Lugar nga Ayan ti Karayan nga Agpasurong ti Ayusna
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY CAMBODIA
NAKAKITAKA kadin iti karayan nga agpasurong ti ayusna? Ti ngay bakir a natinep iti innem a bulan? Adda kadi ammom a tattao nga agnanaed kadagiti tumtumpaw a balay a kasapulan a mayakar gapu ta immes-esen ti danum? Kunam kadi nga “imposible”? No kasta, mabalin a patiem dayta no makapasiarka ditoy Cambodia bayat ti panagtutudo.
Kada aldaw, manipud ngalay ti Mayo agingga iti Oktubre, nalulem iti agsapa ken napigsa ti tudo iti kamalmanna. Malayus dagiti dati a namaga ken natapuk a disso, ken umapaw dagiti karayan.
Apay nga Agpasurong?
Kitaem ti mapa ditoy. Kitaem ti pagsabatan ti nagdakkel a Mekong River ken ti Tonle Sap River. Agtipon dagitoy dua a karayan sadanto agsina iti maawagan iti Mekong River a mismo ken iti Bassac River. Kalpasanna, agtultuloy nga agayusda nga agpaabagatan agingga iti pagilian ti Vietnam, ket sadiay nga agbalindan a nagdakkel a Mekong Delta.
Di agbayag kalpasan ti panangrugi ti matutudo, malayus dagiti nababa a paset ti delta. Dagiti napegges a danum lapunosenda dagiti naatianan a waig. Bayat ti nepnep, dumakkel ti Tonle Sap River isu a mangrugin nga agayus nga agpaamianan, imbes nga agpaabagatan kas gagangay. Dayta ti makagapu nga agpasurong ti ayus ti immapaw a karayan agingga a dumanon dayta iti Tonle Sap Lake.
Daytoy a danaw ket adda iti narabaw a kapatagan nga agarup 100 a kilometro ti kaadayona manipud Phnom Penh a kabesera ti Cambodia. No kalgaw, 3,000 a kilometro kuadrado ti saknapan ti danaw. Ngem no matutudo, mamimpat wenno maminlima a nalawlawa ti saknapanna, isu nga agbalin dayta kas ti kalawaan a danaw ti danum tamnay iti Abagatan a Daya nga Asia.
Natinepen dagiti kataltalonan, kalsada, kakaykaywan, ken purok. Agbangbangkan dagiti mangngalap, saan nga iti danum a dati a sangametro ti kaadalemna, no di ket iti ngatuenen ti kaykayo a sangapulo a metro ti katayagda! Iti sabali a lugar, ti kasta a kasaknap a layus ket gagangay a maibilang kas didigra. Ngem kadagiti umili ti Cambodia, masansan nga ibilangda dayta kas bendision. Apay?
Dagiti Pagimbagan Daytoy a Layus
Ti agpasurong nga ayus ti Tonle Sap River ket mangyanud iti nadam-eg a lued nga agarinsaed iti labneng ti Tonle Sap Lake. Malaksid iti dayta, nagadu a lames nga aggapu iti Mekong River ti mapan agbugi wenno agpaadu iti danaw nga aduan iti taraon. Kinapudnona, ti Tonle Sap Lake ket maysa kadagiti kaaduan a pagtataudan ti lames iti intero a lubong. Kalpasan ti matutudo, nagbiit nga ages-es ti danum isu a no dadduma, adda maala dagiti mangngalap a lames a naisalat iti kaykayo!
Gapu iti tinawen a layus, sumaysayaat ti kasasaad ti sistema ti ekolohia. Dagiti kayo ken dadduma pay a mula ket addaanda iti siklo ti panagtubo a naiduma kadagiti mula iti luglugar a di malaylayus. Gagangay a nabuntog ti idadakkel dagiti kayo iti tropiko, agregreg dagiti bulongda no kalgaw sada agbarusbos no matutudo. Iti sabali a bangir, dagiti kayo iti rehion ti Tonle Sap ket saan nga agregreg dagiti bulongda agingga a dida matinep iti manglayus a tudo. Nabuntog met ti panagdakkelda no matutudo. Kalpasan nga immes-esen ti danum ket mangrugin ti kalgaw, agrusingen dagiti sanga ken nagbiit a dumakkel dagiti bulong. No naatiananen dagiti nalayus a paset, ti daga ket maabbungotan iti marunrunot a bulbulong a mangganagan iti kaykayo ken dadduma pay a mula bayat ti sumaganad a kalgaw.
Balbalay a Nangato ti Adigida ken Dagiti Tumtumpaw a Suelo
Dagiti ngay met tattao? Adda dagiti agnanaed iti danaw a nangibangon kadagiti babassit a balay a nangato dagiti adigida. No kalgaw, agingga iti innem a metro ti kangato dagita a balay manipud iti daga. Ngem bayat ti nakaro a layus, dagiti pagkalap a bangka ken dadakkel a baniera a maus-usar no dadduma a pagluganan dagiti ubbing ket sumanglad iti mismo a ruangan dagiti balay.
Adda met dagiti agnanaed kadagiti bangka a balay a naibangon kadagiti tumtumpaw a suelo. No dumakkel ti pamilia, maikonektar ti sabali pay a suelo tapno lumawa ti balay. Napattapatta nga adda 170 a tumtumpaw a purok iti danaw.
Iti aldaw, mapan agkalap dagiti agtutubo ken natataengan babaen ti iket ken dadduma pay a pamay-an. Bayat nga umadalem wenno umababaw ti danum, mabalin a mayakar dagiti balay wenno dagiti intero a purok iti sumagmamano a kilometro. Iti kasta, asidegda latta iti aplaya wenno iti paset ti danaw nga adu ti makalapan.
Dagiti atiddog a takuli ti agbalin a groseria wenno tumtumpaw a tiendaan, a mangidanon iti nagduduma nga inaldaw a kasapulan ti komunidad. Agserbi pay ketdi dagita kas “bus” para iti publiko. Tumtumpaw met ti pageskuelaan dagiti ubbing. Amin a banag, manipud mulmula agingga kadagiti tattao, ket agbibiagda sigun iti kasasaad ti danum iti lugar nga agpasurong ti ayus ti karayanna.
[Mapa iti panid 23]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Kalgaw
Matutudo
CAMBODIA
Tonle Sap Lake
Tonle Sap River
Mekong River
PHNOM PENH
Bassac River
Mekong Delta
VIETNAM
[Ladawan iti panid 23]
Ubing nga aggagaud iti Tonle Sap River
[Dagiti Ladawan iti panid 23]
Dagiti retrato ti maysa a purok—no kalgaw ken no matutudo
[Gubuayan Dagiti Ladawan iti panid 23]
Mapa: Babaen iti NASA/Visible Earth imagery; dagiti retrato ti purok: FAO/Gordon Sharpless