Ti Pannakararit Dagiti Napuskol a Kabakiran

IDI unana, arigna nabariksan ti planetatayo iti akaba a berde a sinturon. Masarakan sadiay dagiti amin a kita ti kayo, ket dagiti nalalawa a karayan arkosanda ti rabawna.

Umasping iti dakkel a natural a greenhouse, daytat’ maysa a lubong ti kinapintas ken kinanadumaduma. Agbibiag sadiay ti kagudua kadagiti amin a kita ti animal, tumatayab, ken insekto iti lubong. Ngem uray no daytoy ti kawawadwadan a rehion iti daga, delikado met dayta​—nadeldelikado pay ngem ti pagarupen ti asinoman.

Ti napuskol a kabakiran iti tropiko, kas pangawagtay itan iti dayta, kasla nakalawlawa​—ken dandani saan a madadael. Ngem saan gayam. Ti napuskol a kabakiran immuna a nangrugi a napukaw kadagiti puro ti Caribe. Idi pay la 1671​—sangapulo a tawen sakbay a naungaw ti tumatayab a dodo​—nagbalinen a pagmulaan ti unas ti kabakiran iti Barbados.a Kasta met la ti napasamak iti dadduma a puro iti rehion, maysa a mangipasimudaag iti sangalubongan a mapaspasamak a kimmaro iti maika-20 a siglo.

Itatta, dagiti napuskol a kabakiran abbungotanda ti 5 laengen a porsiento a rabaw ti daga, no maidilig iti 12 a porsiento iti napalabas a maysa a siglo. Ket kada tawen, adda kabakiran a nalawlawa ngem Inglatera, wenno 130,000 kilometro kuadrado, a mauma wenno mapuoran. Daytoy a makapadanag a kapartak ti pannakadadael ipangpangtana ti pagtungpalan ti napuskol a kabakiran​—agraman dagiti agindeg kenkuana​—a kas iti nagtungpalan ti dodo. “Ti maysa dina masinunuo a maibaga a mapukawto ti kabakiran iti naikeddeng a tawen, ngem no di agbalbaliw dagiti bambanag, mapukawto ti kabakiran,” ipakdaar ni Philip Fearnside, maysa a managsirarak iti napuskol a kabakiran idiay Brazil. Impadamag ni Diana Jean Schemo idi Oktubre itay napan a tawen: “Ipasimudaag dagiti impormasion kadagiti kallabes a lawas a ti mapaspasamak a panaguma idiay Brazil ita a tawen ket dakdakkel ngem ti napasamak idiay Indonesia, a sadiay dagiti dadakkel a siudad sinalukoban ti asuk a nagsaknap iti dadduma a pagilian. . . . Ti panaguma iti rehion ti Amazon immadu iti 28 porsiento ngem idi napalabas a tawen, sigun iti impormasion ti satellite, ket ipakita ti kaudian a magun-odan a bilang idi 1994 nga immadu ti bilang ti pannakakalbo ti kabakiran iti 34 a porsiento nanipud idi 1991.”

“Dagiti Kayo nga Agtubtubo iti Disierto”

Apay a nakaparpartak ti pannakadadael dagiti napuskol a kabakiran a saan pay a nakutkuti iti napalabas a maysa a siglo? Dagiti kabakiran kadagiti rehion nga addaan iti kalalainganna a klima, a nangabbungot iti 20 porsiento iti rabaw ti daga, bassit laeng ti naksay iti napalabas a 50 a tawen. Aniat’ gapu a nalaka a madadael ti napuskol a kabakiran? Ti sungbat agpannuray iti naisangsangayan a kasasaadda.

Kuna ni Arnold Newman, iti librona a Tropical Rainforest, a ti napuskol a kabakiran maitutop a madeskribir a kas “dagiti kayo nga agtubtubo iti disierto.” Ilawlawagna nga iti dadduma a paset ti nagayusan idi ti Amazon ken idiay Borneo, “agbibiag ti dadakkel a kabakiran uray iti dandani bin-ig a puraw a darat.” Nupay mabalin a kaaduan a napuskol a kabakiran saanda nga agbiag iti darat, dandani amin addada iti natikag, ken nakabasbassit a makinrabaw a daga. Nupay ti makinrabaw a daga nga ayan ti kabakiran nga addaan iti kalalainganna a klima ket mabalin a 2 a metro ti kaunegna, iti napuskol a kabakiran, daytat’ manmano a naun-uneg ngem 5 a sentimetro. Kasano nga agbiag ti kalalasbangan a mulmula iti daga iti kasta a nakigteng nga aglawlaw?

