Agtudtudo Manen!

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY IRELAND

“Ayna! Agtudtudo manen!”

Naibagam kadin ti kasta? Ania ngata ti riknam no kas pagarigan ta iti ngalay ti kalgaw agpaspasiarka iti napintas a lugar iti igid ti Baybay Atlantico ti Ireland ket namnamaem ti nabara ken nainar nga aldaw tapno matagiragsakmo ti napintas a buya ngem naranaam ti napigsa nga angin ken bumayakabak a tudo? Iti kasta a panawen, mabalin a nalakatay a malipatan a rumbeng nga agyamantayo gapu iti tudo. No awan dayta, awantayo ken awan met koma a pulos ti napintas a buya!

Kalpasan a natuduan ti daga, sigurado nga agtudo manen, a kasla di mamingga. Kasano a mapasamak dayta? Gapu iti nakaskasdaaw a panag-recycle ti danum. Uray ti apagbiit laeng a panangsukimat iti tallo a kapatgan a tukad daytoy napateg ken mangsustento iti biag a sistema​—nga isu ti panagalingasaw, panagalibungubong, ken panagbalin ti ulep a tudo​—ipakitana a saan laeng a naiparna daytoy nga urnos. Ilawlawag ti maysa a reperensia a nakarikrikut ti pannakadisenio daytoy a proseso a “mapasamak sigun kadagiti din mabaliwan a linteg.”

Panagalingasaw

Agarup 97 a porsiento a danum ditoy daga ti adda kadagiti taaw. Dadduma ti adda kadagiti naurnong a nagdadakkel a yelo wenno dan-aw ken aquifer (bato, darat, ken bisil a pakaurnongan ti danum iti uneg ti daga). Siempre, saantay a mabalin nga inumen ti danum nga adda kadagiti taaw. Tapno mayebkas ti madandanagan a marino ti kasasaadna, kastoy ti sagudayen ti daniw a “The Rime of the Ancient Mariner,”a ‘adda danum iti amin a lugar, ngem awan man la ti mabalin nga inumen.’

Sakbay a mainum ti danum iti taaw, masapul a lumasat iti adu a nagduduma a proseso. Umuna, agalingasaw, agbalin a gas wenno alibungubong. Kada tawen, gapu iti pudot ti init, agalingasaw iti atmospera ti agarup 400,000 a kilometro kubiko a danum iti daga ken baybay. Idi un-unana, pinadayawan ti maysa a lalaki a ni Eliu ti Dios gapu iti daytoy a proseso a kunkunana: “Ipangatona dagiti tedted ti danum, a pagbalinenna a tudo nga aggapu iti alingasawna.”​—Job 36:27, Ti Biblia, nga impablaak ti Philippine Bible Society.

Ti atmospera a mismo a mangsaklaw iti nasurok nga 400 a kilometro ti law-ang ket “maysa a sistema a dandani di nakappapati ti kinakomplikadona.” Ma-recycle ti danumtayo iti 10-20 a kilometro iti mismo a ngatuen ti daga. Daytoy a lugar a maawagan iti troposphere, ti deskribiren ti libro nga Our Fragile Water Planet kas “ti rehion a kadarapat ti rabaw ti daga, nga ayan dagiti ulep, tudo, niebe, bagyo, ken alawig.”

No nabarbara ti angin, ad-adu ti maawitna a danum. Isu a mabibiit a mamagaan ti linabaam no nabara ken naangin ti aldaw. Ti tangatang kadagiti lugar iti tropiko ti kaaduan ti maawit a danum. Ngem mabalin a mayimtuodmo, ‘kasano ngarud a mayakar daytoy a danum kadagiti lugar nga agkasapulan?’ Mayakar babaen iti napigsa nga angin nga agrikrikus iti globo. Mapataud dagitoy gapu iti panagrikus ti daga ken gapu ta nabarbara ti dadduma a rabaw ti daga, isu a kanayon nga agbaliwbaliw ti kasasaad ti atmospera.

Iti kellaat nga agbaliwbaliw nga atmosperatayo, adu ken nalawa ti saklawen dagiti napigsa nga angin a dandani agpapada ti temperaturada. Kasano kalawa dagitoy? Mabalin a saknapanda ti sumagmamano a milion a kilometro kuadrado. Tumaud iti Tropiko dagiti nabarbara nga angin, ken aggapu dagiti nalamlamiis nga angin iti Arctic, ken Antarctic. Dagitoy nga angin ti mangyakar ti danum iti atmospera.

