No Sadino a Nakarkaro ti Krisis
NI Mary, nga agindeg idiay Estados Unidos, rugianna ti aldawna babaen iti panagdigus, panagsipilio babaen iti danum ti gripo, dalusanna ti kasilias, sa bugguanna dagiti imana. Sakbay pay nga agalmusar, nalabit mangusar iti danum nga umdas a mangpunno iti kalalainganna a bathtub. Inton agngudo ti aldaw, ni Mary, kas kadagiti adu nga agindeg iti Estados Unidos, nakausaren iti nasurok a 350 a litro a danum nga umdas a mangpunno iti bathtub iti mamindua ket kagudua a daras. Para kenkuana, ti nadalus, aglaplapusanan a suplay ti danum ket nalaka laeng a magun-odan iti kaasitgan a gripo. Kankanayon a magun-odan; ket dina ikankano dayta.
Para ken ni Dede, nga agindeg idiay Laud nga Africa, naiduma ti kasasaadna. Bumangon nupay nariwet pay, agsukat, susuonenna ti dakkel a batia, ket magna iti walo a kilometro a mapan iti kaasitgan a karayan. Sadiay nga agdigus, punnuenna ti batia iti danum ket kalpasanna agawid. Daytoy nga inaldaw a rutina alaenna ti agarup uppat nga oras. Iti sumaganad nga oras, sagatenna ti danum tapno maikkat dagiti parasito ket kalpasanna bingbingayenna dayta iti tallo a pagkargaan—maysa para iti inumen, maysa para iti usaren ti sangakabbalayan, ken ti sabali pagdigusna iti rabii. Masapul nga idiay karayan ti paglabaan.
“Ti kinakirang ti danum patpatayennakami ditoy,” kuna ni Dede. “Gaput’ panangbusbos iti dandani kagudua ti agsapa nga agsakdo, kasano kaadu iti aldaw ti nabati a maipaay iti panagtalon ken iti dadduma a trabaho?”
Saan a naisangsangayan ti kasasaad ni Dede. Sigun iti World Health Organization (WHO), iti tinawen, ti dagup ti tiempo a binusbos dagiti nagadu a babbai ken ubbing nga agsakdo ken agawit iti danum nga aggapu iti adayo, masansan namulitan a gubuayan, ket nasurok a sangapulo milion a tawen!
Dadduma Nawadwad, Dadduma Awanan
Nupay adda nawadwad a tamnay a danum iti sangalubongan, saan a parepareho ti pannakaiwarasna. Dayta ti umuna a kangrunaan a parikut. Kunaen dagiti sientipiko, kas pagarigan, a nupay ti Asia addaan iti 36 porsiento iti danum a mangpunno kadagiti danaw ken karayan iti lubong, dayta a kontinente ti pagnaedan ti 60 porsiento iti tattao iti lubong. Maisupadi iti dayta, ti Karayan Amazon addaan iti 15 porsiento a danum iti karayan iti lubong, ngem 0.4 porsiento laeng ti tattao iti lubong ti agindeg iti asidegna a mangusar iti dayta. Ti di parepareho a pannakaiwarasna agaplikar met iti panagtutudo. Dadduma a rehion iti daga ti dandani permanente a namaga; dadduma, nupay saan a kanayon a namaga, masansan a natikag.
Patien ti adu nga eksperto a mabalin a makaaramid dagiti tattao kadagiti panagbalbaliw iti klima a pakairamanan ti panagtutudo. Ti pannakakalbo ti kabakiran, nalabes a panaguma, nalabes a panagpastor lukasanda amin ti daga. Kunaen ti dadduma a no mapasamak dayta, ti rabaw ti daga ad-adu ti isublina a silnag ti init iti atmospera. Ti resulta: Bumara ti atmospera, masinasina dagiti ulep, ket manmano nga agtudo.