Natakkuatan dagiti sientipiko ti solusion daytoy a misterio idi dekada 1960 ken 1970. Naammuanda a ti kabakiran literal a taraonanna ti bagina. Kaaduan a sustansia a kasapulan ti mula ket ipaay dagiti agruprupsa a sanga ken bulong a nangsaknap iti daga ti kabakiran ket​—gapu iti naynay a pudot ken agneb​—sipapartak a rupsaen dagiti anay, buot, ken dadduma nga organismo. Awan ti masayang; isuamin mausar manen. Babaen iti panangiruarna iti danum ken panagalingasaw ti balawbaw ti kabakiran, ti napuskol a kabakiran mausarnanto manen ti agingga iti 75 porsiento iti tudo nga agsepenna. Kalpasanna, dagiti ulep a maporma iti daytoy a pamay-an sibuganna manen ti kabakiran.

Ngem daytoy nagsayaat a sistema adda nakapuy a pasetna. No nakaro ti pannakadadaelna, saanna a matarimaan ti bagina. Umaem ti bassit a paset ti napuskol a kabakiran, ket iti sumagmamano a tawen, maisublinanto met la dayta; ngem umaem ti nalawa a pasetna, ket dinto pulos makaungar dayta. Ti napigsa a tudo iyanudna dagiti sustansia, ket ti nabara nga init pakarandikangenna ti naingpis a makinrabaw a daga agingga a ti nakersang a ruot laengen ti agtubo.

Daga, Troso, ken Dagiti Hamburger

Kadagiti napanglaw a pagilian a bassit ti talonenda a daga, dagiti dadakkel a di nakutkuti a kabakiranda kasla nakasaganan a mausar. Ti “naglaka” a pamuspusan ket paregtaen dagiti napanglaw, awan dagada nga agmulmula a manguma iti maysa a paset ti kabakiran ken mangkiddaw iti kalintegan a mangtagikua​—kas iti naaramid iti pagindegan dagiti imigrante a taga Europa iti Laud nga America. Dagiti resulta, nupay kasta, ket agpadpada a makadangran iti kabakiran ken kadagiti agmulmula.

Ti nalasbang a napuskol a kabakiran nalabit maipagarup a pagtubuan iti aniaman a banag. Ngem apaman a mapukan dagiti kayo, ti pagarup nga awan inggana a kinadam-eg mabiiten a mapukaw. Ni Victoria, maysa nga Africana a mangsuksukay iti bassit a daga iti kabakiran, a nabiit pay a tinagikua ti pamiliana, ilawlawagna ti parikut.

“Nabiit pay nga inuma ti katugangak a lalaki daytoy a paset ti kabakiran tapno mulaak iti mani, kamoteng-kahoy, ken sumagmamano a saba. Ita a tawen, nawadwad unay ti apitko, ngem iti las-ud ti dua wenno tallo a tawen, kumapuyton ti daga, ket masapul a mangumakaminto manen ti sabali a disso. Narigat a trabaho dayta, ngem dayta laeng ti pamay-an tapno agbiagkami.”

Adda di-kumurang a 200 a milion nga agum-uma a kas ken Victoria ken ti pamiliana! Ket dagitoy ti pakaigapuan ti 60 porsiento a tinawen a pannakadadael ti napuskol a kabakiran. Nupay dagitoy agakar-akar nga aguma kaykayatda ti nalaklaka a panagmula, awan ti pagpilianda. Agsipud ta maipasangoda iti inaldaw a pannakidangadang tapno agbiag, makitada a ti panangtaginayon iti napuskol a kabakiran ket maysa a luho a dida kabaelan.

