Hepatitis B—Di Madmadlaw a Mammapatay

“Agtawenak idi iti 27, kakaskasarko laeng, ken nasalun-at ti langak ken panagriknak. Dakkel ti responsabilidadko iti trabahok ken adu ti annongek iti nakaikamengak a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova. Diak ammo a daddadaelen gayamen ti hepatitis B ti dalemko.”—Dukk Yun.

TI DALEM ti parasagat kadagiti sabidong iti dara ken di kumurang a 500 pay ti napateg a trabahona. Dayta ti gapuna a ti hepatitis—lumlumteg a dalem—ket makadangran iti salun-at. Ti nalabes a panaginum iti arak wenno pannakasabidong ti mabalin a pakaigapuan ti hepatitis. Ngem masansan a dagiti virus ti makagapu iti dayta. Liman a virus ti nadiskobre dagiti sientista ken patienda nga adda pay tallo wenno nasursurok.—Kitaem ti kahon iti baba.

Kada tawen, di kumurang nga 600,000 ti matmatay gapu iti hepatitis B virus (HBV) a maysa laeng kadagiti liman a nadiskobre. Umasping dayta iti kaadu ti matmatay iti malaria. Nakaptan iti HBV ti nasurok a dua a bilion a tattao—dandani apagkatlo ti populasion ti lubong. Kaaduan kadakuada ket immimbag iti las-ud ti sumagmamano a bulan. Ngem pimmaut dayta a sakit iti agarup 350 a milion a tattao. Addaanda man kadagiti sintoma wenno awan, posible a maakaranda ti sabsabali bayat a sibibiagda.a

Maliklikan ti nakaro a pannakadadael ti dalem ti dadduma nga addaan iti chronic HBV no nasapa ken umno ti panagpaagasda. Ngem di ammo ti kaaduan kadakuada a nakaptandan iti HBV, ta maammuan laeng dayta babaen iti espesipiko a pannakaeksamen ti dara. Mabalin pay ketdi a normal ti resulta uray dagiti gagangay a pannakaeksamen ti dalem. Maibilang ngarud ti HBV kas di madmadlaw a mammapatay ta rumaut a di mapakadaan. Mabalin a sa la madlaw dagiti sintoma pinullo a tawen kalpasan ti pannakaimpektar. Iti dayta a tiempo, mabalin nga addan cirrhosis wenno kanser ti dalem. Dagitoy a sakit ti pakatayan ti 1 iti kada 4 nga addaan iti HBV.

“Kasano a Nakaptanak iti HBV?”

“Damo a nadlawko dagiti sintoma idi 30 ti tawenko,” kuna ni Dukk Yun. “Nagtakkiak isu a napanak iti adu a doktor nga agduduma ti pamay-anda a mangagas. Awan kadakuada ti nangeksamen no addaanak iti hepatitis. Gapu ta agtakkiak latta, nagpadoktorak manen.b Iti daytoy a gundaway, pinikpik ti doktor ti makannawan a paset ti tianko ket nariknak a nasakit dayta. Idi impaeksamenna ti darak, napasingkedan ti atapna—addaanak iti HBV. Naklaatak! Diak pulos napadpadasan ti nagpayalison iti dara wenno nakidenna iti sabali malaksid iti asawak.”

Idi naammuanen ni Dukk Yun a nakaptanen iti HBV, impaeksamenna met ti dara ni baketna, ti nagannakna, ken dagiti kakabsatna. Aminda ket addaanen kadagiti antibody iti HBV. Nabaelan ti resistensia ti bagida a pinaksiat ti virus. Maysa ngata kadakuada ti nakaakar ken Dukk Yun? Maymaysa ngata ti nakaalaanda amin iti dayta? Awan ti makaammo. Kinapudnona, di masinunuo ti nakaalaan ti sakit ti agarup 35% kadagiti addaan iti HBV. Ngem naammuanen a ti hepatitis B ket saan a matawid ken dandani di pulos makaakar babaen ti gagangay a pannakipulapol wenno panagririnnanud iti taraon. Imbes ketdi, maiwaras ti HBV no ti dara wenno dadduma pay a pluido ti bagi, kas kadagiti rummuar iti mabagbagi, wenno katay ti naimpektaran a tao, ket mailaok iti dara ti sabali babaen iti sugat ti kudil wenno kadagiti pannakapalunapin ti uneg ti agong ken karabukob.

