Ti Lalaki a Nangtakkuat iti Lubong
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
IDI damo a napan dagiti tattao iti bulan, plinanoda babaen iti kinaumiso ti panangkuenta ti matematika no sadino ti papananda ken no kasano a makagtengda sadiay. Ket mabalin a makikomunikarda ditoy daga. Ngem idi dagiti lima a babassit a naaramid iti kayo a barko ni Ferdinand Magellana—a kaaduan kadakuada agarup 21 metro, ket maipadis la iti moderno a semitrailer— ti pimmanaw idiay España idi 1519, naglayagda a dida ammo ti turongenda. Ket bukbukodda.
Mairaman kadagiti kamamaingelan, katuturedan a panaglayag iti amin a tiempo, dagiti panagbiahe ni Magellan ti pakalaglagipan iti Naisangsangayan a Panawen iti Panagtakkuat—maysa a panawen iti tured ken panagamak, panagragsak ken trahedia, Dios ken Kinabaknang. Subliantayo ngarud, ti agarup 1480, idi naipasngay ni Ferdinand Magellan iti makin-amianan a Portugal, ket am-ammuentayo ti nakaskasdaaw a lalaki a nangtakkuat iti lubong ken ti historiko a panagbaniagana.
Ti Sigud nga Ayudante iti Balay ti Ari Nagbalin a Natured a Marino
Ti pamilia a Magellan ket miembro ti agtuturay, isu a kas kadawyan, idi agtutubo pay la ni Ferdinand, isut’ naayaban a kas ayudante iti balay ti ari. Ditoy, malaksid iti panagadalna, nasursurona a mismo dagiti panagtakkuat ti lallaki a kas ken Christopher Columbus, a kaaw-awidna pay la a naggapu kadagiti America kalpasan a nasarakanna ti ruta iti makinlaud a baybay nga agturong iti sarsarita nga Spice Islands (Indonesia). Di nagbayag ar-arapaapenen ni agtutubo a Ferdinand nga addanto aldaw a makapaglayag met ken masabuaganto ti rupana iti di pay naas-asak a taaw.
Nakalkaldaang ta idi 1495, napapatay ti mangsupsuportar kenkuana, ni King John, ket nagari ni Duke Manuel, a managayat iti kinabaknang ngem saan nga interesado iti panagsirarak. Gapu iti dadduma a rason, saan a kayat ni Manuel ti 15-anyos a ni Ferdinand ket iti adu a tawen dina pinatgan ti kiddawna nga aglayag. Ngem idi nagsubli ni Vasco da Gama manipud India, nga aduan kadagiti rekado, nadlaw ni Manuel ti dakkel a kinabaknang. Kamaudiananna, idi 1505, pinalubosanna ni Magellan nga aglayag. Nagrubbuat ni Magellan a mapan idiay Daya nga Africa ken India babaen iti buyot a Portugues tapno tumulong a mangkontrol iti negosio ti rekado nga aggapu kadagiti negosiante nga Arabo. Kalpasanna, naglayag a nagpadaya a nagturong iti Malacca a kadua ti sabali manen nga ekspedision militar.
Bayat ti pannakirangetna idiay Morocco idi 1513, nakaro ti pannakasugat ti tumeng ni Magellan. Kas resulta, nagpilpilay iti natda pay a panagbiagna. Nagkiddaw ken Manuel a manayonan ti pensionna. Ngem di nakissayan ti gura ni Manuel babaen kadagiti nabiit pay a natakkuatan, sakripisio, ken kinatured ni Magellan. Pinapanawna ni Magellan nga agbiag kas napanglaw a kameng ti sangakabbalayan ti ari.
Iti kastoy a nakalkaldaang a panagbiag ni Magellan, binisita ti dati a gayyemna, ti nalatak a nabigador a ni João de Lisboa. Nagsaritaan ti dua dagiti pamay-an ti pannakagteng idiay Spice Islands babaen ti panagpaabagatan a laud, a lumasat iti el paso—maysa a lipit a naipadamag a lumasat iti Abagatan nga America—ken bumallasiw iti taaw a nabiit pay a natakkuatan ni Balboa idi limmasat iti isthmus ti Panama. Patienda nga iti pungto daytoy a taaw adda sadiay ti Spice Islands.
