Dagiti Lenguahe—Rangtay ken Lapped ti Komunikasion
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY MEXICO
“Awan ti pakasaritaan a makaipaawat kadatayo maipapan kadagiti eksakto a nasayaat ken dakes a napasamak iti maysa nga ili, maipapan iti organisasion ti kagimonganda ken ti pammati ken rikriknada, a kas iti pannakausig ti lenguaheda.”—MARTÍN ALONSO.
ITI intero a pakasaritaan, adun nga eskolar ti naginteres iti lenguahe—dagiti nagtaudanna, panagduduma, ken ti agbaliwbaliw a kasasaadna. Kinapudnona, naitalimeng pay ketdi ti panaginteresda—kas iti kaaduan a pakasaritaan—gapu laeng iti lenguahe. Awan duadua a ti lenguahe ti kangrunaan a pamay-an ti pannakikomunikar ti tao.
Itatta, pattapattaen ti dadduma a lingguista nga agarup 6,000 wenno ad-adu pay a lenguahe ti maus-usar iti lubong. Saan pay a mairaman dagiti dialekto ti maysa a lugar. Ti Mandarin a lenguahe dagiti Tsino ti kasaknapan pay laeng a maus-usar a lenguahe, ta nasurok a 800 a milion ti agsasao iti dayta. Ti Ingles, Español, Hindi, ken Bengali, nupay saan a kastoy ti talaga a panagsasaganadda, ti uppat a sumaganad nga us-usaren ti kaaduan.
Ania ti mapasamak no ti nagduduma a kultura ken, siempre, ti lenguaheda ket mailaok iti sabsabali? Iti kasumbangirna, kasano a ti pannakaiputong dagiti grupo apektaranna ti lenguaheda? Kitaentayo no kasano a maibangon dagiti rangtay ti komunikasion—ken kasta met dagiti lapped dayta.
Dagiti Pidgin, Creole, ken Lingua Franca
Ti panangkolonia, pannakinegosio dagiti pagilian, ken uray ti pannakaipupok kadagiti kampo konsentrasion ti makagapu nga inkagumaan a rinangtayan dagiti tattao ti dida panagkinnaawatan gapu ta agduduma ti lenguaheda. Isu a rugianda a limitaran, wenno pagbalinen a simple, ti porma ti lenguaheda. Ikkatenda dagiti narikut a gramatikana, ken agusarda iti manmano a sasao, sada limitaran daytoy kadagiti gagangay a paginteresanda nga agpadpada. Iti kastoy a pamay-an timmanor dagiti pidgin. Ti napasimple a pidgin, ket addaan iti bukodna a sistema ti panagsao. Ngem no mapukaw ti pakasapulan a nangpatanor iti dayta, malipatan dayta.
No agbalin ti pidgin a kangrunaan a lenguahe ti maysa a populasion, mainayon dagiti kabarbaro a sasao ken mabalbaliwan ti gramatikana. Agbalin ngarud dayta a creole. Maisupadi iti pidgin, ti creole iyebkasna ti kultura ti tattao. Iti kaaldawantayo, pinulpullo a pidgin ken creole—a naibatay iti Ingles, Portuguese, Pranses, Swahili, ken dadduma pay a lenguahe—ti maus-usaren iti lubong. Dadduma ti nagbalin pay a nalatak a lenguahe iti maysa a pagilian, kas iti Tok Pisin idiay Papua New Guinea ken Bislama idiay Vanuatu.
Dagiti lingua franca ti dadduma pay a rangtay a mangparang-ay iti komunikasion. Ti lingua franca ket gagangay a lenguahe nga us-usaren dagiti grupo a nagduduma ti pagsasaoda. Idiay Central African Republic, kas pagarigan, dagiti agsasao iti nadumaduma a lokal a lenguahe mabalinda ti agsasarita babaen ti Sango. Kadagiti diplomatiko, ti Ingles ken Pranses dagiti lenguahe a nausar a lingua franca. Dagiti pidgin ken kasta met dagiti creole mausarda met a lingua franca.