Manmano met nga agtudo no natikag ti daga gapu ta ti adu a tudo nga agtinnag kadagiti kabakiran ket danum nga immuna a simngaw kadagiti mulmula a mismo—manipud kadagiti bulong ti kaykayo ken dagiti ruruot iti sirokda. Iti sabali a pannao, dagiti mula ti agserbi a kas nagdadakkel nga espongha a mangagsep ken mangtengngel iti tudo. Ikkatenyo dagiti kayo ken ruruot, ket basbassit ti danum a maporma nga ulep nga agtinnag a tudo.
Ngem mapagdedebatean pay laeng no kasano kakaro ti panangapektar ti ar-aramid ti tao iti panagtudo; ad-adu pay a panagsirarak ti masapul a maaramid. Ngem talaga a pudno daytoy: Nasaknapen ti kinakirang ti danum. Mamakdaar ti World Bank a ti kinakirang ti danum pagpeggadennan dagiti ekonomia ken salun-at iti 80 a pagilian. Ket addan 40 a porsiento iti agindeg iti daga—nasurok a dua a bilion a tattao—a saanen a makagun-od iti nadalus a danum wenno di maaddaan iti sanitasion.
No nakirang ti danum, dagiti nabaknang a nasion kadawyan a kabaelanda a liklikan dagiti serioso a parikut. Mangaramidda kadagiti puttot, mangusarda kadagiti nangina a teknolohia a mang-recycle iti danumda, wenno ikkatenda ti asin iti danum ti baybay. Dagiti napanglaw a nasion awan ti kasta a pagpilianda. Masansan a pilienda ti mangirasion iti nadalus a danum, a mabalin a manglapped iti irarang-ay ti ekonomia ken mangkissay iti mapataud a taraon, wenno usarenda manen ti di nadalus a danum, nga agresulta iti panagsaknap ti sakit. Bayat nga umadu ti pannakasapul iti danum iti isuamin a lugar, kasla nakamagmaganto ti masanguanan.
Maysa a Dekada a Panginanamaan
Idi Nobiembre 10, 1980, sikokompiansa a nasao ti United Nations General Assembly ti sumungsungad idi nga “International Drinking Water Supply and Sanitation Decade.” Ti kalat, inwaragawag ti asamblea, isu ti panangipaay, idi 1990, iti naan-anay a pananggun-od dagiti amin nga agindeg iti napanglaw a pagpagilian iti nadalus a danum ken sanitasion. Iti panagngudo ti dekada, agarup $134 bilion ti nagastosen a mangipaay iti nadalus a danum iti nasurok a maysa a bilion a tattao ken dagiti pasilidad a pagiblengan ti nasurok a 750 milion—nakaskasdaaw a naaramidan.
Nupay kasta, dagitoy a nagapuanan tinupaganna laeng ti inaduan ti populasion a 800 a milion a tattao kadagiti napanglaw a pagilian. Gapuna, idi 1990, adda nabati a nasurok a maysa a bilion a tattao nga agkurang iti nadalus a danum ken umdas a sanitasion. Ti makariro a kasasaad kasla ikallungoganna ti kinuna ti reyna ken Alice iti estoria dagiti ubbing a Through the Looking-Glass: “Agasem, ikabilmo ti inggat’ kabaelam nga agtaray, tapno salimetmetam laeng ti kasasaadmo. Tapno rumang-ayka, masapul a dobliem ti kapartak ti panagtaraymo!”
Nanipud idi 1990, sigun iti WHO, ti nagupgop a rinang-ayan a nangpasayaat iti kasasaad dagidiay awanan iti danum ken sanitasion ket, “nakapuy.” Insurat ni Sandra Postel, bise presidente idi iti panagsirarak idiay Worldwatch Institute: “Agtalinaed a nakaro a pagkapuyan iti moral a ti 1.2 a bilion a tattao saanda a makainum iti danum a dida agpeggad iti sakit wenno ipapatay. Ti rason ket saan a ti kinakirang ti danum wenno di umdas a teknolohia no di ket ti kinakurang ti sosial ken napolitikaan a rebbengen a mangpennek iti kangrunaan a kasapulan dagiti napanglaw. Kasapulanna ti napattapatta a $36 bilion pay iti tinawen, katupag ti dandani 4 por siento iti gasgastuen ti lubong iti militaria, tapno maiyeg iti amin a sangatauan ti di ikankano ita ti kaaduan kadatayo—ti nadalus a danum nga inumen ken ti nadalus a pamay-an ti pannakaibelleng dagiti rugit.”