Nupay kaaduan nga agmulmula umaenda ti kabakiran a maipaay a pagmulaan, dadduma dalusanda dayta tapno pagpastoran. Iti napuskol a kabakiran ti Sentral ken Abagatan nga America, ti panagranso ti maysa pay kadagiti kangrunaan a pakaigapuan ti pannakakalbo ti kabakiran. Ti karne manipud kadagitoy a baka kadawyan nga agtungpal idiay Amianan nga America, a sadiay adu ti maipakan a nalaka a hamburger kadagiti restawran a kukua ti maymaysa a tao wenno grupo.

Dagiti ransero, nupay kasta, addaanda iti parikut kas met laeng kadagiti agtartaraken ti bassit a pangen. Ti pagpastoran a timmubo kadagiti dapo iti napuskol a kabakiran dandani dida mapakan dagiti baka iti nasurok a lima a tawen. Nalabit no maaramid ti napuskol a kabakiran a pagpastoran ti baka nga agpaay iti hamburger mabalin a makagunggona dayta iti sumagmamano, ngem sigurado a dayta ti maysa kadagiti mangsayang unay a pamay-an a natakkuatan ti tao a panangpataud iti taraon.b

Ti panagtroso ti maysa pay kadagiti kangrunaan a mamagpeggad iti napuskol a kabakiran. Saan met ketdi a dadaelen nga interamente ti panagtroso ti napuskol a kabakiran. Pukanen ti dadduma a kompania ti sumagmamano a komersial a kita iti pamay-an a ti kabakiran mabiit a makaungar. Ngem dua a kakatlo iti 45,000 kilometro kuadrado a kabakiran a pukanen dagiti kompania ti panagtroso iti kada tawen ket nakaro ti pannakatrosona ta 1 laeng iti 5 a kayo ti saan a madangran.

“Maupayak no makitak a madadael ti nagsayaat a kabakiran babaen iti di naannad a panagtroso,” insennaay ti botaniko a ni Manuel Fidalgo. “Nupay pudno a mabalin nga agtubo ti dadduma a mula ken kaykayo iti nauma a lugar, dagiti nagtubo ket segundario a kabakiran​—a basbassit nga amang ti kita dagiti kayona. Alaenna ti adu a siglo wenno milenio pay sakbay a makaungar ti dati a kabakiran.”

Ti pannakadadael ti kabakiran papartaken met dagiti kompania ti panagtroso babaen iti dadduma a pamay-an. Dagiti agpaspastor ti baka ken dagiti agakar-akar nga agmulmula sumrekda iti kabakiran kangrunaanna babaen kadagiti kalsada nga inaramid dagiti agtrostroso. No dadduma, dagiti rugit nga imbati dagiti agtrostroso rubrobanda ti apuy iti kabakiran, a mangdadael iti ad-adu pay a kabakiran ngem iti pukanen dagiti agtrostroso. Idiay Borneo, ti maysa laeng kadagita nga uram, inibusna ti maysa a milion nga ektaria idi 1983.

Ania ti Maar-aramid a Mangsalaknib iti Kabakiran?

Iti sidong dagitoy a pangta, maar-aramid dagiti sumagmamano a panangikagumaan a mangitalimeng kadagiti nabati a kabakiran. Ngem nagdakkelan ti trabaho. Dagiti parke nasional masalaknibanda laeng ti nagbassitan a naiputputong a disso iti napuskol a kabakiran, ngem ti panaganup, panagtroso, ken ti panaguma agtultuloy pay laeng iti uneg ti adu a parke. Bassit laeng ti kuarta a gastosen dagiti napanglaw a pagilian iti pannakataripato dagiti parke.

Dagiti internasional a kompania nga agtrostroso nalaka laeng nga allukoyenda dagiti gobierno a nagbassit ti makukuartada tapno mangipaayda iti kalintegan nga agtroso​—iti adu a kaso maysa kadagiti manmano a nasional a sanikua a mausar a pagbayad kadagiti utang iti ganggannaet a pagilian. Ket dagiti minilion nga agakar-akar nga agmulmula sumrekda iti naun-uneg pay a paset ti napuskol a kabakiran.

Iti lubong a sinaplit ti nagadu a parikut, nakapatpateg kadi ti panangitalimeng iti napuskol a kabakiran? Ania ti magunggona wenno mapukawtayo no maawanda?

[Dagiti Footnote]