Daldalan—Ur-urat ti Sibilisasion
NANIPUD pay idi unana, kanayon nga aglalangen dagiti tattao babaen ti adu a nagsasanga a desdes, dalan, ken kalsada. Paneknekan dagitoy ti tarigagay ti tao nga agbiahe ken agnegosio—ken kasta met ti makigubat ken mangbangon kadagiti imperio. Wen, ipalgakda met ti dakes a kababalin ti tao.
Ti pakasaritaan dagiti dalan ket saan laeng a pananglagip iti napalabas nanipud idi linasat ti tao ken animal dagiti kauunaan a desdes agingga iti moderno nga aduan bennegna nga expressway. Panangadal met dayta iti kababalin ti tao.
Nagkauna a Daldalan
“Nalabit dagiti taga Mesopotamia,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica, “ti immuna a sipapasnek a nagaramid iti dalan.” Nagnaed dagitoy a tattao iti rehion dagiti karayan Tigris ken Eufrates. Dagiti paglibutanda, kuna pay daytoy a libro, “ket sementado a kalsada a naaramid iti nayurno a ladrilio ken bato sa napalitadaan iti galagala.” Ipalagip ti deskripsion ti kunaen ti Biblia maipapan kadagiti materiales a pagibangon idi unana: “Adda idi kadakuada dagiti ladrilio a pannakabatoda, ken ti galagala a pannakamasada.”—Genesis 11:3.
Tapno maaramid dagiti nagkauna nga Israelita dagiti narelihiosuan a pagrebbenganda, napateg dagiti dalan. Dandani 1,500 a tawen sakbay a nayanak ni Jesu-Kristo, naibilin kadagiti Israelita: “Mamitlo iti makatawen nga agparangkanto ken Jehova a Diosmo [a mangselebrar iti naespirituan a piesta] iti disso a ni Jehova piliennanto.” (Deuteronomio 16:16) Dayta a lugar isu ti Jerusalem, ken masansan idi a tabunuan dagiti intero a pamilia dagitoy nararagsak nga okasion. Kasapulan idi dagiti napipintas a dalan!
Nabatad a nagsayaat ti pannakaaramid dagiti kangrunaan a dalan. Kastoy ti kinuna ti Judio a historiador a ni Flavius Josephus maipapan ken Solomon, a nagari sangaribu a tawen sakbay a naipasngay ni Kristo: “Saanna a binaybay-an ti pannakamantiner dagiti dalan, no di ket nagaramid iti kalsada a nangisit a bato iti igid dagiti dalan a nagturong sadi Jerusalem.”
Adda innem a siudad a pagkamangan idiay Israel a pagtaklinan dagiti nakapapatay a dida inggagara. Kanayon met a namantiner a naimbag dagiti dalan nga agturong kadagitoy a siudad. Ipakita ti tradision dagiti Judio a naisaad dagiti nasayaat pannakamantinerda a senial a mangitudo iti kaasitgan a siudad a pagkamangan iti tunggal pagsapalan.—Numeros 35:6, 11-34.
Nagpateg dagiti dalan idi rimmang-ay ti komersio, ket maysa ti seda kadagiti natarigagayan unay a tagilako idi unana a panawen. Makuna a nabayagen sakbay a nagbalin a nasion dagiti Israelita, nadiskobre dagiti Tsino no kasano ti agaramid iti seda manipud iti sinulid a tibbien ti igges, ngem kanayon nga inlimedda ti panangpataud iti dayta agingga a naipasngayen ni Kristo. Sakbay pay dayta, limmatak unayen ti seda iti Makinlaud a lubong ta sigun iti libro nga A History of Roads ni Geoffrey Hindley, naaramid dagiti pammilin “tapno malapdan ti panagaramat dagiti lallaki iti dayta,” tangay ti kasta a panagaramat “ket naibilang a binabai.”
