoy nakaskasdaaw a libro a bayat nga umad-adu ti maadaltayo maipapan iti monarch, basbassit ti ipalgak ti ‘pannakaammotayo.’”
Imbes ketdi, daytat’ kas iti kunaen ti Biblia: “Maikarika, Jehova, a mismo a Diosmi, nga umawat ti dayag ken ti dayaw ken ti pannakabalin, agsipud ta pinarsuam dagiti isuamin a bambanag, ket gapu iti pagayatam napaaddada ken naparsuada.”—Apocalipsis 4:11.
Nabatad nga adu pay laeng ti rumbeng nga adalen ti tao maipapan iti amin a kita ti biag ditoy dagatayo. Maysa a kangrunaan a makalapped iti umiso a pannakaammo isut’ panagkedked ti adu a sientista a mangbigbig iti kaadda ken ti aktibo a paset ti Namarsua-Diseniador. Insurat ni Paul Davies, propesor ti mathematical physics, iti librona a The Mind of God: “Talaga nga adu a sientista ti bumusor unay iti aniaman a kita ti metaphysical . . . nga argumento. Masuronda iti kapanunotan a mabalin nga adda Dios, wenno maysa a pangkaaduan a prinsipio ti panamarsua wenno pakaibasaran ti itataud a mangpasingked iti kinapudno . . . No iti biangko, diak masuron a kas kadakuada. . . . Diak patien a naiparna laeng ti itataudtayo iti daytoy nga uniberso, maysa a di napakpakadaan iti historia, maysa a kellaat nga itatanor iti naindaklan a kosmiko a drama.”
Insurat ni salmista David: “Ti maag kinunana iti pusona: ‘Awan ni Jehova.’ Nagtignayda a sidadangkes, nagaramidda iti makarurod a gapuanan.” Iti kasumbangirna, ti masirib a tao sipapakumbaba a mangbigbigto iti Namarsua, a kas ti inaramid idi ni mammadto Isaias: “Kastoy ti kinuna ni Jehova, ti Namarsua kadagiti langit, Isu ti pudno a Dios, ti Nangbukel iti daga ken ti Nangaramid iti dayta, Isu Daydiay sititibker a nangpasingked iti dayta, isu pinarsuana a saan nga ongaong, isu binukelna tapno pagyanan: ‘Siak ni Jehova, ket awanen ti sabali.’”—Salmo 14:1; Isaias 45:18.
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Ti monarch (ngato), viceroy (panid 16). Ti kangrunaan a naggidiatanda isut’ nangisit a linea iti kamaudi a payak ti viceroy. (Dagiti retrato saan nga isut’ aktual a kadakkelda)