Agsaksaknap ti HBV gapu iti pannakayalison ti kontaminado a dara, nangruna kadagiti lugar a manmano wenno awan pay ketdi a pulos ti pannakaeksamen no adda HBV dagiti dara. Mamin-100 a daras nga ad-adda a makaakar ti virus ti HBV ngem iti HIV, a pakaigapuan ti AIDS. Makayakar iti HBV uray ti sangkabassit la a naimpektaran a dara, kas koma iti mabati iti pagibarbas. Uray ti nagmagan a dara ket makaakar latta kalpasan ti makalawas wenno napapaut pay.c

Ti Kinapateg ti Pannakaawat

“Idi naammuan ti kompaniami nga addaanak iti HBV, inyakardak iti bassit nga opisina tapno mayadayoak iti kaaduan a katrabahuak,” malagip ni Dukk Yun. Gagangay ti kasta a pannakatrato ken mabalin a gapu dayta iti di umiso a pannakaawat no kasano a mayakar ti virus. Uray dagidiay aduan iti pannakaammo mabalin a pagkamalianda a ti hepatitis B ket hepatitis A, nga ad-adda a makaakar ngem saan unay a makapapatay. Gapu ta mabalin a mayakar ti HBV babaen ti pannakidenna, maatap nga imoral uray dagidiay nadalus ti panagbiagda a nakaptan iti dayta.

Mabalin a mangpataud iti nakaro a problema dagiti panagatap ken di umiso a pannakaawat. Kas pagarigan, iti adu a lugar, dagiti ubbing ken nataengan nga addaan iti HBV ket likliklikan a kapulapol dagiti tattao nupay di koma rumbeng a kasta. Iparit dagiti nagannak a makiay-ayam ti annakda kadagiti addaan HBV. Saan ida nga awaten dagiti eskuelaan ken dida makastrek iti trabaho. Gapuna, adda dagiti agkedked nga agpaeksamen para iti HBV wenno ilimedda nga addaanda iti kasta a sakit. Adda pay ketdi dagidiay mangirisgo iti masakbayan a salun-atda ken dagiti kapamiliada imbes nga ipudnoda ti kasasaadda isu nga agtultuloy a mayakar dayta a makapapatay a sakit kadagiti sumarsaruno a henerasion.

Ti Kinapateg ti Inana

“Nupay imbaga ti doktorko nga aginanaak a naimbag, nagtrabahoak manen kalpasan ti dua a bulan,” insalaysay ni Dukk Yun. “Sigun kadagiti resulta ti eksamenasion ti darak ken CT scan, awan ti pagilasinan nga addaanak iti cirrhosis isu nga impagarupko nga immimbagakon.” Kalpasan ti tallo a tawen, ni Dukk Yun ket indestino ti kompaniada iti dakkel a siudad, isu nga ad-adda a na-stress. Gapu iti adu a paggastuan ken tapno masuportaranna ti pamiliana, inggaedna ti nagtrabaho.

Iti las-ud laeng ti sumagmamano a bulan, immadu ti virus iti dara ni Dukk Yun ken nangrugin a kumapsut. “Kapilitan nga immikkatak iti trabahok,” kinunana, “ket agbabbabawiak a nagtrabaho iti kasta unay. No la koma diak unay inabuso ti bagik iti katatrabaho, saan koma a kastoy ti kakaro ti sakitko nga ad-adda a nangdadael iti dalemko.” Adda napateg a nasursuro ni Dukk Yun. Sipud idin, kinissayannan ti trabaho ken paggastuanna. Nakitinnulong met ti intero a pamiliana. Naaddaan ni baketna iti bassit a pamastrekan tapno masuposupan ti dadduma a paggastuan.

