“No Inaldaw a Mansanas ti Kanenyo Panagpadoktor Maliklikanyo”

MINGMINGANYO dagidiay nakaay-ayat a nalabaga a mansanas. Saan kadi a makaawisda? Talaga​—ken awan duadua a pagimbagan. Nairanta dagiti mansanas a mangipaay iti pagimbaganyo ken nasayaat a salun-atyo. Mairaman iti adu a kita ti bunga a makagunggona a kanen, maysa kadagiti kangrunaan ti mansanas. Gapuna, allukoyendakayo a manggunggona babaen iti pannanganyo.

Kameng ti pamilia ti rosa (Rosaceae) ti kayo ti mansanas, a kas ti peras, ti quince, ti whitehorn, ken ti kayo a service. Aduan iti asukar ti tubbog dagitoy amin a kayo. Dagiti nakabangbanglo a bungada addaan nadumaduma a kolor a berde, duyaw, ken nalabaga, a ti ramanda nasugpet agingga a nasam-it.

Iti sangalubongan, agarup dua bilion a bushel a mansanas ti maapit iti tinawen​—baet ti 17 ken 18 milion a tonelada. Idiay Estados Unidos, agarup kagudua ti makan a naata. Ti dadduma mausarda a pagaramid iti mantekilia a mansanas, tubbog ti mansanas, sarsa a mansanas, jelly a mansanas, brandy a mansanas, apple cider, pie a mansanas ken dadduma a kankanen, suka ti mansanas, ken arak ti mansanas. Idiay Europa kaaduan iti maapit ti maaramid a cider, arak, ken brandy. Iti dagup ti apit iti sangalubongan, agarup kakapat ti maaramid a cider.

Ngem mabayag pay sakbay nga agbalin ti bunga a naimas a kanen, makaay-ayo iti matatayo ti kayo a mansanas a napno iti sabong. Napno iti nakaad-adu a rosas ti pingirna a puraw a sabsabong ta no agbalinda amin a mansanas, mabalin a saanen a kabaelan ti kayo nga awiten ti dagsenna. Maysa a bagio iti karrugi ti kalgaw ti gagangay a mangregregto iti dadduma a sabong.

Panagmula iti Mansanas

Kasayaatan a dumakkel ti kayo a mansanas iti Temperate Zone. Ket naimulan dayta nanipud pay idi angged. Nadakamat iti innem a daras dagiti kayo a mansanas ken dagiti mansanas iti Biblia.a Tinagiragsak dagiti Romano ida, ket iti adu a namilitaran a panangparmekda, insuroda ti panagmula ti nadumaduma a kita ti mansanas iti intero nga Inglaterra ken iti dadduma a paset ti Europa. Nangitugot dagiti immuna a nangkolonia nga Americano kadagiti bukel ken kayo ti mansanas manipud Inglaterra.

Babaen ti adu a panageksperimento, naparang-ay ti kaputotan dagiti agmulmula ti kalidad dagiti mansanas babaen ti panangpasayaat iti kakikita[da]. Nupay kasta, saan a nalaka a proseso daytoy. Nalabit alaenna iti kawatiwat a 20 a tawen ti panangpataud iti nalaka a lakuen a baro a kita ti mansanas. Ngem ita, gapu iti panagan-anus dagiti agmulmula, addaantayo iti pagpilian nga adu a nadumaduma a tubbog ken adu a kolor ti mansanas.

Panagapit

Mangrugi ti panagmamansanas iti Hulio wenno Agosto idiay Akin-amianan a Hemispero. Ngem saan a maipempen iti mabayag dagiti umuna a maluom a kita, kas ti James Grieve wenno ti Transparent. Masapul a di baybayagen a kanen ida a naata wenno malingta. Nupay kasta, paganasenda ti pannangantayo kadagiti sumaganad: Ti Summerred, Gravenstein, Cox’s Orange, Jonathan, Boskop, Red Delicious, Golden Delicious, McIntosh, Granny Smith​—tapno inaganan ti sumagmamano kadagiti rinibu a kita.

Masapul a maapit dagiti mansanas iti namaga a panniempo. Naannad koma a mapuros dagitoy tapno saan a madadael dagiti baro a saringit ken dagiti bulongda. No talaga a naluomen dagiti mansanas, nalaka laeng a mapuros iti sanga babaen ti panangpusipos bassit iti bunga. Napateg a siputan a saan a mapursing ti ungkay ti mansanas, ta mangpataud daytoy iti sugat, a mangdadael iti panagpaut ti bunga.

