Laglagipentayo Kadi ti Napalabas?

“MALIPATAN kadi dagiti Judio ti Holocaust?” Daytoy a saludsod ket pinataud ni Virgil Elizondo, presidente ti Mexican American Cultural Center idiay San Antonio, Texas. Ipalagipna kadatayo a dagiti kinadangkok a naimatangan iti daytoy a siglo ket dinto pulos malipatan dagiti adu. Ti pannakaikisap ti puli dagiti Armeniano (1915-23) ken ti reprep a pannakapapatay dagiti taga Cambodia (1975-​79) masapul a mairamanda met kadagiti kinadangkok iti maika-20 a siglo. Nupay kasta, saan pay la a kompleto ti listaan.

Iti panangikagumaanda a mamagkappia kadagiti biktima ken dagiti nangtutuok, namin-adun a kiniddaw dagiti panguluen ti relihion ken politika kadagiti tattao a lipatendan dagiti sinagabada a kinadangkok. Napasamak daytoy, kas pagarigan, idiay Atenas, Grecia, idi 403 B.C.E. Kalkalpas pay la a nasaksian ti siudad ti panagpatingga ti mangirurumen a kinadiktador ti Thirty Tyrants, maysa a gobierno ti sumagmamano a tattao a nangikisap, uray iti pisikal, kadagiti dandani amin a kabusorna. Inkagumaan dagiti baro a gobernador a pagtutunosen dagiti umili babaen ti panangibilin iti pammakawan (agtaud iti sao a Griego a kaipapananna “pananglipat” wenno “pannakalipat”) kadagiti nangsuportar iti napalabas a panangirurumen.

Malipatan Kadi Babaen iti Bilin?

Mabalin a nalaka laeng ti panangibilin a lipaten ti kinadangkok a naaramid kadagiti inosente. Maaramid dagiti agtuturay daytoy agpaay iti napolitikaan a pagimbaganda, kas iti napasamak iti kadaanan a Grecia ken iti nadumaduma a pagilian iti Europa idi ngudo ti Gubat Sangalubongan II. Idiay Italia, kas pagarigan, idi 1946 naibilin a mapakawan ti nasurok a 200,000 nga umili a “nakabasol a nakipaset, wenno uray kaskasano nainaig, kadagiti dakes nga aramid ti turay a Fascista,” kinuna ti warnakan a La Repubblica.

Ngem, maysa laeng a banag ti desision dagiti gobierno wenno institusion ti publiko. Sabali met ti karirikna ti tunggal maysa a kameng ti komunidad. Saan a mabalin a maibilin a piliten ti tunggal umili​—nalabit dagiti awan gawayna a biktima ti naranggas a panagdadangadang, masaker, wenno dadduma pay a kinadawel​—a manglipat iti napalabas a panagsagaba.

Nasurok a sangagasut a milion a tattao ti natay kadagiti gubat iti daytoy laeng a siglo, sa adu kadakuada ti natay kalpasan ti nakaam-amak a panagsagaba. No gupgopentayo dagidiay naikisap iti tiempo ti kappia, nakaad-adun dayta a kinadangkok. Adu a tattao ti mangikagkagumaan nga awan ti malipatan kadagitoy.

Dagidiay Mayat a Manglipat

Dagidiay mangidagadag kadagiti biktima ti kinadangkok wenno kadagiti kaputotanda a mangpakawan ken manglipat masansan a kunada a ti pananglaglagip iti napalabas ket gubuayan laeng iti panagsisina, nangnangruna no pinullo a tawenen ti napalabas. Kunada a mamagkaykaysa ti panangpakawan, ngem ti pananglaglagip dinan mabaliwan ti napalabas, uray pay nakalkaldaang ti sinagaba.

Ngem iti panangibaga a lipaten dagiti tattao [ti napasamak], dadduma ti nangilibak payen iti kinapudno ti nakaam-amak unay a krimen a naaramid iti sangatauan. Kas pagarigan, babaen ti panangsuportar dagiti historiador nga adda bukodda nga estilo ti panangbalbaliw, kunaen ti dadduma, a saan a pulos a napasamak ti Holocaust.a Nangorganisarda pay iti panagpasiar kadagiti dati a kampo a pagpapatayan, kas iti Auschwitz wenno Treblinka, ket imbagada kadagiti bisita nga awan idi dagiti gas chamber kadagidiay a lugar​—ken iti laksid ti imatang ti adu a nakasaksi ken nakaad-adu nga ebidensia ken pammaneknek.