Pagregreggetan unayen ni Magellan ti di naibanag ni Columbus—panangsapul iti dalan nga agpalaud nga agturong iti Daya, a patienna nga as-asideg ngem ti dalan nga agpadaya. Ngem kasapulanna ti mangsuportar kenkuana iti pinansial. Gapuna, agsipud ta makaunget pay la ni Manuel kenkuana, tinuladna ti inaramid ni Columbus sumagmamano a tawenen ti napalabas—sinapulna ti panangsuportar ti ari ti España.
Dumngegto Kadi ti Ari ti España?
Babaen ti panangipakitana kadagiti mapa dagiti managlayag, indatag ni Magellan dagiti argumentona iti agtutubo nga agturay ti España, ni Charles I, nga interesado unay iti dalan ni Magellan nga agpalaud nga agturong iti Spice Islands, ta daytoy saanen a lumasat iti dalan dagiti barko a Portugues. Ket imbaga pay ni Magellan kenkuana a ti Spice Islands mabalin nga adda iti teritoria ti España, saan nga iti teritoria a Portugues!—Kitaenyo ti kahon a “Ti Tulagan iti Tordesillas.”
Nakombinsir ni Charles. Intedna dagiti lima a daan a barko ken Magellan tapno matarimaan nga agpaay iti ekspedision, pinagbalinna a kapitan-heneral iti buyot, ken inkarina kenkuana nga adda bingayna iti ganansia kadagiti iyawidna a rekado. Dagus a nangrugi a nagtrabaho ni Magellan. Ngem agsipud ta sisisikap a sinabotahe ti Ari a ni Manuel ti proyekto, innalana ti nasurok a nakatawen sakbay a naisaganan a naan-anay ti historiko a panagbiahe.
“Ti Kadadakkelan a Paglaingan iti Nabigasion iti Historia”
Idi Setiembre 20, 1519, ti San Antonio, ti Concepción, ti Victoria, ken ti Santiago—ti kadakkelan agingga iti kabassitan—sinarunoda ti nangitandudo iti bandera a barko ni Magellan a Trinidad, ti maikadua a kadakkelan a barko, bayat ti panaglayagda a mapan iti Abagatan nga America. Idi Disiembre 13, nakagtengda idiay Brazil, ket iti panangtannawag ti nakaskasdaaw a Pão de Açúcar, wenno Bantay Sugarloaf, simrekda iti napintas a baybay ti Rio de Janeiro tapno agtarimaan ken mangala iti abastoda. Sa intuloyda ti nagpaabagatan a simrek iti lugar nga Argentina itan, a kanayon a sapsapulenda ti el paso, ti narigat a masarakan a dalan nga agturong iti sabali a taaw. Kabayatanna, lumamlamiisen dagiti aldaw ket agparangen dagiti iceberg. Kamaudiananna, idi Marso 31, 1520, inkeddeng ni Magellan ti mangpalabas iti kalam-ekna iti nalamiis a sangladan ti San Julián.
Itan ti panagbiahe napapauten iti innem a daras ngem ti damo a panangballasiw ni Columbus iti Atlantico—ket awan pay la ti lipit! Nakalamlamiisen ti namnamada a kas iti kalam-ek ti panniempo ti San Julián, ket dagiti lallaki, agraman dagiti dadduma a kapitan ken opisial, magagarandan nga agawid. Di pakasdaawan a rimsua ti iyaalsa. Ngem gapu iti nasiglat a panagtignay ni Magellan, natungday dayta, ket natay ti dua kadagiti nangidaulo.
Ti kaadda dagiti ganggannaet a barko iti sangladan gagangay laeng a tignayenna ti panagusiuso dagiti nabaneg—ken dadakkel—nga agindeg iti lugar. Gaput’ pannakarikna a kakasda la duende no mayarpad kadagitoy a higante, pinanaganan dagiti bisita ti daga a Patagonia—manipud iti sao nga Español a kaipapananna “dadakkel a saka”—ti naganna agingga itoy nga aldaw. Nakakitada met kadagiti ‘lobo iti baybay a kakasla urbon ti baka ti kadadakkelda, ken dagiti nangisit ken puraw a ganso a bumatok iti danum, mangan iti ikan, ken addaan sippit a kaasping ti sippit dagiti wak.’ Wen, napugtuanyo ida—dagiti foca ken penguin!
