Bulong ti Kamote Moro—Inaldaw a Taraon ti Minilion
BABAEN ITI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI CENTRAL AFRICAN REPUBLIC
NANGRUGI amin dayta idi agarup tawen 1600, idi inyeg dagiti Portugues ti kamote moro, wenno manioc, iti Africa manipud Sud America. Ti kamote moro ti mapapati a katutubo iti Brazil maigapu iti sao a “manioc” a nagtaud kadagiti tribu a Tupi iti Brazil idiay Amazon Valley.
Apresiaren unay ti umili ti Africa dagiti ramut, ngem dagiti ngay natayengteng ti kinaberdena a bulbulong? Dadduma ti mangusar kadakuada kas agas kadagiti sugat wenno burtong. Nupay kasta, iti minilion ti Central African Republic ken dadduma pay a pagilian ti Africa, inaldaw a makan dagiti bulong, ket mabalin a maisagana ida kas naimas a taraon. Kinapudnona, maysa kadagiti umuna a sao a masursuro dagiti misionero ti Watch Tower ditoy isut’ ngunza. Naimas a gisado daytoy a naaramid manipud bulong ti kamote moro ken isut’ nailian a putahe iti Central African Republic—putahe a rumbeng a ramanan ti sangaili iti sentral Africa.
Kaaduan a taga Europa nga agnanaed idiay Africa ti saanto pulos a makaraman iti taraon manipud kadagitoy a bulong, ta ibilangda a taraon dayta dagiti katutubo, saan a para kadagiti ganggannaet. Ngem ania dagiti kinapudno? Kadagiti pagilian a kas iti Central African Republic, Sierra Leone, ken Zaire, inaldaw a kangrunaan a taraon ti adu a pamilia dagitoy a bulong.
No agpasiar wenno agbiahekayo iti Central African Republic, makitayo ti napintas a berde a pagilian—kaykayo, mulmula, karuotan, ket naibaetbaet ti babassit a tay-ak ti kamote moro a mabigbig iti natayengteng ti kinaberdena a bulbulong. Napalikmutan ti tunggal bassit nga away iti minulaan ti kamote moro. Imulmula dayta ti tattao iti abay ti balayda, ket uray iti kabesera a Bangui, masarakanyo ti kamote moro iti babassit a lote ti daga nga asideg iti arubayan wenno iti kangrunaan a dalan. Sigurado a napateg a taraon dayta iti daytoy a paset ti lubong.
Ramananyo Bassit ti Ngunza
No sumangpet dagiti baro a misionero, di agbayag awisento ida ti gagayyemda nga umay sumarungkar ken ramanan ti ngunza. Daytoy a taraon nga iramanna ti nalatak a putahe a naaramid iti bulbulong ti manioc. Ammo dagiti katutubo a babbai no kasano ti naimas a panangisagana iti dayta. Tunggal babai kasla adda bukodna a putahe. Maysa kadagiti damo a masursuro dagiti babbalasitang kadagiti innada maipapan iti panagluto isut’ panagsagana iti ngunza.
Ipagpannakkelda nga ilawlawag no ania dayta ken no kasano nga isaganada dayta. Maragsakan dagiti babbai no mangipakitakayo iti interes iti daytoy a katutubo a putahe. Umuna iti amin, ibagadanto kadakayo a nalaka ken nawadwad dagiti bulong ti kamote moro ket maalayo ida iti panagtutudo man ken kalgaw. No tiempo ti krisis ken implasion, napateg ti maaramidan dagiti bulong ti kamote moro a pangtaraon iti pamilia. Ket pangngaasiyo ta laglagipenyo a masansan a dakkel ti pamilia dagiti Africano. Adu a ngiwat ti rumbeng a mapakan ken tian a bussogen. Sapulenna ti sumagmamano nga oras a panagsagana iti ngunza. Masapul a maikkat ti napait a raman dagiti bulong sakbay a makan ida. Maikkat ti sabidongda babaen iti kadawyan a pamay-an, a pakairamanan ti pananggiling ken naynay a panangpaburek.
Kaykayat dagiti Africano a babbai nga usaren a pangisagana iti ngunza ti lana ti palma. Nagpateg ti natayengteng ti kinalabagana a lana a lokal ti pannakaaramidna. Ti ngunza a malaokan iti sangkabassit a peanut butter ken nalabit bassit a sebolias ken bawang ti inaldaw a taraon iti pamilia. Ngem kasanon no adda namnamaenyo a sangaili? No kasta, rumbeng nga espesial ti ngunza, daydiay malaglagipdanto. Isu a mangilaok ti mangsangaili iti pagay-ayatna a ramen—sinuoban a lames wenno ikan wenno baka—sa adu a bawang ken sebolias agraman ti adu a peanut butter a baro a naaramid iti balay. Maipisok amin dagitoy iti dakkel a kaldero. Ti sumaganad isut’ panaganus ken napaut a panangyanger.
Ita mangidasaren ti mangsangaili iti ngunza agraman innapuy. Ti sangagao nga innapuy a nalabayan iti maysa wenno dua nga aklo a napudot a ngunza ti pagay-ayat dagiti Africano ken adu met a ganggannaet. Nayonanyo bassit iti sili, ket ammoyon no ania ti ngunza. No uminum ti maysa iti sangabaso a nalabaga nga arak a kadua ti taraon, lallalo a matagiragsakna ti ngunza.
Ti Ngay Bassit a Ngukassa Wenno Kanda?
Iti panagbiaheyo manipud daya nga agpalaud iti pagilian, masarakanyonto a nadumaduma a pamay-an ti panangisagana ti tattao iti ngunza. Ket ti ngay ngukassa? No nalamiis a panagtutudo, ti ngukassa, kaldo wenno gisado a naluto iti nadumaduma a nateng iti hardin wenno bangkag, ti mabalin a maibagay kadakayo. Ti lana ti palma, saba, mani, kamote, mais, ken, siempre, ti sumagmamano a bulong ti kamote moro nga amin ti napagkaykaysa a naluto, ngem saan a naasinan—awan ni maysa a bukel ti asin. Daytat’ sekreto! Naimas ken nasustansia ti naluto a putahe. Ket no agbiahekayo iti adayo, mangitugotkayo iti bassit a kanda. Daytoy ti naaramid iti bulbulong ti kamote moro a nabayo a kadua ti sinuoban a lames wenno ikan wenno karne. Maisagana ti kanda babaen ti panangbungon iti daytoy a naglalaok iti bulbulong ken panangisuob iti apuy iti sumagmamano nga oras agingga a natangken ken namagan. Agbayag dayta iti adu nga aldaw ken maipangan iti tinapay. Maitutop kadagiti biahero.
No agpasiarkayto man idiay Africa, apay a dikay agkiddaw iti kamote moro? Padasenyo, ken makikaduakayo ti minilion a mangtagtagiragsak iti dayta!