Panangmatmat Iti Lubong
Madaddadaelen ti Panagasawa
Idiay Canada, sipapartak a madaddadael ti panagasawa kas maysa nga institusion. Sigun iti report ti Statistics Canada, iti napalabas a 15 a tawen, “ti bilang dagiti taga Canada a basta agkabkabbalay gistay nagtriple manipud iti 700,000 agingga iti 2 a milion—tinawen nga iyaadu a mamin-innem a daras ngem iti pannakiasawa,” kuna ti The Toronto Star. Kanayonanna, “kagudua iti amin a damoda ti nakiasawa idiay Canada ti nakiasawa manen iti sabali ket ti bilang umad-adu iti kasta unay iti uppat iti tunggal lima idiay Quebec.” Apay a nagbalbaliw? Ti panagasawa manen dagiti dati a nakiasawan “ket nabatad a paset ti iyaalsa ti kagimongan, maysa kadagiti serye ti panangilaksid kadagiti institusion a naipasdek iti urnos ti kagimongan nga aglalausen,” kuna ti report. Kinuna ti artikulo ti periodiko a ti “panagkabbalay ket naibilang idi a padpadas a panagasawa, ngem ita maibilangen a pagpilian dayta.”
“Ti Impluensia ni Moises”
Dua a pisiko a taga Japan ti sibaballigi a nangbisngay iti danum iti maysa a laboratorio, kuna ti New Scientist. Nagusar da Masakazu Iwasaka ken Shogo Ueno, iti University of Tokyo, iti napigsa a de-koriente a kunikon tapno mapataud ti napigsa a magnetic field iti aglikmut ti paidda a tubo a ti kaguduana ket napno iti danum. Ti magnetic field, agarup 500,000 a daras a napigpigsa ngem iti magnetic field ti daga, ti nangpuersa iti danum tapno agayus iti agsumbangir a pungto ti tubo, a nangibati iti namaga a paset iti tengnga. Ti pasamak, nga immuna a natakkuatan dagiti sientipiko idi 1994, ket tinulad dagiti pisiko idiay Europa ken Estados Unidos. Kasanot’ panagkurrina? Sigun ken ni Koichi Kitazawa, katrabahuan idiay University of Tokyo, ti danum “apagapaman a saan a mamagneto. Isu a ti napigsa a magneto labananna ti danum, ket iduronna dayta manipud iti luglugar a napigpigsa ti magnetic field a mapan iti dadduma a paset a nakapkapsut dayta.” Pinanaganan ti Kitazawa ti pasamak kas “Ti Impluensia ni Moises.”
Dagiti Awanan Modo a Turista
Ti nabaknang a tawid ti kultura ti Italia ti mamagbalin iti dayta a nalatak a pagpasiaran dagiti turista. Daksanggasat ta dagiti bakasionista sadiay masansan a naliwayda a mangipakita iti nasayaat a kababalin. Sigun ken ni Mario Lolli Ghetti, komisioner idiay Florence para iti pammatawid ti aglawlaw ken arkitektura, “adu ti mamati a nainkalintegan nga aramidenda ti bambanag a pulos a dida maaramidan idiay mismo a balayda.” Gapuna, ti siudad ti Florence ket nangputar iti “Karta ti Kalintegan ken Annongen Dagiti Turista,” a mangipalagip kadagiti sangaili iti mabalin ken saanda a mabalin nga aramiden, kuna ti La Repubblica. Adtoy ti sumagmamano a palagip: Dika agdigus wenno agbatay kadagiti burayok; dika agpiknik iti sanguanan dagiti monumento ken museo; dika ibelleng dagiti lata wenno chewing gum iti daga; dika agaruat iti kamiseta no agpasiarka kadagiti museo; ket dika agbilag iti init a nakaaruat iti pagdigus kadagiti historikal a minuyongan ken plasa. Siempre, maapresiar ken maabrasa pay laeng dagiti turista a nasayaat ti mododa.
