Ti Panagdengngegmo​—Sagut a Rumbeng a Patgen

TI NAULIMEK a rabii iti away, nga adayo iti kinaariwawa ti sibilisasion, ti mangted iti gundaway tapno matagiragsak dagiti arimekmek ti rabii. Kumarasakas dagiti bulong gapu iti pul-oy ti angin. Sa iti pangadaywen, aguni dagiti insekto, tumatayab, ken animal. Nagsayaat ketdin a mangngegan dagita nga arimekmek! Mangngegmo kadi ida?

Talaga a nakaskasdaaw ti potensial ti sistema ti panagdengngeg ti tao. Aggianka iti kagudua nga oras iti siled a nadidingan ken nabobidaan iti disenio a mangagsep iti amin nga uni​—ket in-inut a ‘pumigpigsa’ ti panagdengngegmo tapno kalalainganna a mangngegam dagiti di pamiliar nga uni nga agtaud iti mismo a bagim. Deskribiren ti sientipiko iti acoustics a ni F. Alton Everest ti kapadasan iti The Master Handbook of Acoustics. Umuna, mangngegmon ti panagbitek ti pusom. Kalpasan ti agarup maysa nga oras iti siled, mangngegmo ti daram nga agtartaray kadagiti urat. Kamaudiananna, no napigsat’ panagdengngegmo, “magunggonaan ti anusmo babaen ti karkarna nga uni a bumallaballaet iti ‘panagbitek’ ti puso ken panagtaray ti dara. Ania dayta? Dayta ti uni dagiti partikulo ti angin a bumanerber iti eardrum-mo,” ilawlawag ni Everest. “Ti panaggaraw ti eardrum gapu iti banerber ket bassiusit​—1/100 ti kasangamilion ti maysa a sentimetro!” Daytoy “ti wangawangan ti panagdengngeg,” ti nakapuy a pannakangngegmo iti uni. Awan serserbi ti napigpigsa a pannakangngegmo agsipud ta dagiti nakapkapuy nga uni ket atiwen ti napigsa nga uni ti panagbanerber ti angin.

Makangngegka gapu iti panagtunos ti outer ear, middle ear, ken inner ear agraman ti abilidad ti nervous system ken utektayo a manganag ken mangipatarus iti uni. Agdaliasat ti uni babaen iti angin kas allon a nagduduma ti kapigsada. Dagitoy nga allon ti mangpaatras ken mangpaabante iti eardrum-tayo, ket daytoy a tignay, inton agangay, ti iyakar ti middle ear iti inner ear. Sadiay mapagbalin ti tignay a nerve impulse, nga ipatarus ti utek kas uni.a

Ti Napateg nga Outer Ear-mo

Ti nalap-it, lupi, a makita a paset ti lapayagmo ket maawagan ti pinna. Ti pinna agurnong iti uni, ngem saan la a dayta ti aramidenna. Napanunotmo kadin no apay nga adda sumagmamano a lupi iti lapayagmo? Ti allon ti uni a maiballatek iti nadumaduma a rabaw ti pinna ti di madmadlaw a mabalbaliwan sigun iti anggulo ti isasangpetda. Ipatarus ti utek dagitoy a babassit a kapigsa ken maammuan ti lugar a pagtataudan ti uni. Aramiden ti utek daytoy agraman ti panangidiligna iti oras ken kapigsa ti uni bayat a sumrek dayta kadagiti lapayagmo.

Tapno idemostra daytoy, kanakteekem dagiti ramaymo bayat nga itayag ken ibabam ta imam a mismo iti sanguanan ti tao a nakakidem. Nupay agtalinaed dagiti ramaymo nga agpada ti distansiada iti tunggal lapayagna, maibagananto pay latta no iti ngato, baba, wenno iti nagtengngaan ti pagtataudan ti uni. Kinapudnona, uray ti tao a maymaysa la a lapayagna ti makangngeg talaga a maallingagna ti paggapgapuan ti uni.

Ti Middle Ear-mo​—Nakaskasdaaw a Makina

Ti kangrunaan a trabaho ti middle ear-mo ket mangyakar ti panagtignay ti eardrum-mo iti pluido a mangpunno iti inner ear-mo. Nadagdagsen dayta a pluido ngem ti angin. Gapuna, no kasano ti mapasamak iti agbisikleta a sumang-at iti narangkis a turod, ti umiso a ‘gear ratio’ ket kasapulan tapno ti kapigsa ti uni mayallatiw a sieepisiente no mabalbalin. Iti middle ear, ti enerhia ket iyakar ti tallo a babassit a tulang, a kadawyanna maawagan ti hammer, ti anvil, ken ti stirrup gapu iti sukogda. Daytoy bassit a mekanikal a nagsilpuan maragpatna ti ‘gear ratio’ a gistay naan-anay a maibagay iti inner ear. No awan daytoy, mapattapatta a mapukaw ti 97 a porsiento a kapigsa ti uni!

