Pagpalpaliwaak ti Astronomia

AGNANAEDAK iti North Island ti New Zealand, iti South Pacific. Sipud pay idi agtawenak iti 15, interesadoakon iti astronomia. Nakataltalna a pagpalpaliwaan a mabalin a simple wenno narikut no kayatmo. Namnamaem a di kasapulan nga addanka iti degree iti physics wenno nalaingka iti mathematics tapno matagiragsak ti astronomia.

Kaaduan a pagpalpaliwaan kalikagumanna ti sumagmamano nga alikamen. Isu nga aniat’ kasapulamto? Dagiti la matam. No damo a rummuarka iti rabii manipud kadagiti de-silaw a siled ti balaymo, kasapulan dagiti matam ti sangapulo a minuto wenno nasursurók tapno makibagay iti nakissayan a lawag. No taga siudadka, mabalin a madlawmo ti panangsinga dagiti silaw ti kalsada ken balay. Aniat’ maaramidam iti dayta? Tapno nasayaat dagiti resulta, aggianka iti lugar a nailinged kadagitoy a gubuayan iti lawag.

Matagiragsakmonto unay ti panagbuya no nasipnget, di naulep ti rabii nga awan ti bulan. Ti bulan ti manglawag bassit iti atmospera, a pakapukawan ti adu a nakudrep a bituen. Mano a bituen ti makitam iti mismo a matam? Kadawyanna, manipud 2,000 agingga iti 4,000. Narigrigat a makita dagiti bituen iti asideg ti nagtugmokan ti langit ken daga agsipud ta kitkitaem iti napuskol nga arigna ules nga atmospera, nga agresulta iti nakudkudrep ken saan a nalawag a panagkita. Daytat’ mangpasiddaaw iti dadduma a tattao ta bassit laeng ti makita ti matada, tangay kaslattay minilionda no damo a kitaen.

Bituen Wenno Planeta?

Ti pannakakita iti naranraniag a tulnek ti lawag ti mangpataud iti saludsod, Bituen kadi dayta wenno planeta? Gubuayan-lawag dagiti bituen, dadakkel a nuklear a makina a mangisilnag kadagiti elektromagnetiko a signalda iti law-ang. Adayoda iti daga, ti kaasitgan [a bituen]​—malaksid iti init​—4.3 a light years ti kaadayona. Agbiahe ti lawag iti agarup 299,000 a kilometro iti kada segundo. Agsipud ta adayo ti biahien ti lawag dagiti bituen a dumanon kadatayo, agbalin dayta a nakudkudrep. Kalpasanna masapul nga aglabas iti pumigpigsa a density ti atmospera ti daga, a mangbakkug iti raya ti lawag nga agsilnag iti nadumaduma a turongen. “Twinkle, twinkle, little star, how I wonder what you are,” kuna ti maysa a nursery rhyme, a mangnayon iti bassit nga animation iti naulimek a langlangit. No agrimatrimat, daytat’ bituen.

Dagiti planeta, nupay kasta, iyanninawda laeng ti lawag manipud init, a kas iti aramiden ti bulan. Medio asidegda kadatayo, a kas agkakabagian a miembro ti pamilia ti init, ti sistema solar. Isu nga iyanninaw dagiti planeta a makita iti mismo a mata ti lawag a nakaintek ken di agrimat.

Magun-odan ti Tulong

No kayatmo ti agsukisok iti ad-adu, palubosannak a mangibaga iti sumagmamano a gagayyem a mamagbalin iti pagpalpaliwaak a lallalo a makaparagsak. Ti umuna isut’ maysa nga atlas ti bituen. Ti agdama a kopiak isut’ Norton’s Star Atlas, Revised Edition. Addaan kadagiti ekselente a mapa iti langlangit, ken impormasion a mangyam-ammo iti agdadamo iti bokabulario ti astronomia.