Problema ti Panagpasuso Kadagiti Maladaga
“Iti dua a dekada, dagiti doktor ken ahensia iti salun-at ti publiko ti nangisingasing kadagiti agpapada a balakad kadagiti kabbaro nga inna kadagiti napangpanglaw a pagilian: Pasusuenyo dagiti maladagayo tapno masalakniban ti salun-atda,” kuna ti The New York Times. “Ngem ita, awanen ti serserbi dayta a balakad gapu iti epidemia ti AIDS. Ipakpakita dagiti panagadal a dakdakkel ti posibilidad a mayakar dayta dagiti inna a nakaptan iti virus ti AIDS babaen ti panagpasuso. . . . Nabiit pay a pinattapatta ti United Nations a ti maysa a kakatlo kadagiti amin a maladaga nga addaan iti H.I.V. ket nakaptan iti virus gapu iti panagsusoda kadagiti innada.” Ti maisukat ket ti gatas para iti maladaga, ngem adda dagiti parikut maipapan iti dayta. Iti adu a nasion awan kuarta dagiti inna nga igatang iti gatas wenno pangesterilisado kadagiti biberon ken dida makaala iti nadalus a danum. Kas resultana, agsagsagaba dagiti maladaga iti panagtakki ken pannakaugot agraman dagiti sakit iti aangsan ken tian. Ad-adu a danum ti pagtimpla dagiti inna a mangibunga iti malnutrision dagiti maladaga. Agpakpakarigat ita dagiti opisial iti salun-at a mangtimbeng kadagiti isyu. Iti intero a lubong, nasurok a 1,000 a kabbaro a kaso dagiti maladaga ken ubbing a makaptan iti HIV iti kada aldaw.
Kumarkaro ti Kasasaad ti Sanitasion iti Lubong
“Gistay tallo bilion a tattao, nasurok a kagudua iti populasion ti lubong ti awanan man la iti uray kalalainganna a kita ti nadalus a kasilias,” kuna ti The New York Times. Dagitoy a natakkuatan a paset ti tinawen a surbey ti Progress of Nations nga idadaulo ti UNICEF (United Nations Children’s Fund), ipalgakda met a ti “estadistika ti sanitasion ket kumarkaro iti sangalubongan, saan a sumaysayaat.” Kas pagarigan, dadduma a pagilian a rimmang-ay iti panangited iti nadalus a danum kadagiti napanglaw ti agkurang no maipapan iti panangibelleng iti rugit. Daytoy a kinaawan ti napateg a panagdaldalus ti lallalo a mangiwaras kadagiti baro nga angol ken mangisubli manen kadagiti datin a sakit, kuna ti report. Mapattapatta a nasurok a dua a milion nga ubbing ti matmatay iti kada tawen kadagiti sakit a mainaig iti narugit a kasasaad. Kuna ni Akhtar Hameed Khan, autor ti panagadal: “No inuugma ti panagdaldalusmo, addaanka iti nakaro a sakit a kaasping idi ugma.”
Napatpateg ti Pagtaengan
Ti kadi day care—panangawir dagiti sabsabali kadagiti annak bayat nga agtrabaho ti nagannak—makagunggona kadagiti annak? Dayta ti kayat a maammuan ti maysa a panagadal ti National Institute of Child Health and Human Development ti E.U. Dagiti prominente a managsirarak iti panangtaripato iti ubbing iti 14 nga unibersidad ti detalyado a nangadal iti 1,364 nga ubbing a kappasngay agingga iti edad a tallo. Nasurok a 20 porsiento kadagiti annak ti awiren dagiti innada iti pagtaengan; ti dadduma ket naipaawir kadagiti day-care center wenno iti pagtaengan dagiti matangtangdanan a para-awir. Dagiti resulta? “Natakkuatan dagiti managsirarak a dagiti ubbing iti nasayaat ti kalidadna a day care—ti lugar a sadiay masansan a kasarita ida dagiti adulto iti positibo a pamay-an—narangrang-ayda bassit no maipapan iti lenguahe ken abilidad nga agsursuro ngem kadagiti ubbing a saan unay a maas-asikaso,” kuna ti magasin a Time. “Ngem ti kangrunaan a konklusion ket saan unay a napateg ti epekto ti day care iti mental ken emosional nga irarang-ay ti ubing no idilig iti kalidad ti biag ti pamiliada. . . . Pinattapatta dagiti managsirarak a 1% laeng iti irarang-ay dagiti ubbing ket maigapu iti wagas ti panangawir ti day-care ngem 32% ket resulta ti naiduma a kalidad ti panangawir a mapasaran ti ubbing iti uneg ti pamiliada. Aniat’ mensahe? Napatpateg ti pagtaengan kas lugar a pagsursuruan.”