Adda dua a sensitibo a masel a nakakonektar iti nagsilpuan ti middle ear-mo. Iti unos ti kakasangagasut ti segundo a pannakaisarang ti lapayagmo iti napigsa a nabangag nga uni, automatiko nga umirteng dagitoy a masel, nga ad-adda a manglapped iti panagtignay ti nagsilpuan ket iti kasta malapdanda ti aniaman a posible a pannakadadael. Daytoy a naisigud a panagtignay dagus nga ikanawanaka iti gistay amin a napigsa nga uni iti aglawlaw, nupay saan nga amin kadagidiay ti pinataud ti mekanikal ken elektroniko nga alikamen. Kanayonanna, makontrol laeng dagiti babassit a masel daytoy a mangsalaknib a postura agingga iti sangapulo a minuto. Ngem daytoy ti mangted kenka iti gundaway nga umadayo iti makasisileng nga uni. Naimbag ta no agsaoka, mangipatulod ti utekmo iti senias kadagitoy a masel tapno makissayan ti kinasensitibo ti panagdengngegmo, tapno ti mismo a timekmo kalalainganna a mangngegmo.

Ti Nakaskasdaaw nga Inner Ear-mo

Ti paset ti inner ear-mo a mainaig iti panagdengngeg ket masarakan iti uneg ti cochlea, a napanaganan iti kasta gapu iti arig biruruko a sukogna. Ti kaha a mangsalaknib iti sensitibo a mekanismona isu ti katatangkenan a tulang ti bagim. Iti uneg ti narikut a kalsadana masarakan ti basilar membrane, maysa kadagiti sumagmamano a tisyu a mangbingay iti kaatiddog ti cochlea iti adu a siled. Iti igid ti basilar membrane masarakan ti organ of Corti, a mangsupsuporta iti rinibu a hair cell​—dagiti selula ti nerbio a kaslattay buok ti pungtoda a sumarut agingga iti pluido a nagyan ti cochlea.

No ti panagtignay dagiti tulang ti middle ear dayyegenna ti oval window ti cochlea, agallon ti pluido. Dagitoy nga allon tignayenda dagiti membrane a kas iti panangtignay ti babassit nga allon iti libtong kadagiti tumtumpaw a bulong. Dagiti allon yuyokenda ti basilar membrane kadagiti lugar a maibagay kadagiti espesipiko a kapigsa ti tono. Dagiti hair cell kadagidiay a lugar rasrasanda ti makin-uneg a tectorial membrane. Daytoy a panagdekket tignayenna dagiti hair cell, ket kalpasanna, mangpataudda kadagiti impulse ket ibaonna ida iti utekmo. No napigpigsa ti uni, ad-adda a matignay dagiti hair cell ken naparpartak ti pannakatignayda. Kas resulta, maanag ti utek ti napigpigsa nga uni.

Ti Utek ken Panagdengngegmo

Ti utekmo ti kapatgan a paset ti sistema ti panagdengngegmo. Adda nakaskasdaaw nga abilidadna a mangilasin iti nagadu nga impormasion a maawatna kas nerve impulse nga ilasin ti panunot nga uni. Daytoy a kangrunaan nga akem ti utek nalawag nga ipakitana ti naisangsangayan a relasion ti panunot ken panagdengngeg, panagkokonektar a maad-adal iti tay-ak a pagaammo a psychoacoustics. Kas pagarigan, pagbalinen ti utekmo a posible a mangngegam ti maysa a saritaan nupay natagari ti adu a tattao iti maysa a siled. Awan kastoy nga abilidad ti mikropono, isu a mabalin a gistay dika maawatan ti mai-tape recording iti isu met la a siled.

Ti iritasion a pinataud dagiti di matarigagayan nga uni idemostrana ti sabali pay nga aspeto daytoy a pagnaigan. Kasano man ti kinakapsut ti uni, makapasuron no mangngegam dayta idinto ta dimo kayat. Kas pagarigan, nakapuy nga uni ti patauden ti agtedtedted a gripo. Ngem, mabalin nga agreklamoka a talaga no iti katengngaan ti rabii, dinaka paturogen!

Kinapudnona, dagiti emosiontayo mainaig unay iti panagdengngegtayo. Panunotem laengen ti makaakar nga epekto ti naganaygay a panagpaggaak, wenno ti panangay-ayo ti napasnek a sao ti panangipateg wenno panangpadayaw. Umasping iti dayta, adu kadagiti masursurotayo ti aggapu kadagiti mangmangngegtayo.

Sagut a Rumbeng a Patgen

Saan pay a natakkuatan ti nagadu a nakaskasdaaw a sekreto iti panagdengngegtayo. Ngem ti nagun-odanen a nasientipikuan a pannakaawat paunegenna ti panangapresiartayo iti saririt ken ayat a maiparangarang iti dayta. “No usigen a naimbag ti sistema ti panagdengngeg ti tao,” insurat ti managsirarak iti acoustic a ni F. Alton Everest, “nagrigat a liklikan ti konklusion a dagiti narikut a maaramidan ken estrukturana paneknekanda nga adda manangngaasi a nangdisenio iti dayta.”