Dagiti polar latitude masansan a kellaat a mabagyo iti napigsa, ket sakbay a maturpos ti kalam-ekna, nadadael ti maysa kadagiti barko—ti bassit a Santiago. Naimbag laengen ta naalaw dagiti trepolante manipud iti narba a barko. Kalpasan dayta, dagiti natda nga uppat a barko, a kaasping dagiti babassit ti payakda a simotsimot a pinarigat ti awan sardayna a nalamiis nga angin, intuloyda ti nagbiahe a nagpaabagatan kadagiti nalamlamiis pay a danum—agingga idi Oktubre 21. Naglayagda uray agar-arbis iti yelo, nga aminda nangnamnama nga adda dalan nga agturong iti laud. El paso? Wen! Kamaudiananna, nagsikkoda ket simrekda iti lipit a naawagan kalpasanna nga Strait of Magellan! Ngem, natulawan uray daytoy a kanito ti balligi. Naigagara a nagpukaw ti San Antonio iti makatikaw a panagsikkosikko ti lipit ket nagsubli idiay España.
Dagiti tallo a nabati a barko, a baybayabayen dagiti makaupay a fjords ken naabbungotan yelo a kabambantayan, situtured a linasatda ti makatuok a lipit. Iti abagatan nakitada ti adu nga apuy, a mabalin nga aggapu kadagiti kampo dagiti Indian, isu nga inawaganda dayta a daga a Tierra del Fuego, “Daga ti Apuy.”
Ti Pakarigatan iti Pacifico
Kalpasan ti lima a narigat a lawlawas, naglayagda a simrek iti nalinak a taaw a pinanaganan ni Magellan iti Pacifico. Nagkararag dagiti lallaki, nagkantada kadagiti himno, ken intan-okda ti panangparmekda babaen kadagiti armasda. Ngem apagbiit laeng ti ragsakda. Ad-adda pay a nakakaasida, ta daytoy saan a bassit a baybay a kas iti ninamnamada—nakalawlawa a kasla di agpatpatinggan, ket mabisbisin ken kumapkapuy ken kumarkaron ti sakit dagiti lallaki.
Nangidulin ni Antonio Pigafetta, maysa a nabaneg nga Italiano, iti pakaestoriaan ti biahe. Insuratna: “Mierkoles, ti maika-beinte otso iti Nobiembre, 1520, . . . simrekkami iti baybay Pacifico, a sadiay nagtalinaedkami iti tallo a bulan ken duapulo nga aldaw a saan a nangnangan . . . Nangnangankami laeng iti namagmaganen a biskuit a narumrumek, ken inigges, ken nabangsiten gapu ta rinugitan dagiti utot . . . , ket imminumkami iti danum a nalibeg ken nabangsit. Nangankami pay iti lalat ti baka . . . , nagragadian, ken dagiti utot nga agpateg iti kagudua ti maysa a crown (sensilio ti Britania) ti tunggal maysa, ngem bassit ti magun-odan.” Gapuna, bayat a maslep iti kasaor ti layagda ket agayus ti nalitnaw a danum ti sirok ti kilia ti barkoda, agsakiten dagiti lallaki iti scurvy. Sangapulo ket siam ti natay idi nakagtengda idiay Mariana Islands, idi Marso 6, 1521.
Ngem ditoy, gapu iti panangbusorda kadagiti taga isla, bassit laeng ti nagun-odanda a sadiwa a taraon sakbay nga intuloyda ti naglayag. Kamaudiananna, idi Marso 16, nakitada ti Pilipinas. Ket amin dagiti lallaki nakapanganda met laengen a naimbag, nakainana, ken simmubli ti salun-at ken pigsada.
Trahedia–Narbek ti Arapaap
Agsipud ta relihioso unay a lalaki, kinomberte sadiay ni Magellan ti adu nga agindeg iti lugar ken dagiti agtuturayda iti Katolisismo. Ngem ti reggetna ti nakadadaelanna met laeng. Nairaman iti panagsusupiat dagiti tribu ket, babaen laeng iti 60 a lallaki a kaduana, rinautna ti ag-1,500 a katutubo, ta mamati a ti pana, ti paltog, ken ti Dios ipanamnamadanto kenkuana ti balligi. Imbes ketdi, isu ken adu kadagiti taona ti napapatay. Agarup 41 idi ti edad ni Magellan. Insennaay ni nasungdo a Pigafetta: ‘Pinatayda ti pagsarminganmi, silawmi, liwliwami, ken pudno a giyami.’ Sumagmamano nga aldaw laeng, agarup 27 nga opisial a nagbuya laeng a sitatalged iti barkoda ti pinapapatay dagiti mannakigayyem idi a papangulo.