Ti maikadua a gayyemko isut’ planisphere, a buklen ti dua a plastik a disk, a nagtinnuon, a nagdinnekket iti tengnga babaen iti maysa a simburio. Ti makinngato a disk, nga addaan tawa, ti mapusipos iti makimbaba nga addaan iti chart ti bituen a naiprenta iti dayta ken mai-set iti natudingan nga oras ken petsa. Kabaelam itan nga ammuen no ania a bituen ti mapaliiw manipud iti pagbuyaam a disso iti oras ken tiempo iti tawen iti ayanmo a latitude. Idiay New Zealand, nalaka a magatang wenno mapedido ti Philips’ Planisphere iti adu a paglakuan ti libro. No gumatangka iti planisphere, masapul nga ammuem ti latitude ti ilim, amianan wenno abagatan ti equator.

Rumbeng kadi a gumatangka iti teleskopio? No kastoy ti pagay-ayatmo nga aramiden, patiek a gumatangkanto inton agangay. Adda tallo a kita​—refracting, reflecting, ken refracting-reflecting. Mapanka iti libraria publiko para kadagiti libro maipapan iti astronomia ken teleskopio. Masorpresakanto ta nalaka gayam ti mangaramid a bukodmo iti reflector telescope. Gumatangka iti nalaka a libro no kasano ti mangaramid iti astronomical telescope. Maamirismonto a makapainteres a proyekto dayta.

Tumulong ti largabista iti nalawa a pannakabuya ti langit. Makitam dagiti nagpipintas a raay dagiti bituen nga agbitbitin a kas alahas iti nakangisngisit a langit. Makitam dagiti kasla asuk nga ulep a nebula, ulep ti tapuk ken gas, gayam a sumagmamano a light years ti kaadayoda iti law-ang. Ti naraniag a kamkameng ti Milky Way ti makita iti aniaman a lugar iti Daga. Kasta met a dagiti largabista ti kasayaatan a pangbuya iti langit no agbirbirok wenno agpalpaliiwka kadagiti bandus, dagiti nayaw-awan a pasaray maisar-ong iti kabangibang a law-angtayo. Dagiti lokal a periodiko ti mabalin a naglaon kadagiti linawas nga artikulo a nadisenio a tumulong kenka a mangbuya iti langit no rabii.

Adda kadi personal computer-yo? Adda sumagmamano a programa maipapan iti astronomia a matagiragsak ti agdadamo, agraman sumagmamano a nakaad-adelantado a programa. Us-usarek ti computer-ko a pagipempenan iti amin a kita ti impormasion a mainaig iti pagpalpaliwaak. Addada met nalatak a magasin maipapan iti astronomia. Pasaray mangyimprenta ti Agriingkayo! kadagiti artikulo maipapan iti tema.

Bulan ken Dagiti Planeta

Siempre, saan a narigat a biroken ti bulan. No agparang, sipapatak dayta iti langit. Talaga a nagpintas ti kabus a kaslattay aglaylayag manipud daya nga agpalaud bayat nga aglabas ti rabii agingga iti parbangon. Ti nataltalna a panagpaliiw, a pagbalinen dagiti bituen a kas giya, ti mangipalgak a ti bulan talaga nga agbibiahe iti maipada a direksion a kas kadatayo, manipud laud nga agpadaya. Paliiwenyo daytoy iti las-ud ti maysa wenno dua nga oras wenno iti dua nga agsaruno a rabii, a paliiwenyo ti posision dagiti nakaintek a bituen nga asideg iti bulan. Agsipud ta agrikrikus ti daga iti axis-na a naparpartak ngem iti panagrikus ti bulan, maud-udi ti bulan.

Ti problema a masaranget ti astronomo no kabus​—isut’ naraniag unay a lawag. Kanayon a tagtagiragsakek unay a paliiwen ti bulan no 4 agingga iti 7 nga aldawna wenno 22 agingga iti 24 nga aldawna, tangay at-atiddog ken nalawlawag a makita dagiti anniniwan ti bambantay ken wangawangan dagiti abutna. Nupay ti bulan ket maysa laeng a nailangitan a bagi nga umdas ti kinaasidegna tapno makitatayo ti permanente a rabawna babaen ti mismo a matatayo, ti rabawna ti agparang a naiduma depende no addaka iti amianan wenno abagatan ti equator.

