Am-ammuem ti “Tao iti Bakir” ti Indonesia
ADDA nagdakkel a parsua a nangmingming kadakami bayat a nakakapet iti sanga a kasla dandanin maspak gapu iti kadagsen ti bagina. Masmasdaawkami met a nangmingming kenkuana. Kasla di mangikankano, ngem napalalo ti panagamangami. Kasangsangomin ti orangutan—ti kadakkelan nga animal iti daga nga agtataeng iti kaykayo!
Dagiti orangutan ket karaman kadagiti dadakkel a bakes a kas kadagiti gorilia ken chimpanzee. Dagitoy a naamo ken agputputong a parsua ket agnanaed kadagiti naraber a kabakiran ti Borneo ken Sumatra, dua kadagiti kadakkelan nga isla ti Abagatan a Daya nga Asia. Naggapu ti naganda iti Indonesian a sasao nga orang ken hutan, a “tao iti bakir” ti kaipapananna.
Kayatmo kadi a maammuan ti ad-adu pay maipapan kadagitoy nakaay-ayat ken dadakkel a nalabaga a bakes? Kaduaennakami ngarud nga agpasiar iti nainkasigudan a pagnanaedanda iti kabakiran ti Borneo.
Panangdanon Kadagiti Orangutan
Tapno makitami ida, napankami iti Tanjung Puting National Park nga ayan ti nagadu nga animal. Ti rinibu nga orangutan sadiay ti kangrunaan a maimatangan.
Iti bassit a pier ti Kumai, naglugankami iti de motor a bilog a maawagan iti klotok. Bayat ti panagpasurongmi iti karayan, rumabraber met dagiti malabsanmi a kabakiran. Naintar ti nagadu a puon ti nipa iti igid ti karayan, ken adda dagiti nakabutbuteng a buaya nga aglemlemmeng iti nalinak ken arinngisiten a danum. Ad-adda manen a simgarkami gapu kadagiti karkarna nga uni nga agal-allangugan.
Apaman a dimsaagkami, nagsapsapokami iti kontra insekto sa simrekkamin iti kabakiran. Sumagmamano la a minuto, nakakitakamin iti orangutan—ti dakkel a kalakian a parsua a nadakamaten. Dagiti atiddog, kusokuso, ken nalabaga a burborna ket sumilsilap a kasla napasileng a gambang iti siray ti mumalem nga init. Nagdadakkel dagiti piskelna!
Agtayag iti agarup 1.7 a metro ti atap a nataengan a kalakian ken agdagsen iti agarup 90 a kilo idinto ta agarup 45 a kilo laeng dagiti kabaian. Kasla nagtimbukel a daplat a plato ti pingping dagiti nataenganen a kalakian. Adda met aguy-uyaoy a kasla akak iti karabukobda nga usarenda nga aganeng-eng ken ngumernger. No dadduma, nakapigpigsa ti agsasaruno a taguobda. Agpaut dayta iti lima a minuto ken mangngeg iti kaadayo a dua a kilometro! Kadawyanna a ngumernger dagiti kalakian tapno maatrakar a makidenna dagiti kabaian ken mapabutngan dagiti karibalda a kalakian.
Agnanaed iti Sangsanga Dagiti Kayo
Bayat nga un-unorenmi ti desdes, nakakitakami kadagiti orangutan nga agkalkalumbitin iti kaykayo. Napigsa, nalap-it, ken kasla kawit dagiti saka ken imada. Atiddog ti ramay ken ababa ti tangan ti imada ken dadakkel dagiti ramay ti sakada. Laklakaenda ti agkapet kadagiti sanga ken agpallayog a siaannad a kasla dida pulos agap-apura.
Nalaing dagiti orangutan nga aglemmeng ta narigat ida a malasin no addada iti sangsanga ti nasamek a kabakiran. Nabuntogda nga aggaraw no addada iti daga ta maun-unaan pay ida dagiti tattao.
Iti sangsanga laeng ti ayanda iti dandani unos ti panagbiagda, ket isuda la ti kasta kadagiti dadakkel a bakes. Masansan a no lumneken ti init, mangpilida iti pagturoganda a natibker ken dakkel a nagsapalan ti sanga iti kangato nga agarup 20 a metro sada pilkuen dagiti babassit a sanga a pannakaap-apda. Tapno dida unay mabasa no agtudo, agaramidda met iti pannakalinongda, banag a di pulos ar-aramiden dagiti chimpanzee ken gorilia. Agarup lima a minuto laeng nga aramidenda amin dagita!
Dagiti met kayo ti pangalaan dagiti orangutan iti prutas a paboritoda a taraon. Natandaanda ken ammoda ti eksakto a tiempo ken lugar a pakasarakanda iti naluom a prutas. Mangmanganda met kadagiti insekto, bulong, ukis ti kayo, uggot, ken diro. Agusarda met no dadduma iti bislak tapno makaalada iti diro wenno insekto kadagiti abut ti kaykayo. Nasurok nga 400 ti nadumaduma a kita ti taraon dagiti orangutan!
Idi nakaadayokamin, nakakitakami iti sabali pay a nakaay-ayat a buya—dagiti orangutan a mangmangan iti binulig a saba. Dagitoy nga animal ket tinaraken idi dagiti tattao ngem naibulosdan iti bakir. Gapu ta saanda a kas iti kalaing dagiti atap nga orangutan nga agsapul iti pagbiagda, maipapaayanda iti taraon a nayon dagiti nasarakanda.
