Ti Kalilidayan a Billit iti Lubong
BABAEN ITI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
NO PAMPANUNOTENYO nga agpegpeggad ti spotted owl ken ti bald eagle, dikay pay nangngegan ti sariugma ti Spix’s macaw. Mangted daytoy a billit ti Brazil iti kabbaro unay a kaipapanan ti kapanunotan maipapan “kadagiti agpegpeggad a kita.” Nupay kasta, tapno maawatanyo ti kasasaad ti kalilidayan a billit iti lubong, mangrugitay idi maika-17 a siglo.
Iti damo unay a gundaway, inrekord idi ni George Marc Grav, Olandes a ganggannaet nga agnanaed idiay Brazil, ti kaadda ken ladawan daytoy a billit. Idi agangay, inawagan dayta ti lokal a populasion kas ararinha azul, wenno bassit nga asul a macaw—simple ngem maitutop a nagan. Asul ken medio kolor dapo ti billit. Iti rukodna a 55 sentimetro, agraman ti 35 sentimetro ti kaatiddog nga ipusna, dayta met ti kabassitan kadagiti asul a macaw ti Brazil.
“Kalpasanna, idi 1819,” kuna ti biologist a ni Carlos Yamashita, ti kangrunaan nga eksperto kadagiti loro idiay Brazil, “natinong dagiti sientista a panaganan ti billit iti: Cyanopsitta spixii.” Ti Cyano kaipapananna “asul” ket ti psitta kayuloganna ti “loro.” Ket ti spixii? Ilawlawag ti biologist a dayta a kanayonan, mangted pammadayaw iti Aleman a naturalist a ni Johann Baptist Spix. Isu ti kaunaan a nangadal iti daytoy a kita iti nainkasigudan a pagindeganna, kadagiti sumagmamano a naintaran iti kayo a waig idiay amianan a daya ti Brazil.
Mangrugin ti Proseso ti Pannakaungaw
Ipapantayon a pulos a saan nga adu unay a pangen dagiti Spix’s macaw. Uray idi kaaldawan ni Spix, 180 laeng ti napattapatta a bilangda, ngem sipud idin, nagtultuloy a kimmaro ti kasasaadda. Adu unay a kakaykayuan a pagnanaedan dagiti billit ti dinadael dagiti ganggannaet isu nga idi ngalay ti 1970’s, kurang laengen nga 60 a macaw ti nakalasat. Ngem, dakdakes pay, mangrugrugi gayam idin ti pannakaungaw.
Ti saan a naaramidan dagiti ganggannaet iti tallo a siglo, ti nabaelan nga inaramid dagiti manangtiliw iti billit iti sumagmamano a tawen—naan-anay nga inungawda ti intero a populasion dagiti Spix’s macaw. Idi 1984, 4 laeng kadagiti 60 a billit ti nakalasat kas bulos, ngem iti daydi a tiempo, situtulok dagiti aviculturist (mangpadakkel ken mangtaripato kadagiti billit nangruna kadagiti natiliw nga atap a billit) nga agbayad iti “nagngato a presio”—agingga iti $50,000 agpaay iti maysa. Isu met la nga idi Mayo 1989, imbunannag ti magasin nga Animal Kingdom a napalabasen ti makatawen manipud nakita dagiti managsirarak iti kaudian a billit a saan a natiliw. Sumagmamano a bulan kalpasanna, naipadamag nga innalan dagiti manangtiliw amin a nabatbati a billit. Nakaawat ti Spix’s macaw, insennaay ti Animal Kingdom, iti “kaudian a pannakapapatay.”
Sorpresa ken Namnama
Gistay imbilang dagiti biologist a pudno ti pannakaungaw ti Spix’s macaw, nupay kasta, idi imbaga dagiti tattao nga agin-indeg iti asideg ti pagnanaedan dagiti billit a nakakitada iti ararinha azul. Simmaruno ti adu pay a damag a nakitada dayta. Adda pay ngata nakalasat a billit? Idi 1990, tapno maammuan, lima a managsirarak ti nangyempake kadagiti pang-camping nga alikamenda, teleskopio, ken kuaderno sada nagturong iti teritoria ti Spix’s macaw.