Pudno daytoy para kadagiti konstelasion, wenno padron dagiti bituen, isu a kaykayatmo nga usaren dagiti mapa a nayimprenta iti hemisperom. Ta no saan, balinsuek ken paabanteda​—a medio makariro, nangnangruna iti maysa nga agdadamo. Masapul a madakamat met a ti maysa nga astronomical telescope ti mangiparang iti makita a banag a balinsuek. Ngem sadinot’ ayan dagiti planeta? Umuna, adda dua a banag a masapul a maammuantayo: Ania ti ecliptic ken ti zodiac?

Ti ecliptic isut’ agparang a desdes ti init iti tinawen a biahena, a dagiti bituen ti adda iti likudanna. Ti ecliptic sapalanna ti equator ti langit iti agarup 23.5 degrees. Ti zodiac, a kaipapananna “sirkulo dagiti animal,” isut’ mapampanunot a grupo dagiti bituen a mangsursurot iti ecliptic iti agarup 8 degrees nga agsinnumbangir. Kanayon nga adda iti pagbeddengan ti zodiac ti init, bulan, ken dagiti planeta a makita a mismo ti mata. Ammom a kitkitaem ti planeta kalpasan ti agsasaruno a rabii a panagbuyam, agsipud ta masarakan ti maysa a planeta iti naiduma a posision a mainaig iti agparang a nakaintek a bitbituen.

Ngem ania a planeta ti kitkitaek? Ti Mercury ken Venus ti kanayon nga adda iti laud a langit no rabii ken daya no bigat, saan nga iti tengnga. Ti Venus ti artapan la ti Bulan. Nalabit nga ammoyo a dayta ti baggak. Dagiti planeta nga agrikrikus iti Init iti labes ti daga ti agbiahe manipud daya nga agpalaud. Makita met ti mismo a mata ti Mars, Jupiter, Saturn, ken Uranus. No damo, masapul a kitaem ti dadduma a gubuayan ti impormasion maipapan iti posisionda, tangay aglemmengda kadagiti bituen.

Dagiti Bituen

Kanayon a masarakamto a dagiti bituen ket makaay-ayo a tuldek iti lawag. Ti panangiruammo iti bagim kadagiti konstelasion ti mabalin a pangrugian ti pannakigayyem iti daytoy a makapaamangá a gapuanan ti Namarsua.

Partikular a paginteresantayo ti dadduma a bituen. Maysa isut’ Sirius; daytat’ kalalawagan a bituen. Doble met dayta a bituen, tangay duada a bituen nga agrikrikus iti aglikmut ti maymaysa a sentro. Ti maikadua a kalawagan a bituen isut’ Canopus. Dagiti lugan iti law-ang ti nangusar iti daytoy a bituen tapno ammuen ti lugarda iti law-ang ken iturong dagiti antenna-da iti daga tapno mapalaka ti pannakikomunikarda.

Pammakdaar

(1) Rumbeng a pagpalpaliwaan ti astronomia, saan a pakaigameran. Ti ekselente a pagannurotan isut’, “Namarsua nga umuna sakbay ti pinarsua.” (2) Pulos a dika mingmingan ti init wenno miraen ti langit iti sadinoman nga asidegna babaen iti teleskopio wenno largabista; mabalin a pannakabulsek ti dusam. (3) Dika patien amin a mabasam. Dagiti daan a libro mabalin nga allilawendaka, a kas kadagiti di mapaneknekan a teoria. (4) Saanka nga agdarasudos a mangbusbos iti kuarta iti alikamen, di la ket ta agkupaston ti panaginteresmo iti pagpalpaliwaam.

Maysa nga awan patinggana a pannakigasanggasat ken panagsiddaaw ti pagpalpaliwaak. Uray pay ti panagbiag nga agnanayon iti baro a lubong ti Dios, saantayto a maammuan amin a misterio ti uniberso. (Eclesiastes 3:11; 8:17) Ngem agnanayonto a makaay-ayo nga adalen ti ad-adu maipapan iti dayta.​—Naipatulod.