Umad-adu a Populasion, Umad-adu a Kasapulan
Ti di parepareho a pannakaiwaras ti danum agbalin a komplikado babaen iti maikadua a parikut: Bayat nga umadu ti populasion, umadu met ti kasapulan a danum. Ti tudo iti sangalubongan agtalinaed nga isu met laeng, ngem umadu ti populasion. Mamindua a daras a nadoble ti nausar a danum iti daytoy a siglo, ket pattapattaen ti dadduma a mabalin a madoble manen iti sumaganad a 20 a tawen.
Siempre, ti umad-adu a bilang ti tattao saan laeng a danum nga inumen ti kasapulanda no di ket ad-adu pay a taraon. Ti panangpataud iti taraon, ngarud, kasapulanna ti ad-adu a danum. Nupay kasta, masapul a makikompetensia ti agrikultura iti danum a kasapulan ti industria ken dagiti indibidual. Bayat a lumawa dagiti siudad ken dagiti lugar ti industria, masansan a mapukawan ti agrikultura. “Sadino ti paggapuan ti taraon?” sinaludsod ti maysa a managsirarak. “Kasano a mapaaddatayo dagiti kasapulan ti 10 a bilion a tattao no dandani ditay mapataud ti kasapulan ti 5 a bilion ken talaga nga al-alaentayo ti danum manipud iti agrikultura?”
Kaaduan a rimmang-ayan ti populasion mapasamak kadagiti napanglaw a pagilian, a sadiay masansan a nakiddit ti danum. Nakalkaldaang, dagidiay a pagilian agpadpada a maikagumaanda pay laeng a tamingen dagiti pinansial ken teknikal a parikutda iti danum.
Polusion
Mainayon pay kadagiti parikut iti kinakirang ti danum ken ti kasapulan ti umad-adu a populasion adda ti maikatlo a nainaig a parikut: ti polusion. Saritaen ti Biblia ti “maysa a karayan ti danum ti biag,” ngem adu a karayan itatta ti karkarayan ni patay. (Apocalipsis 22:1) Sigun iti maysa a pattapatta, ti kaadu ti narugit a danum—dagiti aggapu iti balbalay ken industria—nga agayus iti karkarayan iti lubong iti tunggal tawen agdagup iti 450 a kilometro kubiko. Adu dagiti karayan ken waig a namulitanen sipud pay iti rugi agingga iti pungtoda.
Kadagiti napanglaw a pagilian iti lubong, ti di pay narunaw nga ibleng mulitanna ti dandani tunggal kangrunaan a karayan. Maysa a surbey kadagiti 200 a kangrunaan a karayan ti Russia impakitana a 8 iti 10 ti nakapegpeggad ti kaadu ti bakteria ken virus-na. Dagiti karayan ken water table kadagiti industrialisado a pagilian, nupay di napno kadagiti ibleng, ti masansan a nasabidongan kadagiti kemikal, a pakairamanan dagidiay aggapu kadagiti abuno ti agrikultura. Iti dandani amin a paset ti lubong, dagiti pagilian iti igid ti baybay mangibellengda iti di pay narunaw nga ibleng kadagiti narabaw a danum iti igid ti baybayda, a nakaro a mangmulit kadagiti aplaya.
Gapuna, ti pannakamulit ti danum maysa a sangalubongan a parikut. No gupgopen ti kasasaad, kuna ti bokleta ti Audubon Society a Water: The Essential Resource: “Kakatlo iti sangatauan ti agsagsagaba iti nabayag a panagsakit wenno kinabaldado kas resulta ti narugit a danum; ti sabali a kakatlo ket agpegpeggad gapu iti pannakailaok iti danum dagiti kemikal a substansia a saan nga ammo dagiti napaut nga epektoda.”
