Bambantay ti Bulan

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI KENYA

SAYANGGUSENG dayta a nagpaut iti adu a siglo: Adda kano lugar idiay Sentral Africa a dagiti bambantay ket naabbungotan iti niebe​—ti agpayso a pagtaudan ti Nilo. Ngem kasla saan nga agpayso ti kapanunotan nga adda niebe iti asideg ti equator idiay Africa. Nupay kasta, idi kattapog ti maikadua a siglo K.P., imbaga ti Griego a geograpo a ni Ptolemy a posible nga adda dagitoy a bambantay, nga inawaganna ida a Lunae Montes​—Bambantay ti Bulan.a

Iti adu a siglo, barengbareng dagiti panagregget a mangbirok kadagitoy a bambantay. Ngem maysa nga aldaw idi arinunos ti dekada 1800, nasaksian ti managsukisok a ni Henry Stanley​—a nagdindinamag a nakasarak ken ni Dr. David Livingstone​—ti kellaat a pasamak. Medio immingpis dagiti ulep a nangilemmeng kadagiti bantay manipud kadagiti naglabas a managsukisok, isu nga uray la naimayeng ni Stanley a nakasirpat iti grupo dagiti pantok a naabbungotan iti niebe. Nasarakanna ti Bambantay ti Bulan. Ngem inawaganna ida iti us-usaren idin dagiti agindeg iti lugar: Ruwenzori, a kaipapananna “Para-aramid iti Tudo.”

Ita, kaaduanna ti mamati a bassit laeng ti maaramidan dagiti Ruwenzori iti panangpadanum iti Nilo. Nupay kasta, silalatakda pay laeng a maawagan iti Bambantay ti Bulan. Ket agpapan pay iti nagadun a panagdaliasat tapno agsukisok, adda pay la misterio daytoy a makapaamanga a kabambantayan. Iti kaaddada iti amianan laeng ti equator, dagiti Ruwenzori ti nakaparsuaan a ketegan ti Uganda ken ti Democratic Republic of Congo, nga agarup 130 a kilometro ti kaatiddogna ken 50 a kilometro ti kaakabana.

Saan a kas iti kaaduan a bambantay iti Daya nga Africa, a bulkaniko ti nagtaudanda, ti kabambantayan ti Ruwenzori ket addaan iti nagdakkelan a bloke ti crust ti daga a naipugso rinibu a tawenen ti napalabas gapu iti nagpipigsa a geolohiko a puersa. Nupay 5,109 a metro ti kangato dagiti Ruwenzori, manmano a makita ida. Kaaduanna, ti kabambantayan ket maabbungotan iti angep ken ulep.

Kas ipasimudaag ti nagan, tagtagiragsaken dagiti Ruwenzori ti aglaplapusanan a tudo ken niebe, ti “kalgaw” ket medio namagmaga la bassit ngem ti “panagtutudo.” Napeggad ngarud ti pannagna; iti dadduma a lugar pagatsiket ti pitak! Ti napigsa a tudo ti nangpataud iti adu a napintas a babassit a dan-aw a nangipaay iti agneb para iti naisalsaluminat’ kinasidetda a mulmula a nangabbungot iti bakras ti bambantay. Kinapudnona, dagiti Ruwenzori ti pagtaengan ti adu a naisalsalumina a mulmula, a dadduma, karkarnat’ kadakkelda.

Kas pagarigan, ti nagdakkelan nga arigna muldotan a ramramay a maawagan lobelia ket gagangay a basbassit ngem 30 a sentimetro iti sadinoman a lugar, ngem kadagiti Ruwenzori dumakkelda agingga iti 6 a metro. Dagiti senecio wenno dadakkel a groundsel, kaslattay repolio a nakatugaw iti ngato dagiti nagsasanga a puon. Adda dagiti naabbungotan iti lumot a puon ti heath a 12 metro ti katayagda. Dagiti sabong iti amin a maris ken ayamuom ti mangpapintas iti buya. Adda met nadumaduma ken nagpintas a populasion dagiti tumatayab, a dadduma kadakuada ket masarakan laeng kadagiti Ruwenzori. Iti makimbabbaba a bakras ti pagnanaedan dagiti elepante, chimpanzee, bushbuck, leopardo, ken colobus monkey.

Nakaskasdaaw a Buya

Dagidiay umuli iti bantay lumasatda iti matutudo a kabakiran ken mamin-adu a bumallasiwda iti Karayan Bujuku. No makasang-atdan iti kangato a 3,000 a metro, tumaliawda ket makitada amin ti intero a Rift Valley​—anian a makapaamanga a buya!

Iti medio ngatuen pay isut’ makimbaba a Bigo Bog, lugar ti ruot a tussock ken pupuon ti heath. Masansan a pagattumeng ti pitak ditoy. Ti nasagpat nga isasang-at iti makingngato a Bigo Bog ken Dan-aw Bujuku, iti ngatuen ti Tanap ti Bujuku, agarup 4,000 a metro a kangato, ti nakaskasdaaw a pakabuyaan iti Bantay Baker, Bantay Luigi di Savoia, Bantay Stanley, ken Bantay Speke, dagiti agdindinamag a pantok iti kabambantayan.

Iti nangatngato pay ket ti permanente nga Elena Glacier. Ditoy, ti maysa ket masapul a mangisuot iti crampon, climbing iron, ken mangusar iti tali ken ice ax tapno maulina ti glacier. Sumaganad, isut’ panangballasiw iti Stanley plateau agingga iti tapaw ti Margherita iti ngatuen ti Bantay Stanley, ti kangangatuan a pantok iti kabambantayan ti Ruwenzori. Talaga a makapaamanga ti panangkita iti baba manipud iti dayta a kangato a makitam ti intero a buya dagiti aglawlaw a pantok, tanap, kabakiran, waig, ken dan-aw.

Ngem pulos a saan pay a nauli daytoy a kabambantayan. Mangrugrugi pay laeng nga ipanayag dagiti Ruwenzori ti palimedda. Adu pay laeng ti di ammo maipapan iti geolohia, biag dagiti animal ken mula iti kabambantayan. Dagiti Ruwenzori ngarud ket naabbungotan pay laeng iti misterio​—dagiti palimed a ti masirib ken mannakabalin-amin a Namarsua kadakuada laeng ti makaammo. Wen, agpayso nga isu Daydiay “dagiti katayag dagiti bambantay kukuana met.”​—Salmo 95:4.

[Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 17]

1. Napuskol nga ulep ti kadawyan a mangilemmeng iti Ruwenzori

2. Ti napipigsa a tudo ti “Para-aramid iti Tudo” ti mangsibug iti bakras a naabbungotan iti lumot

3. Iti pagnaan, nagadu a sabong ken ayamuom