Kalpasan ti dua a bulan a di naballigi a panagsursorda iti disso, nakita dagiti managsirarak ti maysa a pangen dagiti berde ti kolorda a papagaios maracanã, wenno Illinger’s macaw, ngem adda nadlawda a naisangsangayan. Naisalsalumina ti maysa kadagiti kameng ti pangen—dakdakkel ken asul. Daydi ti kaudian kadagiti bulos nga Spix’s macaw! Makalawas a pinaliiwda ket naammuanda a ti Spix, a nainkasigudanna ti kinamannakilangen, ti sumursurot kadagiti Illinger tapno mailiwliwagna ti kinalidayna ken mangsapul iti asawana. Ngem, di pagan-ano dagiti berde a billit nga amponen daytoy a napasnek nga asul a macaw kas gayyem—ngem ti ngay makiasawa kenkuana? Siempre, addada limitasion nga aramiden dagiti nadayaw nga Illinger’s macaw!
Gapuna, tangay naipuera, simmina ti Spix’s macaw manipud kadagiti kakaduana iti kada aldaw nga ilelennek ti init ket agtayab iti kayo a sigud a pagap-aponanda iti asawana nga Spix’s macaw iti adu a tawen—daytat’ agingga idi 1988, ti tawen a ginammatan dagiti managtiliw ti agpaut-biag a kaparehana sada inlako a nakatangkal. Sipud idin, agapon sadiay nga is-isuna—maysa a bassiusit, naliday a parsua nga asul ti dutdotna a nagbatay iti awan saringitna a sangá. Ita, malaksid no adda milagro, sigurado a ti kaudian nga Spix’s macaw nga ammona ti agbiag a bulos ti maipadanton iti dodo—malaksid no adda mangsapul iti asawana. Limmatak dayta a kapanunotan, ket idi 1991, nairugi ti Projeto Ararinha-Azul (Spix’s-Macaw Project). Ti panggepna? Salakniban ti nakalasat a kalakian a billit, isapulan iti asawana, paginnasawaenda, ken namnamaen nga agpaadudanto iti kakikitada. Agbalballigi kadi ti plano?
Adda naaramid nga irarang-ay. Impakaammo ti Brazilian Post Office iti publiko ti pagtungpalan ti agpegpeggad unay a billit iti planeta babaen iti panangiruarda iti selio a pammadayaw kenkuana. Maigiddato, sibaballigi nga inabbukay dagiti biologist ti rikna ti 8,000 nga agindeg iti Curaçá, ili nga asideg iti pagnanaedan ti billit idiay akin-amianan a Bahia, tapno suportaran ti nakalasat nga Spix’s macaw. Babaen ti panangbantay dagiti umili iti billit“da,” a binirngasanda iti Severino, agpegpeggad itan a makemmeg dagiti managtiliw. Napaneknekan nga agbalballigi daytoy nga estratehia. Agtaytayab pay laeng ni Severino. Nataming ti simmaganad a tubeng—tapno abbukayen dagiti managtaraken nga iranud ti maysa kadagiti innem a natiliw a billit nga agnanaed pay laeng idiay Brazil. (Kitaenyo ti kahon.) Immanamong ti maysa a makinkua, ket idi Agosto 1994, maysa nga urbon a kabaían a billit a kinemmeg dagiti managtiliw kas urbon, ti nayeroplano idiay Curaçá tapno maibulos ken agbiag manen iti nainkasigudan a taengna.
Panangiruam iti Sigud a Kasasaadna ken Pannakinaig
Naikabil daytoy a kabaían a macaw iti dakkel nga aviary a masarakan iti mismo a pagnanaedan ti kalakian a billit ken nataraonan iti normal a kankanen dagiti bulos a macaw. Tapno mairuam iti naikasigudan a biagna, impusing dagiti managtarakenna manipud kadagiti bukel ti sunflower—ti sigud a kankanenna manipud pannakatiliwna—ket pinakanda iti bukel ti saleng ken dagiti lokal a nasiit a prutas nga agtubtubo iti kabakiran. Nagsayaat ti pannakibagay ti tianna.
Ti inaldaw a panagehersisio ti nagbalin a sabali pay a paset ti mangsanay a programa—ken agpaay iti naimbag a rason. Ti pananginanama nga agtayab a dagus iti adayo ti billit a napadakkel iti tangkal, manipud iti umuna nga aldaw agingga iti sumaganad, a kakuyog ti kaparehana a kayatnat’ agtayab iti agarup 50 kilometro iti kada aldaw kayariganna ti panangkiddaw iti mayyet a tao nga agtaray iti maysa a marathon. Isu a tapno mapatibker dagiti maselna, pinaregta dagiti mangay-aywan kenkuana a biologist nga agtayabtayab iti aviary no mabalbalin.