Maysa pay nga obra maestra ti makita iti pannakadisenio ti panaggaraw ti alingasaw iti atmospera. Ti pudot kadagiti nabara unay a lugar a kas iti Tropiko mayakarna kadagiti lugar a makasapul iti dayta. Ta no saan a kasta, mabalin a bumara unay ti dadduma a paset ti daga.

Panagbalin ti Alingasaw a Tedted

Nupay napateg ti paset ti alingasaw iti atmospera, awan ti pagimbagan dayta kadatayo no agtalinaed sadiay, ta saan a masibugan ti daga. Kas pagarigan, naagneb unay ti atmospera iti desierto ti Sahara, ngem nakamagmaga ti lugar. Kasano nga agsubli ditoy daga ti agneb iti atmospera? Umuna, agbalin a tedted, sa agbalin a likido.

Mabalin a nakitayon ti alingasaw a nagbalin a tedted no madupag ti napudot nga angin ti nalamlamiis a baldosa wenno sarming iti banio. Kasta met laeng ti mapasamak no lumamiis ti angin bayat a tumayok iti nalamlamiis a lugar. Apay a tumayok ti angin? Tumayok daytoy no ti nabara nga angin ket iduron nga ipangato ti nadagdagsen ken nalamlamiis nga angin. No dadduma, agpangato ti angin gapu kadagiti bantay. No maminsan, nangruna iti tropiko, dagitoy ti awiten ti panagrikus ti napigsa nga angin.

‘Ngem,’ mabalin a kunayo, ‘ania ti adda iti atmospera a mamagbalin iti alingasaw a tedted?’ Ti atmospera ket napno kadagiti babassit a partikulo​—kas ti asuk, tapok, ken asin iti baybay. Bayat a lumamlamiis ti angin, agbalin a tedted dagiti alingasaw a dumket kadagiti babassit a partikulo. Dagiti ngarud babassit a tedted ti agbalinton nga ulep.

Ngem daytoy a danum ket saan a dagus a maitudo ditoy daga. Apay a saan, idinto ta 800 a daras a nadagdagsen ti danum ngem iti angin? Nagbassit ken nalag-an ti tunggal tedted ti ulep isu nga itayab ti angin. Nagsiddaaw ti nadakamat nga immunan a ni Eliu, iti daytoy makaallukoy a paset ti siklo ti danum idi imbagana nga “agampayag dagiti ulep iti atmospera, maysa a nakaskasdaaw a gapuanan ti naan-anay a laing [ti Namarsua].” (Job 37:16, New English Bible) Saan kadi a masdaawtayo a makaammo a ti bassit a nalamuyot nga ulep nga itaytayab ti angin iti atmospera ket addaan iti 100 agingga iti 1,000 a tonelada nga agneb?

Panagbalin ti Ulep a Tudo

Adu nga ulep ti saan a pulos nga agtinnag a tudo. Nalaka nga ilawlawag no kasano a makagteng iti atmospera ti danum ken no kasano nga agampayag iti atmospera. “Ngem nakarigrigat,” kuna ti maysa a mannurat, “nga ilawlawag no kasano a bumaba manen ti danum.”​—The Challenge of the Atmosphere.

Masapul ti “sangamilion wenno ad-adu pay a tedted ti ulep” tapno mabukel a tedted ti tudo. Awan ti siasinoman a naan-anay a makaibaga iti makapnek a sungbat, no ania ti makagapu a dagitoy nagbabassit a maitaytayab a tedted ti ulep ket agbalin a sangabilion a tonelada wenno ad-adu pay a danum a matnag ditoy daga iti kada minuto iti tunggal aldaw. Basta nagtitipon ngata dagitoy a nagbabassit a tedted ti ulep tapno agbalin a daddadakkel a tedted ti tudo? No maminsan kasta ti mapasamak. Mabalin a kastoy ti mapasamak kadagiti lugar iti Tropiko. Ngem daytoy dina ilawlawag “no kasano a mabukel ti tedted ti tudo” kadagiti lugar a kas iti Atlantic Coast iti Ireland.

