Dagiti Kalsada ti Roma​—Pakalaglagipan ti Nagkauna nga Inhenieria

ANIA ti kapatgan kadagiti pakalaglagipan ti Roma? Ti kadi Colosseum, a makita dagiti rebbekna idiay Roma? No kayattayo a sukimaten ti adu nga inaramid ti Roma nga adda pay laeng agingga ita wenno daydiay nangimpluensia iti historia, dagiti ngarud kalsada ti usigentayo.

Saan la a dagiti tagilako ken soldado ti limmasat kadagiti kalsada ti Roma. Sigun iti epigraphist (eksperto a mangibuksil iti kayulogan ti nagkauna ken naikitikit a sasao) a ni Romolo A. Staccioli, dagiti kalsada ti “nakatulong iti pannakaisaknap dagiti kapanunotan, arte, pilosopia ken narelihiosuan a doktrina,” agraman dagiti pannursuro ti Kristianidad.

Idi un-unana, dagiti kalsada ti Roma ket maibilang a pakalaglagipan. Iti sinigsiglo, nagaramid dagiti Romano iti napalanas ken agkakamang a dalan a nasurok a 80,000 a kilometro ti kawatiwatna kadagiti disso a saklawen itan ti nasurok a 30 a pagilian.

Ti Via Appia, wenno Appian Way, ti umuna a napateg a via publica, wenno maawagan ita iti haywey. Nakapatpateg daytoy a kalsada, ta manipud Roma, dumanon dayta agingga idiay Brundisium (Brindisi itan), ti sangladan a siudad a pagluasan nga agpa-Daya. Naipasurot ti nagan dayta a kalsada ken ni Appius Claudius Caecus, ti Romano nga opisial a nangirugi iti pannakaaramid dayta idi agarup 312 K.K.P. Nakatulong met iti Roma ti Via Salaria ken ti Via Flaminia, nga agpadpada nga agpadaya agingga iti Baybay Adriatico. Dagita ti nanglukat iti dalan nga agturong kadagiti pagilian iti Balkan Peninsula agraman kadagiti rehion a lumasatan ti Karayan Rhine ken Danube. Ti Via Aurelia ket agpaamianan a tumurong iti Gaul ken Iberian Peninsula, idinto ta ti Via Ostiensis ket tumurong iti Ostia, ti puerto a kaykayat dagiti Romano a pagluasan no mapanda idiay Africa ken sumangladan no sumangpetda.

Kadakkelan a Proyekto ti Roma

Napateg iti Roma dagiti kalsada sakbay pay a rinugian dagiti umilina ti nagaramid kadagiti kabbaro a dalan. Naipasdek ti siudad ti Roma iti nagsapalan dagiti nagkauna a dalan iti kakaisuna a narabaw a paset ti Karayan Tiber. Sigun kadagiti nagkauna a dokumento, tapno mapasayaatda dagiti adda idin a kalsada, dagiti Romano tinuladda dagiti Cartago. Ngem nalabit immun-una a talaga dagiti Etruscano iti arte ti panagaramid kadagiti kalsada ngem kadagiti Romano. Makita pay laeng ti dadduma a paset wenno rebbek dagiti kalsadada. Maysa pay, sakbay ti panawen dagiti Romano, adda metten iti dayta a lugar ti adu a desdes a masansan a lasaten idi dagiti biahero. Mabalin a dagitoy ti nausar tapno maipanda dagiti animalda iti nadumaduma a pagpaaraban. Nupay kasta, narigat ti lumasat kadagita a kalsada, agsipud ta natapuk no kalgaw ken nalutlot no matutudo. Kadagita a desdes ti masansan a nagaramidan dagiti Romano iti kalsadada.

Dagiti kalsada ti Roma ket siaannad a nadisenio ken naaramid tapno nalagda, adu ti pakausaranda, ken napintas. Ti talaga a plano ket no mabalbalin, lumasat dagitoy a kalsada nga agturong iti nadumaduma a destinasionda iti pangasitgan unay a ruta. Dayta ti makagapu nga adu kadagitoy ti diretso ken atiddog. Ngem kaaduanna, masapul a maisurot dagiti kalsada iti natural nga uha ti daga. Sadinoman a mabalin, inaramid dagiti Romano nga inheniero ti kalsadada kadagiti katurodan ken kabambantayan, iti katengngaan ti bakras, ken iti paset ti bantay a main-initan. No dakes ti paniempo, saan unay a marigatan dagiti agdaliasat gapu iti dayta a nakaisaadan ti kalsadada.

Kasano ngay ti panangaramid dagiti Romano kadagiti kalsadada? Nagduduma, ngem kastoy ti kaaduanna nga ibatad dagiti nakabakab dagiti arkeologo.