Kadagiti nadumaduma a rehion iti maysa a pagilian, ti nagduduma a klase ti nasional a lenguahe mabalin met nga usaren, ket dagitoy maawaganda a dialekto. No naiputputong ti rehion, mas naidumduma dayta. Inton agangay, naidumdumanto unayen ti dadduma a dialekto iti orihinal a lenguahe dayta a lugar ket agbalindan a sabali a lenguahe. Iti dadduma a kasasaad, narigat nga ilasin dagidiay lingguista ti nagdumaan ti lenguahe ken ti dialekto. Kasta met, tangay agkarabaliw dagiti lenguahe, no dadduma, mabalin a malipatan ti dialekto no di mausar, ket mapukaw metten ti historia a mainaig kadagitoy.
Sagut ti Dios ti lenguahe. (Exodo 4:11) Ti makapainteres a panagbalbaliw ti lenguahe ipakitana no kasano a nalaka nga agbalbaliw daytoy a sagut. Mabalin a masursurotay met iti lenguahe nga awan ti maysa a grupo ti tattao a natantan-ok ngem iti sabali, ta awan ti makuna a nakapkapuy a lenguahe. Kas met iti dadduma pay a sagut ti Dios, ti lenguahe ket magun-odan ti amin a tattao, aniaman ti kultura wenno lugar a pagnanaedanda. Nanipud idi punganay, naan-anayen dagiti lenguahe ti amin a tao tapno agserbi iti panggepda. Maikari iti panagraem ti tunggal maysa kadagitoy, kasano man kaadu ti tattao a mangus-usar iti dayta.
Pakasaritaan ken Kasasaad ti Kagimongan
Maiparangarang iti lenguahe ti kinamannakilangen ti sangatauan. Gapuna, no aglalangen dagiti kultura—a gagangay a mapasamak—adda pakakitaan kadagiti lenguahe dagita a kultura iti panaglalangenda iti adu a kaputotan.
Kas pagarigan, gapu iti adu a sasao a timmaud iti Arabic, ti Español, a maibilang a nabalbaliwan a bersion ti Latin, taginayonenna ti rekord ti panangparmek dagiti Muslim iti teritoria dagiti Español idi maikawalo a siglo. Makita met ti impluensia ti Griego, Pranses, Ingles, ken dadduma a lenguahe iti Español. Kasta met, iti maus-usar nga Español idiay America, makita dagiti nabatbati a nailaok a pagsasao dagiti nagindeg iti kontinente idi unana. Kas pagarigan, ti Español sadiay addaan iti adu a sasao a naggapu iti Nahuatl a lenguahe dagiti Aztec iti Makintengnga nga America.
No kasano a ti pagsasao iti nakayanakan a pagilian ipabigbigna ti tao nga agnanaed iti maysa a nasion ken uray iti maysa a rehion, ti panagusar iti lenguahe ipabigbigna met ti maysa a tao a kadua ti maysa a grupo, kas iti propesion, trabaho, kultura ken grupo dagiti managay-ayam, wenno uray pay ti adu nga organisasion dagiti kriminal. Dandani saan a maungpot ti listaan. Dagiti lingguista awaganda dagitoy a naisangsangayan a nagdudumaan iti pagsasao wenno lenguahe ti maysa a grupo wenno dialekto no dadduma.
Nupay kasta, no adda panagbinnusor dagiti nasion ken puli wenno kultura, saanen nga agbalin a rangtay ti lenguahe. Agbalinen dayta a lapped a mamagsisina kadagiti tattao.
Ti Masakbayan Dagiti Lenguahe
Komplikado a banag ti komunikasion. Iti maysa a dasig, ti moderno a pagannayasan ket ikkaten dagiti lapped iti lenguahe, nangnangruna gapu iti media. Sigun iti Encyclopædia Britannica, ti Ingles ti us-usaren itan ti 1 iti kada 7 a tattao a kas kangrunaan wenno maikadua a lenguahe. Isu a dayta ti kasaknapan a maus-usar a lingua franca iti lubong. No usaren dagiti tattao dayta, ad-adu ti makasaritada ken maammuanda a makagunggona nga impormasion.
