Ti Napaut a Panagdaliasatko Manipud Biag ken Ipapatay Idiay Cambodia

KAS INSALAYSAY NI WATHANA MEAS

TAWEN idi ti 1974, ket makirinrinnangetak kadagiti Khmer Rouge idiay Cambodia. Maysaak nga opisial iti buyot ti Cambodia. Iti maysa a rinnupak, nakatiliwkami iti soldado dagiti Khmer Rouge. Ti imbagana kaniak maipapan kadagiti plano ni Pol Pot iti masakbayan ti nangbalbaliw iti biagko ket rinugiak ti napaut a panagdaliasatko, agpadpada iti literal ken naespirituan.a

Ngem palubosandak a mangisalaysay iti nangrugian ti panagdaliasatko. Naipasngayak idi 1945, idiay Phnom Penh, iti pagaammo iti lenguahe dagiti Khmer kas Kampuchea (Cambodia). Idi agangay, naaddaan ni nanangko iti nagpateg a takem iti sekreta. Isut’ maysa nga special agent para ken ni Prince Norodom Sihanouk, ti agturay iti pagilian. Tangay addaak iti poderna ken okupado ti iskediulna, kapilitan nga imbatinak iti templo dagiti Budista tapno makapageskuelaak.

Ti Budista a Nalikudak

Walo ti tawenko idi nakipagnaedak iti monghe a panguluen dagiti Budista. Manipud dayta a tawen aginggat’ 1969, biningayko ti panawenko para iti templo ken iti pagtaengan. Ti monghe a nagserbiak ket ni Chuon Nat, ti kangatuan nga agturay kadagiti Budista iti Cambodia iti daydi a panawen. Iti apagbiit, nagtrabahoak kas sekretariona ket tinulongak a nangipatarus iti nasantuan a libro dagiti Budista a “Ti Tallo a Basket” (Tipitaka, wenno Tripitaka iti Sanskrit) manipud iti kadaanan a lenguahe dagiti Indian a maipatarus iti Cambodian.

Nadutokanak kas maysa a monghe idi 1964 ket nagserbiak a kasta agingga idi 1969. Kabayatan daytoy a panawen, naburiboranak iti nagadu a saludsod, kas iti, Apay a nagadu ti sagsagabaen ti lubong, ken kasano a nangrugi dayta? Nakitak dagiti tattao a mangpadpadas iti adu a pamay-an a mangay-ayo kadagiti didiosenda, ngem dida ammo no kasano a marisut dagiti didiosenda ti parparikutda. Awan masarakak a makapnek a sungbat kadagiti sinurat dagiti Budista, ken uray kadagiti dadduma a monghe. Naupayak unay nga uray la inkeddengko ti pumanaw iti templo, ken ibbatakon ti kinamonghek.

Kamaudiananna, idi 1971, nagbalinak a soldado ti Cambodia. Naibaonak idiay Vietnam idi agarup 1971, ket gapu iti naragpatko nga adal, naingato ti saadko iti ranggo a second lieutenant ket naitudingak iti special forces. Makiruprupakkami idi kadagiti Komunista a Khmer Rouge ken puersa dagiti Vietcong.

Gubat ken Dagiti Panagbalbaliw Idiay Cambodia

Nagbalinak a beterano a nairuam iti gubat. Nairuamakon a makaimatang iti pinnatayan iti gistay inaldaw. Nakirinnupakakon a mismo iti namin-157. Naminsan, iti uneg ti kabakiran, nasurok a makabulan nga inanupdakami dagiti Khmer Rouge. Nasurok a 700 a lallaki ti natay. Agarup 15-kami laeng a nakalasat​—maysaak kadakuada, ken nasugatanak. Ngem nakatakiasak a sibibiag.

Iti sabali pay a gundaway, idi 1974, nakatiliwkami iti soldado dagiti Khmer Rouge. Bayat a pinalutpotko, imbagana a palplanuen ni Pol Pot a gudasen ti amin a dati nga opisial ti gobierno, agraman dagidiay adda iti buyot. Imbagana nga ibatik ti amin sa tumakiasakon. Kinunana: “Kanayon a baliwam ti naganmo. Dika ipalubos nga adda makaam-ammo kenka. Agpammarangka a kasla awan ammom ken awan nagadalam. Dika iyes-estoria dagiti kapadasam iti biag iti asinoman.” Kalpasan a winayawayaak tapno makaawiden, tinandaanak dayta a pakdaar.