Naisangsangayan a Panaggayyem
Nabayagen a pagsidsiddaawan dagiti sientipiko ti relasion dagiti kuton ken kayo nga acacia iti Africa. Mangipaay dagiti kayo iti taraon ken pagtaengan kadagiti kuton. Dagiti met kuton ti mangraut kadagiti insekto a mangdadael iti kaykayo ken mangkagat kadagiti animal a mangan iti bulbulong. Agparang a dagiti kayo ket agpannuray iti daytoy a pannalaknib tapno agbiagda. Ngem kasapulan met ti kaykayo dagiti agtayab nga insekto tapno ma-pollinate dagiti sabongda. Gapu itoy, kasano a maaramidan dagiti mang-pollinate nga insekto ti annongenda? Sigun iti pagiwarnak ti siensia a Nature, no “panagbubukar ti sabsabong” dagiti kayo, mangiruarda iti kemikal a kasla manglapped kadagiti kuton. Daytoy ti mangipalubos a sarungkaran dagiti insekto ti sabsabong “iti narikut a kanito.” Sa no nalpasen a na-pollinate dagiti sabong, agsublin dagiti kuton iti trabahoda kas guardia.
Natakkuatan ti Biblia ni Gutenberg
Maysa a paset ti Biblia nga inyimprenta ni Johannes Gutenberg idi maika-15 a siglo ti natakkuatan iti maysa a paset ti simbaan a pakaitalimengan dagiti historikal a rekord idiay Rendsburg, Alemania. Kalpasan ti pannakatakkuatna idi kattapog ti 1996, ti 150-panid a seksion ti Biblia ket siaannad a nasukimat sakbay a naipakaammo nga agpayso a Biblia ni Gutenberg, kuna ti Wiesbadener Kurier. Iti intero a lubong, 48 a Biblia ni Gutenberg ti naipadamag nga adda pay laeng, a 20 kadagitoy ti kompleto. “Ti agdindinamag a dua-tomo a Biblia nga inyimprenta ni Johannes Gutenberg ket maibilang kas ti immuna a kadakkelan a gapuanan iti panagimprenta iti libro,” kuna ti periodiko. Ti nabiit pay a natakkuatan ket “addaan pay laeng iti orihinal a kadena ti libro, a nakailansaan ti Biblia iti pulpito tapno malapdan ti pannakatakawna.”
Panagbiag a Napapaut
Aniat’ makatulong iti maysa a tao tapno agtalinaed a nasalun-at ken agbiag a napaut? “Ti pagannayasan ti personalidad a mamagtalinaed iti di agbalbaliw a rikna nga awanan kadagiti sikolohikal a pakadanagan ket ad-adda nga amang a mangpasalun-at iti bagi ngem ti maaramidan ti panagehersisio ken pannangan,” kuna ni Dr. George Vaillant iti Brigham and Women’s Hospital, idiay Boston. Ti opinion ni Vaillant ket maibasar iti madama a pannakaadal ti nasurok a 230 a lallaki a dati a naawis nga agserbi idi 1942. Idi agedaddan iti 52, dagiti lallaki a nasalun-at ket napagkatlo ti grupoda: dagidiay a naibilang a “mariribukan” (nagabusarda iti alkohol, kanayon nga agusarda iti pampaganaygay, wenno nagpakonsultada iti sikiatrista), “di mariribukan” (pulos a dida nagabusar iti alkohol, dida nagusar iti mangpaganaygay a droga, wenno nagpakonsulta iti sikiatrista), ken ti “agtengnga” (dagiti adda iti nagtengngaan ti dua a grupo). Iti edad a 75, “5 a porsiento laeng kadagiti [di mariribukan] ti natay, no idilig iti 25 a porsiento kadagiti adda iti tengnga a grupo, ken 38 a porsiento kadagiti mariribukan a lallaki,” kuna ti Science News. Sigurado a ti kanayon a pannangan iti makapasalun-at a taraon ken regular a panagehersisio ti tumulong a mangpasayaat iti salun-at. Ngem “ti atiddog a biag, uray kaskasano kadagiti lallaki, kasla agpannuray iti pagannayasan a mangkontrol iti emosional a kasasaad a mangiwaksi iti nakaro nga isesekken ti panagleddaang,” kuna ti Science News.