Narugit a Danum, Dakes a Salun-at
Idi kinuna ni Dede, a nadakamat nga immun-una, a ti “kinakirang ti danum patpatayennakami,” agsasao a piguratibo. Ngem, ti kinakirang ti nadalus, tamnay a danum talaga a literal a makapapatay. Para kenkuana ken kadagiti minilion a kas kenkuana, awan pagpilianda no di ti mangusar iti danum nga aggapu kadagiti waig ken karayan, a masansan arigda kadagiti silulukat a pagiblengan. Di ngarud pakasdaawan a, sigun iti WHO, matay ti maysa nga ubing iti mainaig-danum a sakit iti tunggal walo a segundo!
Kadagiti napanglaw a pagilian, sigun iti magasin a World Watch, 80 porsiento kadagiti amin a sakit ti isaknap ti iyiinum iti di nadalus a danum. Dagiti awiten ti danum a pathogen (pakaigapuan iti sakit) ken ti polusion papatayenna ti 25 milion a tattao iti tinawen.
Dagiti mainaig-danum a mangpapatay a sakit—agraman ti panagtakki, kolera, ken tipus—patayenda ti kaaduan a biktimada idiay Tropiko. Ngem dagiti awiten ti danum a sakit saan laeng a mapasamak kadagiti napanglaw a pagilian. Bayat ti 1993, idiay Estados Unidos, 400,000 a tattao ti nagsakit idiay Milwaukee, Wisconsin, kalpasan ti iyiinumda iti danum iti gripo nga addaan iti mikrobio a naandur iti chlorine. Iti dayta met la a tawen, dagiti napeggad a mikrobio nakagtengdan kadagiti sistema a paggapuan ti danum ti dadduma pay a siudad idiay Estados Unidos—Washington, D.C.; New York City; ken Cabool, Missouri—ta inkapilitan nga ipaburek dagiti agindeg ti danum a naggapu iti gripoda.
Pagraramanan ti Danum ti Karayan
Dagiti parikut a mainaig iti kinakirang ti danum, ti kasapulan ti umad-adu a populasion, ken ti polusion a mangituggod iti dakes a salun-at ket makaipaayda amin iti pakarigatan ken panagdadangadang. Ngamin, ti danum ket saan met a luho. Kinuna ti maysa a politiko idiay España a makidangdangadang iti krisis ti danum: “Saanen a panangsaranget iti ekonomia ti sangsanguentayo, no di ket pannakidangadang tapno agbiag.”
Maysa a dakkel a pagsusupiatan isu ti pannakibingay iti danum nga aggapu kadagiti karayan. Sigun ken Peter Gleick, maysa a managsirarak idiay Estados Unidos, 40 porsiento iti populasion ti lubong ti agindeg kadagiti 250 a pagayusan ti karkarayan a ti danumda pagbibingayan ti adu a nasion. Tunggal maysa kadagiti karayan ti Brahmaputra, Indus, Mekong, Niger, Nilo, ken Tigris ti agayus a lumasat kadagiti adu a pagilian—dagiti pagilian a kayatda ti mangala iti adu a danum a posible a maalada kadagita a karayan. Addan panagsususik.
Bayat a dumegdeg ti panagkasapulan iti danum, kumaro dagita a panagririri dagiti nasion. Ipadto ti bise presidente ti World Bank para iti Environmentally Sustainable Development: “Adu kadagiti gubat daytoy a siglo ket maigapu iti krudo, ngem dagiti gubat iti sumaganad a siglo ket maigapunto iti danum.”
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 7]
Umak-akar a Molekula
Surotentayo ti panagbiahe ti maysa laeng a molekula ti danum iti awan inggana a panagbiahena. Dagiti agsasaruno a naipakuyog a retrato, a nanumeruan maitunos iti naisurat a sasao, ipakitana ti maysa laeng kadagiti riniwriw a dalan a pagnaan ti maysa a molekula ti danum tapno agsubli iti naggapuanna.—Job 36:27; Eclesiastes 1:7.