Saan laeng nga agtitipon dagiti nagbabassit a tedted ti ulep ditoy. Babaen iti pamay-an a di unay maawatan, agbalinda a pino a kristal a yelo. Agtitipon dagitoy nga agbalin a “maysa kadagiti obramaestra iti nakaparsuaan”​—dagiti arbis ti niebe. Bayat a dumakdakkel ken dumagdagsen dagiti arbis ti niebe, saanen a magebgeban ti tumaytayok nga angin isu a matnagda ditoy daga. No nalamiisen, matnagda a kas niebe​—binilion ti matnag iti kadawyan a panagarbis ti niebe. Ngem no matnagda kadagiti nabarbara nga angin, marunaw ti arbis ti niebe ket agbalin a tudo. No kasta, ti niebe ket saan a timmangken a tudo. Kadagiti nalamiis a lugar, kaaduan a tudo ket niebe a narunaw bayat nga agtinnag ditoy daga.

Isu a kalpasan nga itayab ti angin iti rinibribu a kilometro, a pakaaramidan dagiti komplikado a proseso a di pay unay maawatan, agsubli a tudo. Ipapantayon a dayta ti mangsinga sagpaminsan kadagiti plano ken panggepyo. Ngem daytoy nakaskasdaaw nga urnos ti makagapu a kanayon nga adda ti di pulos maibus nga abastotayo a danum. Wen, talaga a nagsayaat a sagut ti tudo. Isu nga inton maminsan a matuduan ti rupayo, mabalin nga ad-addanto nga apresiarenyo daytoy a sagut ti Dios.

[Footnote]

[Kahon/Diagram iti panid 14]

No Kasano a Mabukel Dagiti Uraro

“Ti uraro,” kuna ti libro a Weather, “ket naisangsangayan a produkto dagiti dadakkel nga agrikrikus nga ulep a mamataud iti kimat ken gurruod.” No marunaw dagiti tedted ti ulep iti tengnga dagiti ulep a mamataud iti kimat ken gurruod, no dadduma, dagitoy ti ipangato ti napigsa nga angin, a mangiduron kadagitoy iti nalamlamiis a paset ti ulep. Iti nakalamlamiis a temperatura, marunaw met ti dadduma a tedted nga agbalbalin pay la a tudo, ngem dagus a tumangken. Maulit-ulit daytoy a proseso. Maabbongan ken maparabawan ti timmangken a tedted. Tumaud ti baro a suson bayat a maurnong dagiti timmangken a tedted. Dumagdagsen ken umad-adu dagiti suson a kas iti suson ti sibuyas. Inton agangay, nadagsen unayen ta saanen a maipangato ti angin ket matnag ditoy daga kas natangken nga uraro. “No dadduma,” kuna ti Atmosphere, Weather and Climate, “mabalin a nagdadakkel dagiti uraro, ta nalabit agdagsen iti 0.76 a kilo ti tunggal maysa.”

[Diagram]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

uraro

↑ tumaytayok a napigsa nga angin

tumang-tangken .........................

↓ bumabbaba a napigsa nga angin

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 15]

Ammom Kadi?

Iti promedio, ti danum nga adda iti atmospera iti intero a lubong ket umdas laeng nga itudona iti agarup sangapulo nga aldaw.

Ti kimat ken gurruod bayat ti kalgaw ket addaan iti enerhia a kas iti sangadosena a bomba a naitinnag iti Hiroshima bayat ti Gubat Sangalubongan II. Agarup 45,000 a kimat ken gurruod ti mapasamak nga inaldaw iti sangalubongan.

Uray mabilag iti init, saan a bumara ti atmospera. Kaaduan a bara ti sumarut iti atmospera. Pumudot ti atmospera babaen ti enerhia nga aggapu iti nabara a rabaw ti daga.

Danum ti kakaisuna a nawadwad a banag nga aggigiddan a masarakan iti daga iti isu met la a lugar iti tallo a nagduduma a porma​—solido, likido, ken gas.

Ti angep ket maysa laeng nga ulep a nabukel iti daga.

[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Adda kadagiti taaw ti 97 a porsiento a danum iti daga

Ti bara ti init pagalingasawenna ti danum

Ti alingasaw ket agbalin a tedted sa agbalin nga ulep

Agtudo no agtinnag dagiti tedted ti ulep

Dagiti tedted ti tudo ken arbis ti niebe