Dagiti naladaw [a maluom] a kita masapul a mabaybay-an nga agpaut iti kayo agingga a mabalin​—no ipalubos ti panniempo. No gapu iti nasapa a yelo a linnaaw tumangken dagiti mansanas iti kayo, masapul a maitantan ti panagpuros agingga a lumukneng. Makaandur dagiti mansanas iti temperatura a sumagmamano a degree a nababbaba ngem ti panagyelo ti danum, agpannuray iti kasasaad ti pannakaluomda ken ti linaonda nga asukar, ngem apaman a timmangken ken limmuknengdan, saandan a maipempen. Di baybayagen a masapul a maprosesodan a tubbog, nalingta a bunga, wenno suka; saan a mabalin a paganguen.

Panagipempen

Ti panagangesda ti maysa a makapainteres a banag maipapan kadagiti mansanas. Agsependa ti oksihena manipud iti angin ken mangiruarda iti carbon dioxide agraman danum. Ngarud, no nabarbara ti aglawlaw, mabibiit a mamagmagan ken kumbetda. Babaen iti panaganges agsependa met dagiti angot iti aglawlawda. Ngarud, nasaysayaat no ipempen ida a bukodda iti temperatura nga agarup 5 degrees Celsius.

Ti panangipempen kadagiti mansanas iti kuarto iti uneg ti daga (cellar) a kadua dagiti patatas pukawenna ti kappuros a bangloda. Kasta met, masapul nga agsisina a maipempen dagiti nadumaduma a kita. Ken nasaysayaat no dagiti mansanas saggaysa a mabungon iti papel. Daytoy pabannayatenna ti pannakamagmagda ken pabassitenna ti peggad a maakaranda kadagiti malunglungtoten a kaabayda.

Napateg iti Salun-at

Naikunan a “no inaldaw a mansanas ti kanenyo panagpadoktor maliklikanyo.” Nupay saan a kanayon a kastoy ti kasasaad, talaga nga adda daytoy a nasayaat a pakasarsaritaan ti mansanas. Apay? Gapu kadagiti banag a linaonna a mangpasayaat iti salun-at.

Maysa a bassit a pagpempenan kadagiti napateg a sustansia ti tunggal mansanas. No naluom, addaan kadagiti bitamina B₁, B₂, B₆, C, ken E. Mangipaay met iti nadumaduma nga asukar, kas iti dextrose, fructose, ken sucrose. Ti panaglalaok dagiti acid a linaonna ti makagapu iti ramanna. Addaan met iti adu a sustansia a mineral, kas iti calcium, magnesium, potassium, ken dadduma pay, agraman ti pectin ken amurat. Agarup 85 porsiento iti mansanas ti danum.

Ti ethylene ti sabali pay a sustansia a masarakan kadagiti mansanas, nga agserbi nangnangruna a kas mangtimbeng iti gagangay a panagdakkel a mangpaluom iti bunga. Mausar a pagimbagan daytoy kasla gas a substansia no addaankay kadagiti berde a kamatis wenno natangken nga avocado. Ikabilyo ida iti maysa a supot a papel a kadua ti sumagmamano a naluom a mansanas, ket nadardaras ti panagluomda.

Yantangay napateg iti salun-at dagiti mansanas, nasken nga ammuen no kaano ken kasano a kanen ida. Umuna, masapul a naluomda. Ken nasaysayaat ti saan a mangan iti nalamiis a mansanas; bay-anyo ida iti apagbiit iti temperatura ti kuarto. Napateg met a ngalngalen ida a naimbag.

Makapainteres, dagiti mansanas addaanda kadagiti sustansia a makagunggona iti panangdalus iti sistema a pagtunaw. Dagitoy met laeng a sustansia ti makatulong iti panangagas agpadpada iti panagtabbel ken panagibleng.

Ngem Agannad

Dagiti mansanas, agraman dagiti dadduma a bunga, nalakada a buoten. Gapu itoy, maitutop ti agannad. Mangipaay iti sakit ken panagulaw dagiti tumaud a sabidong. Ngarud, siputanyo dagiti buot, ken saan laeng a ti nagbuot a paset ti ikkaten no di ti pay paset iti aglawlaw ti nalungtot, ta mabalin nga agramaram ti sabidong.

Nupay kasta, makatulong dagiti mansanas iti nasayaat a salun-atyo. Gapuna tapno ti “panagpadoktor maliklikanyo,” padasenyo ngarud ti mangan iti mansanas iti inaldaw!

[Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 24

Makaay-ayo iti mata ti kayo a mansanas a napno iti sabong