Kapitulo 16

Agpatpataray ti Uppat a Kumakabalio!

Sirmata 3​—Apocalipsis 6:1-17

Suheto: Ti panagsakay dagiti uppat a kumakabalio, dagiti martir a saksi iti sirok ti altar, ken ti dakkel nga aldaw ti pungtot

Panawen a pannakatungpalna: Manipud idi 1914 agingga iti pannakadadael ti agdama a sistema dagiti bambanag

1. Kasano nga impalgak ni Jehova ken Juan dagiti linaon ti makapagagar a lukot nga inukrad ni Jesus?

ITI daytoy panawen ti krisis, saan kadi a magagarantayo a mangammo iti “bambanag a masapul a maaramid iti mabiit”? Wen, ta nairamantayo a mismo! Kaduaentayo ngarud itan ni Juan bayat nga ukraden ni Jesus dayta makapagagar a lukot. Nakadkadlaw ta saanen a masapul a basaen ni Juan dayta. Apay? Agsipud ta dagiti linaonna ket maipabuya kenkuana “babaen kadagiti pagilasinan” nga addaan iti agsasaganad a makapagagar, napnuan aksion nga eksena.​—Apocalipsis 1:1, 10.

2. (a) Ania ti nakita ken nangngeg ni Juan, ken ania ti ipamatmat ti langa ti kerubin? (b) Siasino ti nakaiturongan ti bilin ti umuna a kerubin, ken apay a kasta ti sungbatmo?

² Imdengam ni Juan bayat a luktan ni Jesus ti umuna a selio ti lukot: “Ket nakitak idi linuktan ti Kordero ti maysa kadagiti pito a selio, ket nangngegko ti maysa kadagiti uppat a sibibiag a parsua a kunana buyogen ti timek a kas iti gurruod: ‘Umayka!’” (Apocalipsis 6:1) Timek dayta ti umuna a kerubin. Ti kasla leon a langana ipamatmatna ken Juan nga agtignay ti organisasion ni Jehova buyogen ti tured a mangiwayat kadagiti nalinteg a panangukomna. Ket siasino ti nakaiturongan dayta a bilin? Saan a mabalin a ni Juan gapu ta isu ket naawis a makiraman kadagiti naimpadtuan nga eksena. (Apocalipsis 4:1) Dayta a “timek a kas iti gurruod” ay-ayabanna dagiti dadduma pay nga agpaset iti umuna a serye dagiti uppat a makagutugot nga eksena.

Ti Puraw a Kabalio ken ti Nadaeg a Nakasakay iti Dayta

3. (a) Ania ti simmaruno a nakita ni Juan? (b) Maitunos iti simbolismo a nausar iti Biblia, ania ti iladladawan ti puraw a kabalio?

³ Pribilehio ni Juan agraman ti naregta a klase Juan ken dagiti kakaduana ita a buyaen ti napnuan aksion a drama! Kuna ni Juan: “Ket nakitak, ket, adtoy! maysa a puraw a kabalio; ket daydiay sisasakay iti dayta addaan iti bai; ket naited kenkuana ti maysa a korona, ket rimmuar a mangparmek ken tapno an-anayenna ti panagballigina.” (Apocalipsis 6:2) Wen, kas sungbat iti dayta a gumgumluong nga awis nga “Umayka!” maysa a puraw a kabalio ti nagparang. Iti Biblia, masansan a gubat ti isimbolo ti kabalio. (Salmo 20:7; Proverbio 21:31; Isaias 31:1) Daytoy a kabalio, a nalabit nataer a kalakian, ket makapurar ti kinapurawna a mangipasimudaag iti awan pakapilawanna a kinasanto. (Idiligmo ti Apocalipsis 1:14; 4:4; 7:9; 20:11.) Anian a maitutop daytoy gapu ta itakderanna ti gubat a nadalus ken nalinteg kadagiti nasantuan a mata ni Jehova!​—Kitaem met ti Apocalipsis 19:11, 14.

4. Asino ti Nakasakay iti puraw a kabalio? Ilawlawagmo.

⁴ Asino ti Nakasakay iti daytoy a kabalio? Addaan iti bai, a maysa nga igam iti gubat, ngem naikkan met iti korona. Kadagiti nalinteg, ti laeng nakita a nakakorona bayat ti aldaw ti Apo ket ni Jesus ken ti klase nga irepresentar dagiti 24 a panglakayen. (Daniel 7:13, 14, 27; Lucas 1:31-33; Apocalipsis 4:4, 10; 14:14)a Karkardayo a mailadawan ti maysa a kameng ti 24 a panglakayen kas umaw-awat iti korona gapu ta pakaikarianna dayta. Ngarud, daytoy agsolsolo a kumakabalio ket awan sabali no di ni Jesu-Kristo. Isu ket nakita ni Juan idiay langit iti nakallalagip a pagteng idi 1914, idi a kinuna ni Jehova: “Siak, mismo a siak, insaadko ti arik,” sa imbagana ken ni Jesus a ti panggep ket “tapno maitedko ti nasnasion kas tawidmo.” (Salmo 2:6-8)b Gapuna, iti pananglukat ni Jesus iti umuna a selio, impalgakna a kas kaisasaad nga Ari, isu ket mapan makigubat iti naituding a panawen ti Dios.