Panangdaer iti Hepatitis B

Saan met ketdi a kimmaro ti sakit ni Dukk Yun ngem gapu ta lumlumteg ti dalemna, saan a naannayas ti pannakasagat ti darana isu a nangato ti presionna. Kalpasan ti 11 a tawen, bimtak ti maysa nga urat iti karabukobna isu a nagsarua iti dara ket nayospital iti makalawas. Uppat a tawen kalpasanna, saan unayen a limpio ti panagpampanunotna ta naurnong ti ammonia iti utekna gapu ta din masagat dayta ti dalemna. Ngem naagasan met laeng kalpasan ti sumagmamano nga aldaw.

Agtawen itan ni Dukk Yun iti 54. No kumaro ti kasasaadna, manmanon ti pamuspusan tapno umimbag. Dagiti agas a kontra-virus dida interamente a mapaksiat dagiti virus ken mabalin a nakaro dagiti dakes nga epektoda. Ti maudi a pamuspusan ket ti liver transplant wenno pannakasukat ti dalemna, ngem ad-adu ti agkasapulan iti maidonar a dalem ngem dagiti agidonar. “Iti aniaman a kanito, mabalin a mauyos ti biagko,” kuna ni Dukk Yun. “Ngem awan maganabko no sangkapanunotko dayta. Sibibiagak pay met, adda pagtaengak ken nadungngo a pamiliak. Kinapudnona, adda dagiti diak ninamnama a nasayaat nga imbunga ti kasasaadko. Ad-adun ti tiempok para iti pamiliak ken iti panagadalko iti Biblia. Gapuna, diak mabuteng a matay ken mapabpabileg ti namnamak nga iti masanguanan, agbiagakto a din agsaksakit.”d

Gapu iti positibo a panangmatmat ni Dukk Yun iti masanguanan, naragsak ti pamiliana. Kaduana ni baketna ken ti tallo nga annakda nga agserserbi iti amin-tiempo kas Kristiano a ministro.

[Footnotes]

[Blurb iti panid 13]

Maliklikan ti nakaro a pannakadadael ti dalem no maipaagas a dagus

[Blurb iti panid 14]

Tapno maliklikanda ti diskriminasion, adu ti agkedked nga agpaeksamen para iti HBV wenno ilimedda nga addaanda iti kasta a sakit

[Kahon iti panid 12, 13]

DAGITI KLASE TI HEPATITIS

Liman a virus ti nadiskobre a pakaigapuan ti hepatitis. Ti tallo a kadawyan unay ket napanaganan iti A, B, ken C. Adda pay maatap a dadduma a virus. Dagiti sintoma ti amin a klase ti hepatitis ket umasping iti trangkaso ken no dadduma, mabalin nga adda kakuykuyogna a jaundice (kuliaw wenno panagduyaw dagiti mata ken kudil). Iti adu a tattao—nangruna kadagiti ubbing—awan ti makita a sintoma. Iti sakit a hepatitis B ken C, nakaron ti pannakadadael ti dalem apaman a rumsua dagiti sintoma.

HEPATITIS A VIRUS (HAV)

Ti HAV ket adda iti ibleng ti tao a nakaptan iti kasta a sakit. Makapagbiag dayta a virus iti danum iti apgad ken tamnay agraman iti yelo. Mabalin a makaptanka iti HAV no

● Agkilawka kadagiti taraon a naggapu iti baybay a kontaminado iti ibleng ti tao, wenno makainumka iti kontaminado a danum

● Nadekket ti pannakipulapolmo iti addaan iti kasta a sakit wenno makikaanka iti kanenna, makiinumka iti inumenna, ken makiusarka kadagiti us-usarenna iti pannangan

● Dimo bugguan a naimbag dagiti imam kalpasan a naggapuka iti kubeta, sinukatam dagiti diaper wenno lampin ti maladaga nga addaan iti kasta a sakit, wenno sakbay nga agisaganaka iti makan