Idi natay ni Magellan, natay iti pamiliar nga aglawlaw. Iti abagatan bassit ti Pilipinas masarakan ti Spice Islands ken iti laud, ti Malacca, a sadiay ti nakigubatanna idi 1511. No, kas pagarupen ti dadduma a historiador, naglayag a nagturong iti Pilipinas kalpasan ti gubat idiay Malacca, ngarud, iti kinapudnona, rinikusna ti globo—nupay saan, siempre, a babaen iti maymaysa a biahe. Nakagteng iti Pilipinas agpadpada manipud iti daya ken iti laud.
Nadidigra ti Panagawidda
Agsipud ta sumagmamano laengen a lallaki ti nabati, imposiblen ti mangibiahe iti tallo a barko, isu nga impalnedda ti Concepción ket naglayagda babaen iti nabati a dua a lugan a nagturong iti maudi a destinasionda, ti Spice Islands. Kalpasanna, idi napunnodan iti karga a rekrekado, nagsinan dagiti dua a barko. Nupay kasta, kinautibo dagiti Portugues ken imbaludda dagiti trepolante ti mangikagkagumaan nga agbiahe a Trinidad.
Ngem ti Victoria, nga idadauluan ti dati nga immalsa a ni Juan Sebastián de Elcano, nakalibas. Babaen ti panangliklikna kadagiti amin a puerto malaksid ti maysa, sinarakusokda ti peggad iti dalan dagiti Portugues iti aglawlaw ti Cape of Good Hope. Ti saan a panagsarsardeng a manggun-od iti taraon, nupay kasta, ket nangina nga estratehia. Idi nakagtengda idiay España kamaudiananna idi Setiembre 6, 1522—tallo a tawen kalpasan ti ipapanawda—18 laengen a masaksakit, nakuttongen a lallaki ti sibibiag. Kaskasdi, dagitoy ti immuna a di masupiat a nangrikus iti daga. Ket ni De Elcano maysa a bannuar. Nupay di nakapapati, dagiti 26 tonelada a rekado nga awit ti Victoria adda ganansiana nga umdas a mangbayad iti gastos ti intero nga ekspedision!
Di Nalipatan ti Nagan ni Magellan
Iti adu a tawen saan a naikkan ni Magellan iti pudno a lugarna iti historia. Gapu ta naimpluensiaanda iti report dagiti immalsa a kapitan, dinadael dagiti Español ti reputasionna, nga imbagada a narungsot ken awan kabaelanna. Dagiti Portugues ti nangibilang kenkuana a traidor. Nakalkaldaang, ta napukaw ti rekord ti pakasaritaanna idi natay, nalabit dinadael dagidiay maibutaktakna. Ngem naimbag laengen ta adda ni di maisin a Pigafetta—maysa kadagiti 18 a nangrikus ti daga—ken agarup 5 a sabali pay a miembro ti ekspedision, isu nga addaankami iti rekord daytoy a nakalkaldaang, ngem naisangsangayan a biahe.
Idi agangay, rinebisar ti historia ti pangngeddengna, ket ita ti nagan ni Magellan maitutopen ti pannakaidayawna. Maysa a lipit ti naipanagan kenkuana, a kas met iti Magellanic Clouds—dua a nakusnaw a makin-abagatan a galaksi nga immuna a dineskribir dagiti trepolantena—ken ti space probe Magellan. Ket siempre, utangtayo ti nagan ti kadadakkelan a taaw iti lubong—ti Pacifico—ken Magellan.