5. Kasano nga umarngi iti Apocalipsis 6:2 ti panangdeskribir ti salmista iti Nakasakay iti kabalio?

⁵ Nagsayaat ti pannakaitunos daytoy nga eksena iti Salmo 45:4-7, a naiturong iti Ari nga insaad ni Jehova: “Ket iti kinangayedmo agtultuloyka iti panagballigi; agsakayka maipuon ti kinapudno ken kinapakumbaba ken kinalinteg, ket ta makannawan nga imam isuronakanto iti nakaam-amak a bambanag. Natirad dagiti panam​—iti babaem mapaspasag dagiti ili​—iti puso dagiti kabusor ti ari. Ti Dios isu ti tronom agingga iti tiempo a di nakedngan, iti mismo nga agnanayon; ti setro ti kinaarim maysa a setro ti kinapalungdo. Inayatmo ti kinalinteg ket guraem ti kinadangkes. Dayta ti makagapu a ti Dios, ti Diosmo, pinulotannaka iti lana ti panagrag-o a nangnangruna ngem kadagiti kakaduam.” Gapu ta kabesado ni Juan dayta a naimpadtuan a panangiladawan, naawatanna nga agaplikar dayta iti trabaho ni Jesus kas Ari.​—Idiligmo ti Hebreo 1:1, 2, 8, 9.

Mangparmek a Sibaballigi

6. (a) Apay a nasken a mangparmek a sibaballigi ti Nakasakay? (b) Agingga kadagiti ania a tawen nga agtultuloy ti panagsakayna a sibaballigi?

⁶ Ngem apay a nasken a mapan makigubat ti kaisasaad nga Ari? Naipasdek ngamin ti kinaarina iti sango ti nakaro nga ibubusor ni Satanas a Diablo, ti kangrunaan a kabusor ni Jehova, ken ti ibubusor dagidiay adda ditoy daga nga agserserbi maipaay kadagiti panggep ni Satanas​—ammoda man wenno saan. Adda dakkel a gubat idiay langit gapu iti pannakaipasngay ti Pagarian. Iti pannakigubatna babaen ti nagan a Miguel (kayatna a sawen, “Siasino ti Umasping iti Dios?”), ni Jesus inabakna ni Satanas ken dagiti demoniona ket inggarangugongna ida ditoy daga. (Apocalipsis 12:7-12) Nagtultuloy ti naballigi a panagsakay ni Jesus agingga kadagiti umuna a dekada ti aldaw ti Apo bayat a maum-ummong dagiti marakarnero a tattao. Nupay ti intero a lubong ket adda pay laeng “iti pannakabalin daydiay nadangkes,” agtultuloy a siaayat nga ipaspastoran ni Jesus dagiti napulotan a kakabsatna ken dagiti kakaduada, a tultulonganna ti tunggal maysa nga agballigi iti pammati.​—1 Juan 5:19.

7. Aniada a panagballigi ti nagapuanan ni Jesus ditoy daga kadagiti umuna a dekada ti aldaw ti Apo, ket ania koma ti determinasiontayo?

⁷ Aniada pay a panagballigi ti nagapuanan ni Jesus iti naglabas a 90 wenno ad-adu pay a tawen iti aldaw ti Apo? Iti intero a lubong, adu a rigat, pannakairurumen, ken pannakaidadanes ti napasaran ti ili ni Jehova, indibidual man wenno kas kongregasion. Umarngi dagitoy kadagiti dinakamat ni apostol Pablo kas pammaneknek iti ministeriona. (2 Corinto 11:23-28) Kasapulan dagiti Saksi ni Jehova ti “pannakabalin a nalablabes ngem ti gagangay,” tapno makapagibturda nangruna kadagiti lugar nga adda gubat ken kinaranggas. (2 Corinto 4:7) Ngem uray pay narigat unay ti kasasaad, dagiti matalek a Saksi maikunada met ti kas iti kinuna ni Pablo: “Ti Apo nagtakder iti sibayko ket nangipastrek kaniak iti pannakabalin, tapno babaen kaniak naan-anay a maitungpal ti panangaskasaba.” (2 Timoteo 4:17) Wen, nagballigi ni Jesus maigapu kadakuada. Ket itultuloyna ti agballigi maigapu kadatayo, no la ket ta determinadotayo a mangan-anay iti bukodtayo a panagballigi iti pammati.​—1 Juan 5:4.