Naibaga kadakami a soldado a makiruprupakkami para iti pagilianmi, ngem kaskasdi, patpatayenmi dagiti taga Cambodia. Kailianmi met laeng ti Khmer Rouge, maysa a bunggoy dagiti Komunista a tartarigagayanda ti agturay. Kinapudnona, kaaduan iti siam a milion nga umili ti Cambodia ket Khmer, nupay kaaduan kadakuada ket saan a miembro iti Khmer Rouge. Para kaniak, minamaag dayta. Patpatayenmi dagiti inosente a mannalon nga awanan paltog ken awanan interes a makigubat.

Kanayon a nagsaem ti agawid manipud gubatan. Adda sadiay ti assawa ken annak, a sigagagar nga agur-uray no nakasangpeten ti asawa wenno amada. Kasapulan nga ibagak iti kaaduan kadakuada a natayen ti miembro ti pamiliada. Kadagitoy amin a pasamak, ti pannakaammok iti Budismo pulos a di nakaliwliwa kaniak.

Malagipko ita no kasano a nagbalbaliw dagiti bambanag iti Cambodia. Sakbay ti 1970, adda kalalainganna a talna ken kinatalged. Awan paltog ti kaaduan a tattao; maiparit dayta malaksid no adda lisensiam. Bassit la idi ti panangraut wenno panagtakaw. Ngem kalpasan a nangrugi ti gerra sibil babaen ti iyaalsa ni Pol Pot ken dagiti puersana, amin ket nagbalbaliwen. Iti sadinoman, adda paltog. Uray dagiti ubbing nga agtawen iti 12 ken 13 ket masansanay nga agsoldado, a sursuruenda no kasano ti pumaltog ken pumatay. Kinombinsir pay dagiti tao ni Pol Pot ti dadduma nga ubbing a patayenda dagiti mismo a nagannak kadakuada. Ibaga no kua dagiti soldado kadagiti ubbing, “No ay-ayatenyo ti pagilianyo, masapul a busorenyo dagiti kabusoryo. No agtartrabaho dagiti nagannak kadakayo iti gobierno, kabusortayo ida isu a masapul a patayenyo ida​—wenno dakayo a mismo ti mapapatay.”

Ni Pol Pot ken ti Pananggudas Kadagiti Naibilang a Traidor

Idi 1975, nangabak ni Pol Pot iti gubat ket nagbalin a Komunista a nasion ti Cambodia. Rinugian ni Pol Pot a gudasen amin a naibilang a traidor nga estudiante, mannursuro, opisial iti gobierno, ken siasinoman a de-adal. No agan-anteohoska, mapapatayka agsipud ta maibilang a de-adalka! Pinilit ti rehimen ni Pol Pot ti kaaduan nga umili a panawan dagiti siudad ken ili ket inyakarna ida kadagiti away tapno agtrabaho kas mannalon. Masapul a parepareho ti estilo ti kawes ti amin. Masapul nga agtrabahokami iti 15 nga oras iti kada aldaw, a kurang ti taraon, awan agas, awan kawes, ken maturogkami iti 2 wenno 3 laeng nga oras. Inkeddengko ti pumanaw iti pagiliak sakbay a naladawen ti amin.

Tinandaanak ti imbalakad daydi soldado dagiti Khmer Rouge. Imbellengko amin a retrato, papeles, ken aniaman a pakaikalam-itak. Inkalik ti sumagmamano kadagiti dokumentok. Kalpasanna, nagdaliasatak a nagpalaud nga agturong iti Thailand. Napeggad daydi. Masapul a liklikak dagiti bangen iti kalsada ken talaga nga agannadak no or-oras ti curfew, tangay soldado laeng dagiti Khmer Rouge ti makapagbiahe, babaen ti pammalubos dagiti opisial.

Napanak iti maysa a lugar ket nakipagnaedak biit iti maysa a gayyem. Kalpasanna, pinaakar dagiti Khmer Rouge ti amin nga agindeg dita iti maysa a baro a lugar. Rinugianda a papatayen dagiti mannursuro ken dodoktor. Nakalibasak a kaduak ti tallo a gagayyem. Naglemmengkami iti bakir ket kinnanmi ti aniaman a bunga a nasarakanmi kadagiti kayo. Idi agangay, nakagtengak iti bassit a purok iti probinsia ti Battambang, a pagnanaedan ti maysa a gayyemko. Iti siddaawko, nasarakak met sadiay ti dati a soldado a nangbalakad kaniak no kasano ti tumakias! Tangay winayawayaak idi, inlemmengnak iti abut iti tallo a bulan. Binilinna ti maysa nga ubing a mangitennag iti taraonko ngem dina kitkitaen ti abut.