Kinapudnona, “awan ti naaramid a biahe ti tao a kasta ti kapategna agingga idi nagdisso ti Apollo 11 idiay Bulan 447 a tawen kalpasanna,” insurat ni Richard Humble, iti The Voyage of Magellan. Apay a nakapatpateg ti biahe? Umuna, pinaneknekanna a dagiti America ket saan a paset ti Asia wenno asideg iti Asia, kas impagarup idi ni Columbus. Maikadua, idi naturpos ti biahe, ti maysa nga aldaw a nagdumaan dagiti petsa impamatmatna a masapul ti international date line. Ket, kamaudiananna, kas kinuna ti mannurat iti siensia a ni Isaac Asimov, impakitana a nagtimbukel ti daga. Wen, maipapan iti daytoy naudi, impakita ni Magellan iti praktikal a pamay-an ti ibagbaga ti Biblia a mismo iti 2,250 a tawenen. (Isaias 40:22; idiligyo iti Job 26:7.) Awan duadua a ti relihioso unay a lalaki a nangtakkuat iti lubong mabalin koma a naay-ayo iti dayta.
[Footnote]
a Ti Portugues a naganna ket Fernão de Magalhães.
[Kahon iti panid 14]
Ti Tulagan iti Tordesillas
Gapu iti naglawaan a lubong a mataktakkuatanda, ti Portugal ken España nagtulagda nga agnegosio ken iturayanda a dua dagiti baro a daga. Gapuna, iti sidong ti panangiturong da Pope Alexander VI ken Julius II, nangaramidda iti pagbeddengan a lumasat iti maawagan itan a Brazil. Dagiti daga a masarakan iti daya daytoy a beddeng agbalin a kukua ti Portugal; ti nabati, kukua ti España. Di nainsiriban nga insingasing ni Magellan iti Portugues nga Ari a ni Manuel a no maiwayat ti beddeng kadagiti pole agingga iti bangir a sikigan ti globo, ti Spice Islands pudno a masarakan iti pagturayan ti España. Daytoy a napudno a kapaliiwan, a naibatay iti nasaknap a kapanunotan a basbassit a Taaw Pacifico, ti nakapungtotanna kenkuana. Daksanggasat ta, saan a pudno ti pagarup ni Magellan. Nupay kasta, ti pagarupna ti nangted kenkuana iti kanayonan pay a rason a mangsapul iti suporta ti ari ti España.
[Kahon/Ladawan iti panid 15]
Ti Rigat Dagiti Immuna a Marino
Nangnangruna iti napapaut a biahe nga agtakkuat–a masansan a nagpaut iti adu a tawen–ti biag dagiti kakaasi a marino ket saan a makaay-ayo a biahe. Adtoy ti sumagmamano a kasasaad a napasaran dagiti marino:
• Nakalkaldaang ti kinailetna a kuarto ken awan ti kinapribado
• Masansan, nauyong a dusa, agpannuray iti pagayatan ti kapitan
• Scurvy ken ipapatay gapu iti kinakurang ti bitamina C
• Ipapatay gapu iti pannakadadael ti barko, bisin, waw, di masalakniban iti panniempo, panangsaranget kadagiti katutubo
• Disenteria ken tipus gapu iti nabangsit wenno nabungtot a danum nga inumen
• Pannakasabidong iti taraon gapu iti nabangles, iniggesen a taraon
• Aggurigor gapu iti kagat ti utot, maala iti ngipen dagiti mabisin nga utot
• Tipus, gapu iti kuto nga agkarayam kadagiti narugit a bagi ken kawes
• Iti kaaduan a kasasaad, agarup kagudua laeng ti tsansa a makaawid a sibibiag
[Credit Line]
Century Magazine
[Mapa/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Ti Biahe ni Magellan, 1519-22
⇦••• Route □ Ruta Pangrugian ken pungto
Strait of Magellan
Napapatay ni Magellan iti Pilipinas
Maudi a paset ti biahe nga indauluan ni Juan Sebastián de Elcano
[Credit Line]
Ni Magellan: Giraudon/Art Resource, NY; mapa ti lubong: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.; astrolabe: Impaay ti Adler Planetarium
[Ladawan iti panid 16]
Ni Ferdinand Magellan
[Ladawan iti panid 16]
“Victoria,” ti immuna a barko a nangrikus iti globo. Kadagiti lima a barkona, dayta ti maikapat a kadakkelan ken nagluganan ti 45 a lallaki. Ti barko ket agarup 21 metro ti kaatiddogna
[Dagiti ladawan iti panid 17]
Dagiti instrumento ti nabigasion: Ti hourglass rukodenna ti tiempo, idinto ta ti astrolabe rukodenna ti latitude ti barko