Di nagbayag a natakuatan ni Severino ti aviary. Kalpasan a nasarakanna ti kabaían, nagkiak, inawaganna, ket immasideg iti 30 a metro iti aviary. Simmungbat “ti kabaían,” kuna ni Marcos Da-Ré, biologist nga agtartrabaho iti proyekto, ken “nangipakita iti kasta unay a ragsak” idi nasirpatanna ti kalakian a sangailina. Ti ragsakna, kunana, “ti nangted kadakami iti namnama.”
Mannursuro ken Ama . . .
Kamaudiananna, dimteng ti naisangsangayan nga aldaw: nalukatan ti ruangan ti aviary. Kalpasan a nagkitakit iti kagudua nga oras, nagtayab a rimmuar ti kabaían ken nagdisso iti kayo nga agarup 300 a metro manipud iti aviary. Ngem ayanna ngayen ni Severino? Tallopulo a kilometron ti kaadayona, a mangsursurot manen kadagiti Illinger’s macaw. Apay a pimmanaw? Bueno, kalpasan a naguray iti aglawlaw iti adu a bulan, idi dimtengen ti tiempo a panagpaadu, ti agbalin koma nga asawana adda pay la idiay aviary. Impagarupna siguro a “napatpateg nga amang ti bulos a maracanã ngem ti natiliw nga ararinha,” ti makapakatawa a kapaliiwan ni biologist Da-Ré. Itoy a gundaway, nagunggonaan ti kinapinget ni Severino. Maysa a kabaían nga Illinger’s macaw ti nagmayat ket inawatna isuna kas kadua.
Ngem no malpasen ti tiempo a panagpaadu, inanamaen dagiti biologist nga isardengton ni Severino ti panagaremna, agsubli iti bukodna a pagnanaedan, sapulenna ti nawayawayaanen nga Spix’s macaw, ken alaenna kas asawana. Kalpasan dayta, manamnama nga ibaklayna ti dua nga akem—mannursuro ken ama. Tangay is-isu ti Spix’s macaw iti lubong a makaammo no kasano ti agbiag a bulos, masapul a suruanna ti kaparehana no kasano ti mangsapul iti taraon ken salinong ket agtalinaed a sibibiag iti maysa kadagiti kalalangalangan a rehion ti Brazil.
. . . Ken Mangaramid iti Naisangsangayan a Historia
Isu nga inton mangrugi manen ti panagpapaadu, mainanamanton dagiti biologist ti Spix’s-Macaw Project ti balligi nga isardengton ni Severino ti panangsursurotna kadagiti Illinger’s macaw ken ipamaysananton ti panangsapul iti lungog a kayo nga agserbi kas umok ti kaparehana. No nasayaatto ti pagbanagan ti bambanag, duanto ti iyitlog ti kabaían nga Spix’s-macaw, ket sumagmamano a bulan kalpasanna, tallonton nga estudiante ti isuro ni Severino maipapan iti pamay-an ti panagbiag. Maragpatto ngata dagiti bambanag nga agtungpal iti daytoy a kalat?
“Tiempo ti kasapulan tapno maammuan dayta a sungbat,” kuna ti biologist a ni Yamashita, “ngem daytoy a proyekto mabalin nga isu ti kakaisuna a pamay-an tapno maliklikan ti panagbalin ti Spix’s macaw kas sabali manen a billit a naungaw iti historia.” Makaammon ni Severino a mangala iti gundaway ken mangrugi a mangaramid iti baro a pakasaritaan. No agballigi daytoy a panagasawa, mabang-aranto met laengen dagiti managayat iti nakaparsuaan—ken dagiti Illinger’s macaw.
[Kahon iti panid 24]
Dagiti Naitangkal a Billit
Napattapatta a 30 nga Spix’s macaw ti agbibiag kadagiti tangkal. Nasurok a sangapulo kadagitoy a billit ti Brazil ti tartaraknen dagiti aviculturist idiay Pilipinas ken agnanaed pay laeng iti dayta a pagilian ti Asia. Ti nabatbati a naitangkal a billit ti agnanaed idiay Brazil, España, ken Switzerland. Nupay kasta, agkurang amin dagitoy a billit a nakatangkal iti kualidad nga adda laeng ken ni Severino—ti pannakaammo no kasano ti agbiag a bulos.
[Ladawan iti panid 25]
Naitalimeng—uray no kaskasano iti selio
[Credit Line]
Empresa Brasileira de Correios e Telégrafos