Mangrugitayo iti maysa a molekula iti rabaw ti taaw. (1) Bayat nga agalingasaw ti danum babaen ti bileg ti init, agpangato ti molekula agingga a sumagmamanon a ribu a metro ti kangatona iti rabaw ti daga.(2) Ita, makikaduan kadagiti dadduma a molekula ti danum a mangporma iti babassit a tedted ti danum. Agbiahe dagiti tedted a maikuyog iti angin iti ginasut a kilometro. Kabayatanna, sumngawen ti tedted, ket agpangato manen ti molekula agingga a, kamaudiananna, makikaduanto iti tudo a dakkelen tapno matnag iti daga.(3) Ti tudo matnag iti sikigan ti turod agraman ti binilion pay a tudo; ti danum agayusen iti waig.(4)
Kalpasanna uminum ti ugsa iti waig, ket nainumna ti molekulatayo.(5) Sumagmamano nga oras kalpasanna, umisbo ti ugsa, ket ti molekula umagsep iti daga a sadiay agsepen dagiti ramut ti kayo.(6) Manipud sadiay, agbiahe ti molekula nga umuli iti kayo ket kamaudiananna sumngaw iti bulong a mapan iti angin.(7) Kas idi, agpangato tapno tumulong a mangporma iti sabali pay a bassit a tedted. Agalindayag ti tedted iti angin agingga a makikaduan iti nangisit, nadagsen nga ulep ti tudo.(8) Matnag manen ti molekulatayo a kadua ti tudo, ngem itan makagtengen iti karayan a mangipan iti dayta iti taaw.(9) Sadiay, busbosenna ti rinibribu a tawen sakbay a makagteng iti rabaw, sumngaw, ken awiten manen ti angin.(10)
Saan nga agpatingga ti siklo: Sumngaw ti danum manipud iti baybay, agbiahe iti daga, matnag a tudo, ken agayus nga agsubli kadagiti baybay. Iti panangaramidna ti kasta, ti danum sustinerenna amin a biag ditoy daga.
[Kahon/Ladawan iti panid 9]
Ti Pinanggepda
Panangibangon kadagiti planta a pagikkat iti asin. Dagitoy ikkatenda ti asin iti danum ti baybay. Gagangay a maaramid daytoy babaen ti panangibomba iti danum kadagiti kukuarto a bassit laeng ti puersana a sadiay mapapudot agingga nga agburek. Agalingasaw ti danum ken maiturong iti sabali a lugar, ket mabati ti kristal ti asin. Nangina daytoy a pamay-an, ket saan a kabaelan dagiti napanglaw a pagilian.
Panangtunaw kadagiti iceberg. Patien ti dadduma a sientipiko a dagiti dadakkel nga iceberg, nga addaan iti nadalus, tamnay a danum, mabalin nga iguyod manipud iti Antarctic babaen kadagiti dadakkel a bilog ket matunawda tapno mangipaay iti danum kadagiti namaga a pagilian iti Makin-abagatan a Hemispero. Adda maysa a parikut: Agarup kagudua iti tunggal iceberg ti marunaw idiay baybay sakbay a makagteng iti destinasionna.
Panangusar kadagiti aquifer. Dagiti aquifer isu dagiti batbato nga addaan iti danum nga adda iti uneg ti daga. Kadagitoy, mabalin a mabomba ti danum, uray iti kamamagaan a disierto. Ngem ti panangala itoy a danum ket nangina ken pababaenna ti rabaw ti water table. Ti sabali pay a pagdaksanna: Kaaduan nga aquifer ti mapabaro a sibabannayat—ket ti dadduma, pulos a saan.
[Picture Credit Line iti panid 8]
Ladawan: Mora, Godo-Foto
[Dagiti ladawan iti panid 5]
Ti pananggun-od iti danum busbosenna ti uppat nga oras iti inaldaw
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Adda 450 a kilometro kubiko a narugit a danum a mayanud kadagiti karayan iti tinawen