Panagpamilia
Binuyami dagiti babassit pay nga orangutan a nakaarakup kadagiti innada ken dagiti medio dadakkelen a naalikuteg nga agaayam iti daga wenno iti kaykayo. Makapagbiag dagiti kabaian iti aginggat’ 45 a tawen. Mabalindan ti aganak no agtawendan iti 15 wenno 16 ket agpasngayda kalpasan ti tunggal 7 wenno 8 a tawen. Agingga iti 3 laeng ti maipasngay ti gagangay a kabaian iti unos ti panagbiagna. Ti orangutan ti maysa kadagiti mamalia iti lubong a kabuntogan nga agpaadu.
Nakasingsinged ti ina iti kappasngay nga anakna. Walo a tawen wenno nasursurok pay nga aywanan ken suruan dagiti kabaian ti anakda. Kabayatan ti umuna a tawenna, ti maladaga ket kanayon a nakakapet iti inana. Kalpasanna, umipus-ipus latta iti inana agingga nga adda maipasngay nga adina. Dagiti bumalasang nga orangutan umassi-assibayda latta iti inada ta palpaliiwenda no kasanona nga aywanan ti kappasngay nga adida.
Nupay kasta, dagiti bumaro nga orangutan ket abugen ti inada kalpasan a maipasngay ti adida. Agbukbukodda nga agdakiwas iti agarup 15 a kilometro kuadrado a paset ti kabakiran. Liklikanda dagiti padada a kalakian ken sada la makisinnarak kadagiti kabaian no makidennada.
Basbassit a paset ti bakir ti pagdakiwasan dagiti kabaian iti unos ti panagbiagda. Pasaray maymaysa a kayo ti pangpanganan ti dadduma a kabaian, ngem kaskasdi a manmano wenno dida pulos makipulapol. Naidumdumada kadagiti dadduma a bakes gapu ta managputputongda. Ngem tapno ad-adu pay ti maammuanmi maipapan iti “tao iti bakir,” adda pay maysa a lugar a masapul a pasiarenmi.
Agpegpeggaddan
Iti Tanjung Puting National Park, adda paset a pagtaraknan, pagsirarakan, ken pakasalakniban dagiti orangutan. Maawagan dayta iti Camp Leakey a naipasurot iti nagan ti antropologo a ni Louis Leakey. Umar-arubayan laeng ditoy dagiti orangutan. Dadduma kadakuada ti immasideg kadakami ken nagsirkosirko a kasda la nagpabuya. Inagaw pay ti maysa a nataengan a kabaian ti jacket ti gayyemko! Nakaragragsakkami ta naasitganmi dagitoy a nakaay-ayat nga animal.
Nupay kasta, adda serioso a pakdaar iti Camp Leakey, Dandanin maungaw dagiti orangutan. Patien ti dadduma a maseknan iti aglawlaw a nalidem ti masakbayan dagiti orangutan ta 10 a tawen laengen wenno awan pay ti kapaut ti kaaddada iti kabakiran. Usigentayo ti tallo a kangrunaan a makagapu.
Panagtroso. Agarup 80% kadagiti maitutop a pagnaedan dagiti orangutan ti napukawen iti napalabas a 20 a tawen. Kada aldaw, 51 a kilometro kuadrado ti promedio a mapukpukaw a bakir iti Indonesia.
Panaganup. Bayat a saksakupen dagiti tattao ti kabakiran, dakdakkel ti posibilidad a maanup dagiti orangutan. Mailaklako ti bangabanga ti orangutan iti nasurok a ₱3,000 uray no maiparit dayta. Adda dagiti agkuna a ti orangutan ket peste iti apit. Dadduma met ti maparti tapno pagtaraon.
Pannakailako kas taraken. Kadagiti pagtagilakuan iti ilegal a banag, ti ubing pay nga orangutan ket aggatad iti sumagmamano a gasut wenno pinullo a ribu a doliar. Mapattapatta nga agarup 1,000 nga urbon nga orangutan ti mailaklako kada tawen.
Ikagkagumaan ti gobierno ken dagiti pribado nga ahensia a lapdan ti pannakaungaw dagiti orangutan. Karaman kadagiti ar-aramidenda a panangikagumaan ket ti panangaramid kadagiti pagtaraknan, panangipakaammoda iti kasasaad dagiti orangutan, panangipasdek kadagiti parke nasional ken panangilatang kadagiti lugar para kadagita nga animal, agraman ti panangkontrol iti ilegal a panagtroso.
Ipalgak ti Biblia a ti Dios dandaninan ‘dadaelen dagidiay mangdaddadael iti daga’ ken pagbalinen a paraiso ti intero a daga. (Apocalipsis 11:18; Isaias 11:4-9; Mateo 6:10) Iti dayta a tiempo, matungpalto ti sinao ti salmista: “Agriaw koma a sirarag-o dagiti amin a kayo iti bakir.” (Salmo 96:12) Dagiti animal a kas iti orangutan a “tao iti bakir” ti Indonesia ket umadunto ken dinton agpeggad gapu kadagiti tattao.
[Mapa iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
MALAYSIA
Borneo
INDONESIA
Sumatra
AUSTRALIA
[Ladawan iti panid 16]
Naisalsalumina ti rupa ti nataengan a kalakian gapu iti daplat a pingpingna
[Credit Line]
© imagebroker/Alamy
[Dagiti Ladawan iti panid 17]
Laklakaen dagiti orangutan ti umakar-akar iti kaykayo ngem nabumbuntogda no addada iti daga
[Credit Lines]
Ngato: © moodboard/Alamy; baba: Orangutan iti Camp Leakey idiay Tanjung Puting National Park, imanmanehar ti BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut
[Picture Credit Line iti panid 15]
Orangutan iti Camp Leakey idiay Tanjung Puting National Park, imanmanehar ti BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut
[Picture Credit Line iti panid 18]
Orangutan iti Camp Leakey idiay Tanjung Puting National Park, imanmanehar ti BTNTP, UPT Ditjen PHKA Dephut