Apay a naballigi kadagiti dadduma a gunglo dagita nga ulbod a manangbalbaliw? Agsipud ta kayat dagiti dadduma a lipaten ti sungsungbatanda ken dagiti kailianda. Apay? Gapu iti nasionalismo, ti mismo nga ideolohiada, wenno ti panangbusorda iti Semitiko, wenno ti dadduma a kakasta a karirikna. Apaman a nalipatanen ti kinadangkok, kuna dagiti manangbalbaliw, awanen ti sungsungbatan. Ngem adu a tattao ti agkedked kadagitoy nga awan mamaayda a manangbalbaliw, nga inawagan ti maysa a Pranses a historiador a “manangpapatay iti lagip.”

Saanda a Malipatan

Nabatad a marigatan dagiti nakalasat a manglipat kadagiti ipatpategda a natay iti gubat wenno kadagiti kinadangkok. Ngem, kaaduan kadagidiay manglaglagip kadagita a masaker ken panangikisap iti puli lagipenda dayta gapu ta inanamaenda a dagiti leksion a maadal kadagiti panagsagabada ken ti panagsagaba dagiti ipatpategda ket makatulong tapno saanton a maulit ti kasta a kinaranggas.

Inkeddeng ngarud ti gobierno ti Alemania a rambakan ti anibersario ti pannakatakuat kadagiti makaaliaw nga aramid dagiti Nazi idiay kampo konsentrasion ti Auschwitz. Sigun iti presidente ti Alemania, ti panggep ket “ti pananglagip mamakdaar kadagiti masakbayan a kaputotan.”

Umasping iti dayta, kinuna ni Pope John Paul II, iti maika-50 nga anibersario ti panagpatingga ti Gubat Sangalubongan II: “Bayat nga aglabas dagiti tawen, saan koma a malipatan ti Gubat; ngem ketdi, agbalin koma a natibker a leksion iti kaputotantayo ken kadagiti umay a kaputotan.” Nupay kasta, makuna nga agbaliwbaliw ti takder ti Iglesia Katolika iti pananglagip kadagiti kinadangkok ken kadagiti biktima kadagidiay a tawen.

Tapno adda met pagnakman ken mapakdaaran dagiti baro a kaputotan kadagiti panangikisap iti puli iti daytoy a siglo ken iti dadduma a siglo, naipasdek ti adu a museo​—kas iti Holocaust Memorial Museum iti Washington, D.C., ken ti Beit Hashoah Museum of Tolerance iti Los Angeles. Gapu iti kasta met la a rason, napataud dagiti makatukay rikna nga ebidensia ken dadduma pay a pelikula maipapan iti daytoy a tema. Amin daytoy ket nairanta a manglapped iti pannakalipat ti sangatauan kadagiti tattao a nagsagaba iti im-ima ti sabali a tattao.

Apay a Laglagipen?

“Dagidiay di makalagip iti napalabas maipato nga ulitenda dayta,” kuna ti pilosopo nga Español-Americano a ni George Santayana. Nakalkaldaang ta kasla iti ilalabas dagiti milenio, nalaka laeng a malipatan ti sangatauan ti napalabasna, isu a maipato nga ulit-ulitenna met laeng dayta a nakaladladingit a biddut.

Ti napaut ken nadangkok a panangpapatay ti tao iti nagadu a tattao ipaganetgetna a napaay ti panangituray ti tao iti padana a tao. Apay a kastoy? Agsipud ta sangkaulit dagiti tattao ti kangrunaan a biddut​—linaksidda ti Dios ken dagiti lintegna. (Genesis 3:1-6; Eclesiastes 8:9) Ket ita, kas naipadto iti Biblia, maysa a “tiritir a kaputotan” ar-aramidenna met la dayta ken ap-apitenna dagiti pagbanaganna.​—Filipos 2:15; Salmo 92:7; 2 Timoteo 3:1-5, 13.

Yantangay inramantayo ti Namarsua, ni Jehova, iti pagsasaritaantayo, ania ti panangmatmatna? Ania ti lipatenna, ken ania ti lagipenna? Maparmek kadi ti nasaem a tawid a kinadangkok nga inaramid ti tao? Agpatingganto kadi “ti kinadakes dagiti nadangkes”?​—Salmo 7:9.

[Footnote]

[Blurb/Dagiti ladawan iti panid 7]

“Dagidiay di makalagip iti napalabas maipato nga ulitenda dayta.”​—George Santayana

Crematorium ken urno idiay kampo konsentrasion ti Auschwitz

[Credit Line]

Oświęcim Museum