Idi agangay, nakalibasak, ket nasarakak ni nanangko, ni ikitko, ken ni adingko, nga agkamkamang met iti ketegan ti Thailand. Para kaniak, nagliday daydi a kanito. Masakit ni nanangko, ket natay idi agangay gapu iti sakit ken kurang a taraon, iti maysa a pagbakuitan a kampo. Nupay kasta, nasirayan iti namnama ti biagko. Naam-ammok ni Sopheap Um, ti babai a nagbalin a kasimpungalak. Timmakiaskami, a kaduami ni ikitko ken adingko, iti ballasiw ti ketegan ti Thailand ket nakagtengkami iti maysa a pagbakuitan a kampo a kukua ti United Nations. Nakaro ti sinagaba ti pamiliami iti gerra sibil idiay Cambodia. Napukawankami iti 18 a miembro iti pamilia, agraman ti maysa nga adingko ken ni ipagko.

Baro a Biag Idiay Estados Unidos

Nasukimat ti nalikudanmi iti pagbakuitan a kampo, ket pinadas ti UN ti mangsapul iti isponsormi tapno makapankami idiay Estados Unidos. Kamaudiananna, nagballigi! Idi 1980, simmangpetkami idiay St. Paul, Minnesota. Ammok a rumbeng nga adalek a dagus ti Ingles no kayatko ti agprogreso iti baro a pagiliak. Pinageskuelanak ti nangisponsor kaniak iti sumagmamano laeng a bulan, nupay napapaut pay koma ti panagadalko. Imbes ketdi, insapulannak iti panggedan kas dianitor iti maysa a hotel. Ngem gapu ta saanak unay a makapag-Ingles, nakakatkatawa ti masansan a panagkamalik. Bilinennak ti makinkukua nga alaek ti agdan, ngem basura ti iyegko!

Nakaam-amak nga Isasarungkar

Idi 1984, rabii ti panagtrabahok ken maturogak no aldaw. Nagnaedkami iti lugar a napalalo ti ginnura dagiti Asiano ken dagiti nangisit. Masansan ti krimen ken droga. Maysa nga agsapa, riniingnak ni baketko idi agalas dies tapno ibagana nga adda nangisit a lalaki iti ridawmi. Nagamak agsipud ta impagarupna nga immay tapno serkennakami. Simmiripak iti abut ti ridaw, ket adda sadiay a sitatakder ti nanakman panagkawkawesna a nangisit a lalaki a nakamaletin, ket adda kaduana a puraw a lalaki. Para kaniak, awan met sa ti dakes a mapasamak.

Dinamagko no ania ti ilaklakona. Impakitaannak iti kopia dagiti magasin a Pagwanawanan ken Agriingkayo! Awan aniaman a naawatak. Pinadasko ti agkedked kadakuada agsipud ta sumagmamano a bulan ti napalabas, naallilawak a nagbayad iti $165 para iti maysa a set ti lima a libro manipud iti agtagtagilako a Protestante. Nupay kasta, ti nangisit a lalaki impakitaannak iti nagpipintas nga ilustrasion dagiti magasin. Makaay-ayo ken nagpipintas dagiti ladawan! Ken makaay-ayo, nainggayyeman ti panagisem ti lalaki. Isu a nagdonarak iti $1 ket innalak ida.

Agarup dua a lawas kalpasanna, nagsubli ket dinamagna no adda Bibliak a Cambodian. Kinapudnona, addaanak iti maysa nga innalak idi iti simbaan ti Nazareno, nupay diak maaw-awatan dayta. Ngem nasdaawak a dua a lallaki a di agkapuli ti immay iti ridawko. Kalpasanna, inimtuodna, “Kayatmo kadi ti agadal iti Ingles?” Siempre kayatko, ngem inlawlawagko nga awan kuartak a pagbayadko kadagiti adalen. Imbagana kaniak a libre ti panangisurona, babaen ti naibasar-Biblia a publikasion. Nupay diak ammo idi ti itaktakderanna a relihion, kinunak iti un-unegko, ‘Uray kaskasano diak agbayad, ket makasursuroakto nga agbasa ken agsurat iti Ingles.’