Awan ti agdama-aldaw a nasientipikuan a pannakaammo idi ni Ari David iti kadaanan nga Israel maipapan iti maar-aramid iti uneg ti lapayagtayo. Kaskasdi, inut-utobna ti mismo a bagina agraman ti adu a naiparangkap iti dayta ket kinantaanna ti Namarsua kenkuana: “Nakaskasdaaw ti pannakaaramidko. Nakaskasdaaw dagiti ar-aramidmo.” (Salmo 139:14) Dagiti nasientipikuan a panagsirarak kadagiti pagsidsiddaawan ken misterio ti bagi, agraman ti panagdengngeg, ti mangnayon iti pammaneknek nga umiso ni David​—nakaskasdaaw ti panangdisenio kadatayo ti masirib ken naayat a Namarsua!

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 24]

Tulong Kadagiti Adda Diperensia ti Panagdengngegda

Ti napaut a pannakaisarang iti napigsa nga uni agresulta iti permanente a depekto ti panagdengngeg. Ti panagdengngeg iti nakapigpigsa a musika wenno panagtrabaho iti asideg ti naungor nga alikamen nga awanan iti proteksion saan la ketdi a pangabrut iti kasta a pukaw. Makatulong dagiti hearing aid kadagidiay a depekto ti panagdengngegda, uray kadagidiay naipasngay a tuleng. Para iti adu, dagita nga alikamen isublida ti abilidad a makangngeg iti nadumaduma nga uni. Kalpasan a nasulbongan iti hearing aid iti damo unay a gundaway, ti maysa a babai nakangngeg iti karkarna nga uni iti ruar ti tawa ti kosina. “Billit!” indir-ina. “Adun a tawen a diak nakangngeg kadagiti billit!”

Uray no saan a nakaro ti diperensia, ti panaglakay ken panagbaket kadawyan a dadaelenna ti abilidadtayo a makangngeg kadagiti nasinggit nga uni. Daksanggasat ta daytoy iramanna ti tono dagiti konsonante​—dagiti uni a kadawyanna ket kapatgan tapno matarusan ti maisasao. Mabalin a maamiris ngarud dagiti natataengan a tattao a mabalin a madadaelda ti panagsasarita babaen iti normal nga uni iti sangakabbalayan, kas daydiay patauden ti agtedtedted a danum iti gripo wenno ti makunkunes a papel, tangay ti nasinggit nga unida makasinga kadagiti konsonante. Dagiti hearing aid makaipaayda iti apagapaman a bang-ar, ngem adda pagdaksanda. Ti maysa ket nakanginngina dagiti de-kalidad a hearing aid​—di kabaelan ti kadawyan a tao iti adu a lugar. Ken uray no kasta, awan hearing aid a makaisubli a naan-anay iti normal a panagdengngegmo. Ania ngarud ti maaramidan?

Makatulong unay ti panangipakita iti konsiderasion. Sakbay a kasaritam ti tao nga adda diperensia ti panagdengngegna, siguraduem nga ammona nga adda ibagam. Padasem a sanguen ti tao. Daytoy ti mangipalubos kenkuana a makakita iti panagtignay ti bagi ken bibigmo ken makangngeg a sipipigsa kadagiti konsonante ti saom. Asitgam ti tao no mabalbalin, sa in-inayadem ti agsao ken ibalikasmo a silalawag; dika agpukkaw. Kinaagpaysona, dagiti napigsa nga uni nasakit iti lapayag iti adu nga adda diperensia ti panangdengngegda. No dina naawatan ti imbagam, padasem nga ibaga ti kaarngina imbes nga ulitem dayta. Umasping iti dayta, no ti panagdengngegmo ket saanen a kas iti sigud, ad-adda a mapalakam ti pannakisarita ti sabsabali kenka babaen ti iyaasidegmo iti agsasao ken agan-anuska. Dagitoy a kanayonan a panagregget mangibunga iti nasaysayaat a relasion ken makatulong kenka a mangammo iti mapaspasamak iti aglawlawmo.

[Ladawan]

No kasarsaritam ti tao nga adda diperensia ti panagdengngegna, sanguem ken in-inayadem ti agsao ken ibalikasmo a silalawag

[Dagiti diagram iti panid 23]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti Lapayagmo

Pinna

Auditory canal

Eardrum

Hammer (malleus)

Anvil (incus)

Stirrup (stapes)

Round window

Oval window

Cochlea

Auditory nerve

Organ of Corti

Auditory nerve

Dagiti hair cell

Tectorial membrane

Dagiti nerve fiber

Basilar membrane