Ti HAV ket mangpataud iti nakaro ngem kadawyanna a di napaut a sakit. Iti dandani amin a kasasaad, dayta a virus ket paksiaten ti bagi iti las-ud ti sumagmamano a lawas wenno bulan. Awan ti espesipiko a pamay-an ti panangagas malaksid iti panaginana ken pannangan iti nasustansia. Ti arak ken dagiti agas a mangparigat iti dalem, kas iti acetaminophen (pangep-ep iti ut-ot) ket nasken a liklikan agingga nga ibaga ti doktor nga immimbagen ti dalem. Ti tao a nakaptan idi iti HAV ket nalabit saanton nga agsakit iti kasta ngem mabalin a makaptan iti sabali a klase ti hepatitis. Ti bakuna malapdanna ti hepatitis A.

HEPATITIS B VIRUS (HBV)

Ti HBV ket adda iti dara ken pluido a rummuar kadagiti mabagbagi dagiti nakaptan iti kasta a sakit. Agwaras ti virus no dagita a pluido ket makastrek iti bagi ti sabali a tao nga awanan iti HBV. Mabalin a makaptanka iti HBV no

● Ni nanangmo ket addaan iti kasta a sakit idi impasngaynaka

● Saan a naesterelisado a naimbag dagiti instrumento nga usaren dagiti mangngagas, dentista, agtato, wenno agtebbeng

● Makiusarka kadagiti pagineksion, pagibarbas, pagikuko, sipilio, wenno aniaman a makayakar iti uray bassit laeng a dara iti aniaman a sugat iti kudilmo

● Makidennaka iti addaan iti HBV

Sigun kadagiti adda iti tay-ak ti medisina, ti HBV ket saan a mayakar babaen ti panaguyek, pannakiinniggem, pannakiinnarakup, panangbisong iti pingping, panagpasuso wenno babaen kadagiti insekto. Di met mayakar no makikaanka iti kankanen ti addaan iti kasta a sakit, makiinumka iti in-inumenna, ken makiusarka kadagiti us-usarenna iti pannangan. Umimbag ti kaaduan nga adulto manipud iti nakaro nga HBV ken didanton makaptan iti kasta. Dagiti babassit nga ubbing ti addaan dakkel a posibilidad a makapatanor iti napaut nga HBV. No mabaybay-an ti hepatitis B, mabalin nga agresulta iti naan-anay a pannakadadael ti dalem ken ipapatay. Ti bakuna malapdanna ti hepatitis B.

HEPATITIS C VIRUS (HCV)

Kas iti HBV ti pannakayakar ti HCV ngem kaaduanna a babaen ti panagusar kadagiti kontaminado a ringgilia no agineksion iti droga. Awan ti bakuna para iti hepatitis C.e

[Footnote]

[Kahon iti panid 14]

PANANGLAPPED ITI HBV

Nupay ap-apektaran ti HBV ti tattao iti amin a pagilian, ti agarup 78% kadagiti napaut nga agsagsagaba iti hepatitis B ket agnanaed iti Asia ken kadagiti isla iti Pacifico. Iti kaaduan kadagita a lugar, 1 iti kada 10 ti nakaptan iti HBV. Kaaduan kadagiti addaan iti kasta a sakit ket naakaran kadagiti innada idi naipasngayda wenno naakaranda idi ubbingda pay manipud kadagiti kontaminado a dara ti sabali nga ubbing. Malaplapdan ti panagwaras daytoy a sakit babaen ti epektibo a bakuna para kadagiti kappasngay ken dadduma pay.f Kadagiti lugar a maar-aramid ti panagbakuna, bimmassit ti bilang dagiti makapkaptan iti kasta a sakit.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 15]

Kadua ni Dukk Yun ti asawana ken ti tallo nga annakda

[Picture Credit Line iti panid 12]

© Sebastian Kaulitzki/Alamy