Naiplano nga umuna ti kasasaad ti dalan. Naituding daytoy a trabaho kadagiti surbeyor kadagidi a tiempo. Kalpasanna, naipabaklay kadagiti lehion, obrero, wenno tagabo ti makabannog a panagkali. Nakali ti dua nga agassibay a kanal. Agarup 2.4 a metro ti kaasitgan a distansia iti nagbaetan dagitoy, ngem 4 a metro ti gagangay a distansiada, ken ak-akaba pay ketdi kadagiti agkurba a pasetna. Agingga iti 10 a metro ti kaakaba dagiti nairingpas a kalsada, agraman dagiti agsumbangir a bangketana. Maikkat ti daga iti nagbaetan ti kanal, tapno adda likkaong. Apaman a nadanonen ti natangken nga unegna, magaburan ti likkaong iti tallo wenno uppat a katuon ti nadumaduma a materiales. Nalabit dadakkel a bato ti umuna a katuon sa manayonan iti bisil, wenno daplat a batbato, a nalabit napagdedekket babaen iti semento. Kalpasanna, ti makinngato a pasetna ket masedsed iti graba wenno narumek a batbato.

Nasedsed la a graba ti rabaw dagiti kalsada ti Roma. Nupay kasta, dagiti nalantag wenno kinabite a kalsada ti apresiaren dagiti tattao nga agbibiag idi a tiempo. Ti makinrabaw a paset dagita a kalsada ket naaramid babaen ti dadakkel a natikap a batbato, manipud kadagiti dadakkel a bato a gagangay iti lugarda. Natikap dagitoy a medio kurbado nga agpangato tapno agayus a dagus ti tudo manipud iti kangatuan a paset ti tengnga ti kalsada nga agturong kadagiti kanal iti agsumbangir a pasetna. Daytoy a wagas ti panagibangon ti nakatulong iti kinalagda dagitoy a pakalaglagipan isu nga adda pay laeng ti dadduma kadagitoy iti kaaldawantayo.

Agarup 900 a tawen kalpasan a naaramid ti Appian Way, wenno Dalan ni Appio, ti historiador dagiti Bizantino a ni Procopius dineskribirna dayta kas “nakaskasdaaw.” No maipapan kadagiti natikap a bato a naisaad kas ti makinrabaw a paset ti kalsada, kastoy ti insuratna: “Nupay adun a tawen ti napalabas, ken inaldaw a nagadun a karuahe ti limmasat iti dayta, saan a nagbalbaliw ti kasasaad dagitoy, wenno saan a pulos a naperdi ti nasimpa a kasasaadda.”

Kasano a di naan-ano dagitoy a kalsada agpapan pay kadagiti natural a lapped a kas kadagiti karayan? Dagiti rangtay ti maysa a napateg a makagapu ket dadduma kadagitoy ti adda pay laeng. Dagita ti mangpaneknek a naisangsangayan ti kinalaing dagiti nagkauna a Romano iti inhenieria. Nalabit saan unay nga agdinamag dagiti usok iti sistema dagiti kalsada ti Roma, ngem ad-adda a makakarit ti pannakaaramid dagitoy, no panunotentayo ti pannakaammoda iti inhenieria ken dagiti remienta a magun-odan kadagidi a tiempo. Kastoy ti nailanad iti maysa a reperensia: “Sinigsiglo nga awan idi ti makaartap kadagiti gapuanan . . . ti inhenieria ti Roma.” Ti usok idiay Furlo iti Via Flaminia ti maysa a pagarigan. Idi 78 K.P., kalpasan ti naannad a panagplano dagiti inheniero, naaramid ti maysa nga usok nga 40 a metro ti kaatiddogna, 5 a metro ti kaakabana, ken 5 a metro ti kangatona a natikap manipud iti solido a nagdakkel a bato. Talaga a naisangsangayan dayta a gapuanan, no panunotentayo dagiti remientada idi a tiempo. Ti panangaramid iti kasta a sistema ti kalsada ket maysa kadagiti naisangsangayan unay a proyekto ti tao.

Dagiti Managdaliasat ken ti Pannakaisaknap Dagiti Kapanunotan

Dagiti soldado ken negosiante, manangaskasaba ken turista, artista ken gladiador limmasatda amin kadagitoy a kalsada. Mabalin a pagnaen dagidiay di aglugan ti agarup 25 agingga 30 a kilometro iti kada aldaw. Dagiti managdaliasat mabalinda idi ti manggun-od iti impormasion maipapan iti kawatiwat ti daliasatenda babaen ti panangkitada kadagiti poste ti distansia. Dagitoy a bato nga agduduma ti sukogda, nga arimbukelen ti kaaduanna, ket naisaad iti tunggal 1,480 a metro​—ti kawatiwat ti maysa a milia ti Roma. Adda met dagiti disso a paginanaan. Mabalin dagiti managdaliasat a sukatan ditoy ti kabalioda. Mabalin met a ditoydan a gumatang iti taraonda, wenno iti dadduma a kasasaad, mabalin pay a ditoydan nga umyan. Idi agangay, dadduma kadagitoy a lugar a mangipapaay iti nadumaduma a serbisio ket nagbalin a babassit nga ili.