Ti dalan ti negosio a nakailasatan ti seda nanipud China ket nagdinamag kas ti Silk Road. Idi linasat ni Marco Polo dayta a dalan a nagpa-China idi arinunos ti maika-13 a siglo K.P., 1,400 a tawenen nga adda dayta. Ti Silk Road ti kaatiddogan a dalan iti lubong iti nasurok a 2,000 a tawen. Ti ruta ket agarup 12,800 a kilometro nanipud Shanghai, China, ti pagtataudan ti seda, agingga iti Gades (moderno a Cádiz), España.
Napateg iti Militar
Ti kangrunaan a rimmang-ayan ti panagaramid iti dalan ket gapu iti panagpagus nga agbangon iti imperio. Ti sistema ti dalan ti Imperio ti Roma iti sidong dagiti Cesar, kas pagarigan, ket dimmanon iti intero a Europa, Amianan nga Africa, ken ti Makintengnga a Daya iti mapattapatta a dagup a 80,000 a kilometro. No saan idi a makigubat dagiti Romano a soldado, no dadduma naibaonda nga agaramid ken agtarimaan kadagiti dalan.
Ti kinapateg dagiti dalan iti panangparmek ket nayilustrar met iti kallabes a panawen. Ti programa ni Adolf Hitler nga agaramid iti expressway a nangrugi idi 1934 ti nangpabara iti essemna a mangdominar iti dadduma a tattao. Sigun ken historiador Hindley, daytoy a programa ti nangipalubos iti Alemania a maaddaan iti “kaunaan iti lubong a nagsasanga nga expressway ti luglugan.”
Panagaramid iti Kalsada—Maysa a Siensia
Dagiti Romano nga agrukrukod iti daga, a nagaramat iti instrumento a maawagan iti groma, ti nangdisenio kadagiti dalan a kas iti kalinteg dagiti pana. Nagaramid dagiti mason kadagiti artistiko unay a muhon, ket nangikeddeng dagiti inheniero iti limitasion ti kadagsen dagiti lumasat. Adda pundasion ken nalagda ti rabaw dagiti dalan. Ngem ti kangrunaan a gapu a nalagdada ket ti naisangsangayan a sistema ti kanal a pinapintas ti medio nagkurba a buya agraman ti pannakaisaad ti dalan iti ngatuen ti aglawlawna nga away. Isu a napartuat ti termino a “kalsada.” Naglako pay ketdi dagiti tiendaan kadagiti mapa ti dalan.
“Gapu ta nakitana ti gapuanan dagiti Romano kas managaramid iti dalan,” kuna ti maysa a historiador, “saan a kayat nga usaren ti maysa a mannurat dagiti aglablabes a sasao, ket mapagduaduaan no ti aniaman a monumento nanipud iti napalabas ti Tao ti addaan napapaut a serbisio ngem kadagiti dalan ti Italia.”
Sigun iti libro nga A History of Roads, ti Appian Way, nga agpaabagatan manipud Roma, “ti kaunaan a kalsada iti pakasaritaan ti Makinlaud a tao.” Agpromedio nga 6 a metro ti kaakaba daytoy agdinamag a kalsada ken sementado iti dadakkel a bato ti lava. Nagna ni apostol Pablo iti daytoy a dalan bayat a napan idiay Roma kas balud, a dagiti pasetna ket maus-usar pay laeng agingga kadagitoy nga aldaw.—Aramid 28:15, 16.
Adu ti mabalin a mangibilang a nakaskasdaaw met ti kinalaing dagiti nagaramid iti dalan nga Indian iti Abagatan nga America idi unana. Nanipud dekada 1200 agingga iti dekada 1500, nagaramid dagiti Inca iti 16,000 a kilometro a nagsasanga a dalan, a namagkaykaysa iti nasion nga addaan iti dandani 10,000,000 nga umili. Naaramid dagitoy a dalan iti sumagmamano kadagiti langalang ken nangangato unay a lugar a mapanunot, a limmasat kadagiti disierto ken napuskol a kabakiran ken bimmallasiw pay iti nadaeg nga Andes iti Peru!
