‘Ti Kadakkelan a Panagbalbaliw’
“Nasaksian ti maika-20 a siglo ti kadakkelan ken kasaknapan a panagbalbaliw iti aniaman a siglo iti pakasaritaan ti tao.”—The Times Atlas of the 20th Century.
NO REPASUEN ti maika-20 a siglo, awan duadua nga adu ti umanamong ken Walter Isaacson, managing editor ti magasin a Time, a nagkuna: “No maidilig iti dadduma a siglo, daytoy ti maysa kadagiti nakaskasdaaw unay: makaparegta, nakaal-alingget no maminsan, kanayon a makaallukoy.”
Umasping met ti kuna ni Gro Harlem Brundtland, dati a primero ministro ti Norway, a daytoy a siglo ket naawagan “ti siglo ti panaglablabes, . . . a nakaro unayen ti bisio ti tao.” Madlawna a dayta ket “maysa a siglo ti dakkel nga irarang-ay [ken iti dadduma a lugar] ti awan kapadana nga irarang-ay ti ekonomia.” Maigiddato iti dayta, nupay kasta, maipasango dagiti napanglaw a siudad iti makapaupay a masanguanan gapu iti “panaglilinnetlet ken ti nasaknap a panagsakit a mainaig iti kinapanglaw ken ti narugit nga aglawlaw.”
Dagiti Napolitikaan a Panagbalbaliw
Idi nangrugi ti maika-20 a siglo, adu a paset ti lubong ti iturturayan ti dinastia ti Manchu idiay China, ti Imperio nga Ottoman, ken sumagmamano nga imperio ti Europa. Ti Imperio ti Britania laengen sinakupna ti kakapat ti globo ken inturayanna ti 1 iti tunggal 4 a tao ditoy daga. Mabayag pay sakbay nga agngudo ti siglo, awanen dagitoy nga imperio. “Idi 1945,” kuna ti The Times Atlas of the 20th Century, “nagpatinggan ti imperialismo.”
Ti panagpatingga ti kolonialismo pinagrairana ti nasionalismo a nagsaknap iti Europa idi nagbaetan ti maika-17 ken maika-19 a siglo a nangapektar iti dadduma a paset ti lubong. Kastoy ti kuna ti The New Encyclopædia Britannica: “Kalpasan ti Gubat Sangalubongan II kimmapuyen ti panagregget iti nasionalismo iti adu a nasion ti Europa . . . Iti Asia ken Africa, nupay kasta, napartak ti irarang-ay ti nasionalismo, a maigapu a nangnangruna iti panangbusor iti kolonialismo.” Kamaudiananna, sigun iti The Collins Atlas of World History, “nagparangen ti Third World iti historia, ket nagpatinggan ti maysa a panawen a nangrugi lima a siglon ti napalabas idi rugrugi ti ilalawa ti Europa.”
Bayat a narbek dagiti imperio, timmaud dagiti agwaywayas a nasion—adu kadakuada ti addaan kadagiti demokratiko a gobierno. Masansan a napasaran ti demokratiko a turay ti nakaro a pannakabusor, kas iti panangbusor dagiti nabibileg a totalitariano a gobierno iti Europa ken Asia bayat ti Gubat Sangalubongan II. Linimitaran dagitoy a rehimen ti personal a wayawaya ken tinaginayonda ti nabileg a panangkontrol iti ekonomia, iti warnakan, ken iti puersa militar. Nagpatingga kamaudiananna ti panangikagumaanda a mangibanag iti panangituray iti lubong, ngem kalpasan laeng ti nakaro a pannakaisakripisio ti adu a kuarta ken biag ti tao.
Maysa a Siglo a Gubat
Kinapudnona, ti gubat isut’ nangnangruna a pakaigidiatan ti maika-20 a siglo iti amin a napalabas a siglo. Kastoy ti insurat ti Aleman a historiador a ni Guido Knopp maipapan iti Gubat Sangalubongan I: “Agosto 1, 1914: Awan ti nangipagarup nga iti daydi nga aldaw, nagpatingga ti maika-19 a siglo a nangipaay iti naunday a panawen ti kappia kadagiti taga Europa; ket awan ti nakadlaw nga aktual a nangrugi laeng idi a tiempo ti maika-20 a siglo—a nagpaut ti tiempo ti gubat iti tallo a dekada ken nangipakita iti dakes a maaramidan ti tao iti padana a tao.”
Pinalagipannatayo ni Hugh Brogan a propesor iti historia, a “nakaro ti epekto dayta a gubat idiay Estados Unidos, nakaal-alingget, ket marikna pay la itatta [idi 1998].” Kastoy ti insurat ti maysa a propesor iti historia idiay Harvard University a ni Akira Iriye: “Iti adu a pamay-an ti Umuna a Gubat Sangalubongan ket maysa a tanda iti pakasaritaan ti Daya nga Asia ken ti Estados Unidos.”
Kaawatan ngarud nga ipakita ti The New Encyclopædia Britannica ti umuna ken maikadua a gubat sangalubongan a kas “ti tiempo ti nakaskasdaaw a panagbalbaliw ti geopolitikal a pakasaritaan ti maika-20 a siglo.” Ipamatmatna a ti “Gubat Sangalubongan I inturongna ti pannakatnag ti uppat a natatan-ok nga imperial a dinastia . . . , nagtungpal iti Rebolusion a Bolshevik idiay Russia, ken . . . nangisagana iti Gubat Sangalubongan II.” Ibagana met kadatayo a dagiti gubat sangalubongan ti dandani “awan kapadpadna iti panangpapatay, iti naranggas a pananggudas, ken iti kinadawelda.” Kastoy pay ti kuna ni Guido Knopp: “Ti kinaranggas ken kinadawel ti tao inartapanna ti kakaruan a pagarupen. Kadagiti paggugubatan . . . napataud ti panangmatmat nga adda tiempo a naibilang dagiti tattao a kas maysa a banag, saan a kas indibidual.”