Iti kasumbangirna, dagiti lapped iti lenguahe ti pakaigapuan ti panagsisina, gura, ken gubat. Kuna ti The World Book Encyclopedia: “No maymaysa ti pagsasao ti amin a tao, . . . sumayaat ti panaglalangen dagiti pagilian.” Siempre, ti kasta a nasayaat a panaglalangen sapulenna ti adu a dakkel a panagbalbaliw a saan laeng a basta panangusar iti lingua franca. Ti laeng masirib a Namarsua iti lenguahe ti makaibanag iti panagsaonto ti amin a tao iti maymaysa a lenguahe.
Ti Biblia a kangrunaan a pamay-an ti pannakikomunikar ti Dios kadagiti tattao, nalawag nga ipakitana nga asidegen a pukawen ti Dios daytoy agdama a dakes a sistema ti bambanag ket sukatanna dayta iti maysa a gobierno nga agturay manipud langit—ti Pagarianna. (Daniel 2:44) Dayta a gobierno pagkaykaysaennanto iti intero a sangatauan iti natalna, nalinteg a baro a sistema ti bambanag ditoy daga.—Mateo 6:9, 10; 2 Pedro 3:10-13.
Uray ita, ti nadalus a naespirituan a lenguahe—ti kinapudno maipapan ken Jehova a Dios ken dagiti panggepna—ti mamagkaykaysan iti minilion a tattao manipud iti amin a lenguahe, nasion, ken dati a relihionda. (Sofonias 3:9) Gapuna, nainkalintegan ngarud nga idiay baro a lubongna, pagkaykaysaento ti Dios ti sangatauan babaen ti panangipaayna iti maymaysa a lenguahe iti amin a tattao. Baliktadennanto ti inaramidna idi idiay Babel.
[Kahon iti panid 12]
Ti Nagtaudan Dagiti Lenguahe
Ti kasisiriban a Namarsua a ni Jehova a Dios, inusarna ti lenguahe iti nailangitan a pagtaengan dagiti anghel. (Job 1:6-12; 1 Corinto 13:1) Idi pinarsuana ti tattao, intukitna kadakuada ti maysa a bokabulario ken ti abilidad a mangparang-ay iti dayta. Awan ti ebidensia a ti lenguahe ti tao idi ugma ket buklen dagiti ganukgok ken ngernger. Maisupadi iti dayta, amirisem ti ilawlawag ti Encyclopædia Britannica maipapan iti Sumerian, ti kabayaganen a naammuan a naisurat a lenguahe: “Ti verbo a Sumerian, agraman . . . ti nadumaduma a prefix, infix, ken suffix, ipamatmatna a komplikado unay dayta a lenguahe.”
Idi agarup maika-20 a siglo K.K.P., maikontra iti bilin ti Dios nga agsaknap ket ‘punnuenda ti daga,’ inkagumaan ti tao a kontrolen ti amin a kagimongan iti Tanap ti Sinar, idiay Mesopotamia, ket rinugianda nga imbangon ti pagdayawan a Torre ti Babel. Timmaud ti nagduduma a lenguahe idi riniribuk ti Dios ti maymaysa a lenguaheda, isu a natungday ti napeggad ken makadangran a panggepda.—Genesis 1:28; 11:1-9.
Saan nga ibaga ti rekord ti Biblia a naggapu ti amin a lenguahe iti maymaysa nga orihinal a lenguahe. Idiay Sinar, inyam-ammo ti Dios ti adu a kabarbaro a bokabulario ken kapanunotan, a nagbanag iti nadumaduma a lenguahe. Isu a ti panangikagumaan a mangtunton iti lenguahe a nagtaudan ti amin a sabsabali a lenguahe ket awan ti mamaayna.
[Ladawan iti panid 12]
Idiay Babel, riniribuk ti Dios ti lenguahe dagiti rebelioso a tattao