Di nagbayag kalpasan a naipasngay ni Kristo, rinugian ni Cesar Augusto a manteneren dagiti kalsada. Nangdutok kadagiti opisial a mangasikaso iti maysa wenno ad-adu pay a kalsada. Impaibangonna idiay Roman Forum ti nagdinamag a miliarium aureum, ti nabalitokan a poste ti distansia. Daytoy a monmon a nakitikitan kadagiti bronse a letra ti pagpatinggaan ti amin a kalsada ti Roma iti Italia. Dayta ti nakaibasaran ti pagsasao nga: “Agturong sadi Roma ti amin a kalsada.” Imbilin met ni Augusto a maidispley dagiti mapa ti amin a sistema ti kalsada ti imperiona. Agparang a nagsayaat ti pannakamantener dagiti kalsada agpaay kadagiti umili ken sigun iti pagannurotanda idi a tiempo.

Nagusar pay ketdi idi ti dadduma a managdaliasat iti naisurat a giya, wenno ruta iti panagbiahe, tapno naparpartak ti panagdaliasatda. Naisurat kadagitoy a giya dagiti impormasion a kas iti distansia iti nagbaetan ti nadumaduma a pagsardengan ken no ania dagiti serbisio a magun-odan kadagita a lugar. Ngem nangina dagiti naisurat a giya isu a saan idi a magun-odan ti amin.

Nupay kasta, dagiti Kristiano nga ebanghelisador adu ti implanoda a daliasaten ken aktual a nagdaliasatda iti nawatiwat. Ni apostol Pablo, kas kadagiti kasadaranna, gagangay a kaykayatna ti agdaliasat idi iti baybay no agpadayada tapno aprobetsarenda ti turongen ti angin. (Aramid 14:25, 26; 20:3; 21:1-3) Iti Mediteraneo, iti laud ti paggapuan dagitoy nga angin no bulbulan ti kalgaw. Ngem idi nagpalaud ni Pablo, masansan a nagdaliasat babaen kadagiti kalsada ti Roma. Babaen ti panangsurotna iti daytoy a ruta, nayurnos ni Pablo ti maikadua ken maikatlo a panagdaliasatna kas misionero. (Aramid 15:36-41; 16:6-8; 17:1, 10; 18:22, 23; 19:1)a Idi agarup 59 K.P., nagdaliasat ni Pablo iti Dalan ni Appio agingga iti Roma tapno makisinnabat kadagiti kapammatianna iti pagdudupudopan ti tao nga Appii Forum, wenno Plasa ni Appio, 74 a kilometro iti abagatan a daya ti Roma. Dadduma ti naguray kenkuana 14 a kilometro nga as-asideg iti Roma iti lugar a paginanaan a Tallo a Taberna. (Aramid 28:13-15) Idi agarup 60 K.P., naibaga ni Pablo a ti naimbag a damag ket naikaskasaban “iti intero a lubong” a pagaammo idi. (Colosas 1:6, 23) Nagbalin dayta a posible gapu iti sistema dagiti kalsada.

No kasta, dagiti kalsada ti Roma ket pudno unay a nagpaiduma ken manayon a pakalaglagipan​—ken dagita ti nangpapartak iti pannakaisaknap ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios.​—Mateo 24:14.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 14]

Poste ti distansia ti kalsada ti Roma

[Ladawan iti panid 15]

Ti Via Appia iti deppaar ti Roma

[Ladawan iti panid 15]

Kalsada idiay kadaanan nga Ostia, Italia

[Ladawan iti panid 15]

Gulis dagiti nagkauna a karuahe, Austria

[Ladawan iti panid 15]

Paset ti kalsada ti Roma nga addaan kadagiti poste ti distansia, Jordan

[Ladawan iti panid 16]

Rebbek dagiti tanem iti Via Appia iti ruar ti Roma

[Ladawan iti panid 16]

Furlo Tunnel iti Via Flaminia, iti rehion ti Marche

[Ladawan iti panid 16, 17]

Rangtay ni Tiberio iti Via Emilia idiay Rimini, Italia

[Ladawan iti panid 17]

Nakisinnabat ni Pablo kadagiti kapammatianna iti Appii Forum, wenno Plasa ni Appio a pagdudupudopan ti tao

[Picture Credit Lines iti panid 15]

Adayo a kannigid, Ostia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; adayo a kannawan, kalsada agraman dagiti poste ti distansia: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.