Tapno malapdan dagiti makadidigra a gubat a kas kadagitoy, nabuangay ti League of Nations idi 1919. Agsipud ta napaay iti kalatna a mangtaginayon iti sangalubongan a kappia, sinukatan ti United Nations. Nupay naballigi a nanglapped iti maikatlo a gubat sangalubongan, saan a nalapdan ti UN ti Cold War, a pinulpullo a tawenen a maipangpangta nga agbalin a nuklear a holocaust. Ket saanna met a nalapdan dagiti babbabassit a panagdadangadang iti intero a lubong, kas ti panagdadangadang idiay Balkan.
Bayat nga immadu ti nasion iti lubong, rimmigat met ti panangtaginayon iti panagkakappiada. Ti panangidilig iti mapa sakbay ti Gubat Sangalubongan I iti kabarbaro a mapa ipalgakna nga idi pangrugian ti siglo, di kumurang a 51 a nasion iti Africa ken 44 a nasion iti Asia nga adda itatta ti saan pay idi nga agwaywayas. Kadagiti agdama a 185 a miembro ti United Nations, saan pay nga agwaywayas idi ti 116 nga estado idi nabuangay dayta idi 1945!
“Maysa Kadagiti Dramatiko Unay a Buya”
Bayat nga immadani ti panagpatingga ti maika-19 a siglo, ti Imperio ti Russia idi ti kadakkelan ti masakupanna a daga iti lubong. Ngem napartak a napukawna ti pannakaitandudona. Sigun iti autor a ni Geoffrey Ponton, impagarup ti adu a tattao a “nasken ti rebolusion imbes a reporma.” Innayonna pay: “Ngem napasamak ti dakkel a gubat, ti Umuna a Gubat Sangalubongan, ken ti simmaruno a riribuk, tapno marugian ti talaga a rebolusion.”
Ti panagturay dagiti Bolshevik idiay Russia iti daydi a tiempo impasdekna ti pakaibatayan ti baro nga imperio—ti Komunismo iti lubong nga itantandudo ti Union Soviet. Nupay rimsua idi kangitingitan ti sangalubongan a gubat, saan a nagpatingga ti Imperio a Soviet iti panaggugubat. Ti libro ni Michael Dobbs a Down With Big Brother, kunaenna nga idi arinunos ti dekada 1970, ti Union Soviet ket “nagdakkelan nga imperio ti adu a nasion a mapukpukawen nga agturong iti din maisubli a pannakarbek.”
Kaskasdi, kellaat ti pannakarbekna. Kastoy ti komento ti libro ni Norman Davies nga Europe—A History: “Ti kapartak ti pannakarbekna inartapanna dagiti amin a sabali a nakaskasdaaw a pannakarbek iti pakasaritaan ti Europa,” ket “gagangay a napasamak dayta.” Kinapudnona, “ti itatanor, irarang-ay ken pannakarbek ti Union Soviet,” kuna ni Ponton, ti “maysa kadagiti dramatiko unay a buya iti maika-20 a siglo.”
Kinapudnona, ti pannakarbek ti Union Soviet ket maysa laeng kadagiti agsasaruno a dakkel a panagbalbaliw iti maika-20 a siglo a nakasaksaknap ti epektona. Siempre, saanen a kabarbaro ti napolitikaan a panagbalbaliw. Napasamaken dagitoy iti rinibu a tawen.
Nupay kasta, maysa a panagbalbaliw ti gobierno bayat ti maika-20 a siglo ti naisangsangayan ti kinapategna. Maisalaysay iti sumaruno nga artikulo no ania daytoy a panagbalbaliw ken no kasano a personal nga apektarannaka.
Ngem, umuna pay nga usigentayo ti dadduma kadagiti nagapuanan ti siensia iti maika-20 a siglo. Maipapan kadagitoy kuna ni Propesor Michael Howard: “Kasla adda nainkalintegan a rason dagiti taga Makinlaud nga Europa ken Amianan nga America a mangpasungad iti maikaduapulo a siglo a kas ti pangrugian ti baro ken naragragsak a panawen iti pakasaritaan ti tao.” Dagitoy kadi nga irarang-ay mangiturongto iti maawagan a nasaysayaat a panagbiag?
[Tsart/Dagiti ladawan iti panid 2-7]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
1901
Natay ni Queen Victoria kalpasan ti 64 a tawen a panagturayna
Sangalubongan a populasion a 1.6 a bilion
1914
Napapatay ni Archduke Ferdinand. Bimtak ti Gubat Sangalubongan I
Naudi a czar, ni Nicholas II, kadua ti pamiliana
1917
Inturong ni Lenin ti Russia iti rebolusion
1919
Nabuangay ti League of Nations
1929
Narbek ti stock market ti E.U. a nangiturong iti Great Depression
Intuloy ni Gandhi ti pannakidangadangna maipaay iti independensia ti India
1939
Rinaut ni Adolf Hitler ti Poland, nangrugi ti Gubat Sangalubongan II
Ni Winston Churchill nagbalin a prime minister iti Great Britain idi 1940
Ti Holocaust
1941
Binomba ti Japan ti Pearl Harbor
1945
Nangitinnag ti Estados Unidos kadagiti bomba atomika idiay Hiroshima ken Nagasaki. Nagpatingga ti Gubat Sangalubongan II
1946
Inangay ti United Nations General Assembly ti umuna a miting
1949
Inyanunsio ni Mao Tse-tung ti People’s Republic of China
1960
Nabuangay ti sangapulo ket pito a baro a nasion iti Africa