Maipapan iti maysa a dalan, kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Nakaskasdaaw ti ruta iti Andes. Ti dalan ket 25 a pie (7.5 a metro) ti kaakabana ken limmasat kadagiti kangangatuan a disso nga agsikkosikko ken saan a narangkis. Nairaman iti dayta dagiti nawatiwat ken akikid a pagnaan a natikap iti solido a bato ken dagiti napagtalinaed a pader a nabangon a ginasut a pie tapno mapalagda ti dalan. Nasemento dagiti derraas ken yuyeng ket naiwayat dagiti wool ken fibre a kable kadagiti suspension bridge a bumallasiw kadagiti nalalawa a waig dagiti bantay. Bato ti rabaw ti kaaduan a disso ket nausar ti nagadu nga aspalto.”
Saan idi nga ammo dagiti Inca ti kabalio, ngem dagiti nagsasanga a dalanda ti nangipaay kadakuada iti naawagan nga “agpayso a pagtarayan dagiti naarian a mensahero.” Insurat ti maysa a historiador: “Iti igid ti intero a dalan, addada estasion nga agarup sagdudua a kilometro ti baetda, a tunggal maysa ket pagkampuan ti bassit a grupo dagiti soldado ken pagaallatiwan dagiti propesional a tumataray. Tunggal distansia ket kalalainganna ti kaasidegna tapno napartak ti panagaallatiw ket, tangay agserbi iti aldaw ken rabii, ti serbisio ket makayallatiw iti mensahe manipud iti kabesera idiay Cuzco agingga iti siudad ti Quito, 2,000 a kilometro ti kaadayona, iti lima laeng nga aldaw. Kaipapanan daytoy ti promedio a 15 a kilometro iti kada oras iti igid ti dalan a naynay a nasurok nga 4,000 a metro iti ngatuen ti patas ti baybay—kapartak a pulos a di naaramidan ti regular a sistema ti koreo ti imperio ti Roma!”
Pagtataudan Dagiti Trahedia
Mabalin nga agbara ti ur-urat ti bagi ti tao, ket mabalin a nakalkaldaang dagiti ibungana. Mabalin met nga agbara dagiti dalan a mangparparang-ay iti kalidad ti biag ken pakaigapuan ti ikakapuy ti kalidadna. Dagiti dalan a lumasat kadagiti napuskol a kabakiran, let-ang, kakaykaywan, ken parke nasional ti nangdidigra kadagiti atap nga animal ken tumatayab. Ken masansan nga agsagaba met dagiti katutubo a tattao ken ti pagtaenganda a kabakiran. Kuna ti libro a How We Build Roads: “Ti Trans-Amazonian Highway, nupay naaramid gapu iti irarang-ay, ti nangdadael iti nalalawa a paset ti napuskol a kabakiran ken nakadidigraan ti adu a tattao nga agnanaed iti kabakiran, ta dinadaelna ti intero a wagas ti panagbiagda.”
Mapaspasaran met dagiti siudad ti dakes nga epekto bayat a tinawen nga umad-adu dagiti lugan a mangbara kadagiti dalan ti siudad. Isu a no addan pondo, maaramid ti expressway. Ngem inton agangay, dagitoy nga expressway ti mangpakaro iti trapiko, a mangpaadu iti polusion a mangpasakit iti minilion. Sa, tinawen a 500,000 a tattao iti intero a lubong ti matay kadagiti aksidente iti dalan ken 15 a milion pay ti madangran, a no dadduma ket nagkaro ti pannakadangranda. No idilig, agarup siam a milion a mannakigubat ti pinatay ti Gubat Sangalubongan I. Ngem simmardeng dayta a gubat. Iti kasumbangirna, inaldaw nga adda matay kadagiti dalan—kanayon a nasurok a 1,000 ti matay iti kada aldaw!
Wen, iti adu a pamay-an, agsao dagiti dalantayo maipapan kadatayo—maysa a testigo a mangibaga kadagiti paglaingan ken pagkapuyantayo. Sawenda met no kasano ti panangmatmattayo iti daytoy nagngayed a planeta a naitalek nga aywanantayo.
[Ladawan iti panid 21]
Maus-usar pay laeng ti Appian Way a linasat idi ni apostol Pablo
[Ladawan iti panid 22]
Iti intero a lubong, tinawen nga agarup 500,000 ti matmatay kadagiti aksidente iti dalan