Panagadal iti Ingles ken ti Biblia

Nabannayat a proseso daydi. Ipakitana kaniak ti umuna a libro iti Biblia, ti Genesis, kalpasanna, isaok dayta iti Cambodian, “Lo ca bat.” Ibagana, “Biblia,” ket ibagak ti, “Compee.” Nangrugin ti irarang-ayko, ket naparegtaak. Sangkatugotko idi iti panggedan ti diksionariok nga Ingles-Cambodian, magasin a Pagwanawanan, ti New World Translation a Biblia, ken ti Cambodian a Bibliak. Kabayatan ti panagdeskansok, adalek ken sursuruek ti Ingles, sao por sao, babaen ti panangidiligko kadagiti publikasion. Daytoy a nabannayat a proseso, agraman ti linawas a panagadal, inabutna ti tallo a tawen. Ngem, kamaudiananna, makabasaakon iti Ingles!

Tumabtabuno pay la idi ni baketko iti templo dagiti Budista, ken mangyatang iti taraon kadagiti inapona. Siempre, dagiti laeng insekto ti nagunggonaan! Adu ti dakes a bisiok gapu iti kinasoldadok idi ken kina-Budistak. Idi mongheak, nairuam dagiti tattao a mangyeg kadagiti mayatang, agraman sigarilio. Patienda a no agsigarilio ti monghe, kaslattay agsigsigarilio metten dagiti inapoda. Gapuna, naadiktoak iti nikotina. Sa idi soldadoak, nalabes ti panagin-inumko, ken agsigarilioak iti opium tapno tumuredak a makirupak. Isu nga idi nagadalak iti Biblia, adu ti kasapulan a balbaliwak. Idi a natakkuatak ti kinapateg ti panagkararag. Iti sumagmamano laeng a bulan, naisardengko dagiti dakes a bisiok. Anian a ragsak ti pamiliak!

Nabautisaranak kas Saksi idi 1989, idiay Minnesota. Agarup iti dayta a panawen, naammuak nga adda Cambodian-pagsasaona a grupo dagiti Saksi ken kasta met ti dakkel a populasion dagiti Cambodian idiay Long Beach, California. Kalpasan a nagsaritaanmi ken ni baketko maipapan iti dayta, inkeddengmi nga umakarkami idiay Long Beach. Nagpaiduma a panagbalbaliw daydi! Ni adingko ti immuna a nabautisaran, kalpasanna ni ikitko (nga itan ket agtawenen iti 85) ken ni baketko. Simmaruno ti tallo nga annakko. Idi agangay, nakiasawa ni adingko iti padami a Saksi, nga ita ket agserserbin kas panglakayen iti kongregasion.

Ditoy Estados Unidos, adu ti nakasuotanmi. Napasaranmi ti nakaro a kinakisang ti makukuarta ken sumagmamano a sakit, ngem babaen ti panangsurotmi kadagiti prinsipio ti Biblia, nataginayonmi ti panagtalekmi ken ni Jehova. Binendisionanna dagiti panagreggetko iti naespirituan a tay-ak. Idi 1992, nadutokanak kas ministerial nga adipen iti kongregasion, ket idi 1995, nagbalinak kas panglakayen ditoy Long Beach.

Ita, nagpatinggan ti napaut a panagdaliasatko a nangrugi idi mongheak dagiti Budista ken opisial ti gubatan iti dinadael-gubat a Cambodia babaen iti talna ken kinaragsak iti baro a pagtaengan ken pagilianmi. Ket adda kabbaro a pammatimi ken ni Jehova a Dios ken ni Kristo Jesus. Maladingitanak a makaammo nga agpipinnatay pay laeng dagiti umili idiay Cambodia. Gapu itoy, ad-adda nga ur-urayen ken ibunannagmi a sangapamiliaan ti naikari a baro a lubong, a sadiay awanton ti gubat ket amin a tattao agpayso nga ayatendanton dagiti kaarrubada a kas iti panagayatda iti bagida!​—Isaias 2:2-4; Mateo 22:37-​39; Apocalipsis 21:1-4.

[Footnote]

[Mapa/Ladawan iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

VIETNAM

LAOS

THAILAND

CAMBODIA

Battambang

Phnom Penh

Kabayatan dagiti tawen a nagserbiak kas monghe dagiti Budista

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ladawan iti panid 18]

Siak ken ti pamiliak, idiay Kingdom Hall