8, 9. (a) Ania a panagballigi ti nakiramanan ti sangalubongan a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova? (b) Kadagiti ania a pagilian a naisangsangayan ti panagrang-ay dagiti Saksi ni Jehova?

⁸ Adu a panagballigi ti nakiramanan ti sangalubongan a kongregasion dagiti Saksi ni Jehova iti sidong ti panangiwanwan ti naballigi nga Ari. Iti naisangsangayan a pamay-an idi 1918, sinalaknibanna dagitoy nga Estudiante ti Biblia tapno saanda a maikisap idi temporario a ‘pinarmek’ ida ti napolitikaan nga organisasion ni Satanas. Ngem idi 1919, rinuk-atanna ida iti pagbaludan sana pinabileg ida a mangiwaragawag iti naimbag a damag “agingga iti kaadaywan a paset ti daga.”​—Apocalipsis 13:7; Aramid 1:8.

⁹ Sakbay ken kabayatan ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat, dagiti diktador kadagiti pagilian a kameng ti puersa nga Axis inkagumaanda nga ikisap dagiti Saksi ni Jehova iti adu a pagilian. Kadagita a lugar, dagiti lider ti relihion, nangnangruna dagiti kameng ti Romana Katolika a herarkia, sinuportaranda dagiti manangirurumen a diktador, sipapanayag man wenno iti nalimed a pamay-an. Ngem dagiti 71,509 a Saksi a nangaskasaba idi nangrugi ti gubat idi 1939 ket nagbalin a 141,606 idi agngudo ti gubat idi 1945, nupay nasurok a 10,000 dagiti naipisok kadagiti pagbaludan ken kampo konsentrasion iti adu a tawen, ken agarup 2,000 dagiti napapatay. Ita, addan nasurok nga innem a milion a nareregta a Saksi iti intero a daga. Naisangsangayan ti panagrang-ay kadagiti Katoliko a pagilian ken kadagiti pagilian a nakaro idi ti pannakaidadanes​—kas iti Alemania, Italia, ken Japan nga addan nasurok nga 600,000 a Saksi a sireregta a mangaskasaba.​—Isaias 54:17; Jeremias 1:17-19.

10. Ania a panagballigi ti impaay ti naballigi nga Ari iti ilina “iti panangidepensa ken legal a panangipasdek iti naimbag a damag”?

¹⁰ Binendisionan met ti naballigi nga Aritayo ti naregta nga ilina babaen ti panamagballigina kadakuada iti adu a gundaway “iti panangidepensa ken legal a panangipasdek iti naimbag a damag” kadagiti pangukoman ken iti sanguanan dagiti agtuturay. (Filipos 1:7; Mateo 10:18; 24:9) Napasamak daytoy iti sangalubongan​—idiay Australia, Argentina, Canada, Grecia, India, Swaziland, Switzerland, Turkia, ken dadduma pay a pagilian. Kadagiti 50 a kaso a nangabakan dagiti Saksi ni Jehova iti Korte Suprema ti Estados Unidos, karaman ti pannakapatalged ti kalintegan a mangikasaba iti naimbag a damag “iti publiko ken iti binalaybalay” ken ti saan a pannakiraman kadagiti idolatroso ken nasionalistiko a seremonia. (Aramid 5:42; 20:20; 1 Corinto 10:14) Gapuna, nagtalinaed a silulukat ti gundaway para iti agtultuloy a panagsaknap ti sangalubongan a trabaho a panangasaba.

11. (a) Kasano a ti Nakasakay “an-anayenna ti panagballigina”? (b) Ania koma ti epektona kadatayo ti pannakalukat ti maikadua, maikatlo, ken maikapat a selio?

¹¹ Kasano nga ‘an-anayen ni Jesus ti panagballigina’?c Kas makitatayto, aramidenna daytoy babaen ti panangikkatna iti palso a relihion sa itapuakna ti nabatbati a paset ti makitkita nga organisasion ni Satanas iti simboliko nga “umap-apuy a danaw” ti pannakadadael, tapno maalangon ti kinasoberano ni Jehova. Buyogen ti panagtalek, segseggaantayo dayta nga aldaw iti Armagedon inton magun-od ti “Ari ti ar-ari” ti ultimo a panagballigina maibusor iti manangirurumen a napolitikaan nga organisasion ni Satanas! (Apocalipsis 16:16; 17:14; 19:2, 14-21; Ezequiel 25:17) Kabayatanna, agtultuloy a sisasakay iti puraw a kabalio daytoy di maduprak a Manangparmek bayat nga itiptipon ni Jehova dagiti nasingpet-panagpuspusoda a tattao iti nalinteg a nasionna ditoy daga. (Isaias 26:2; 60:22) Makiramramanka kadi iti napulotan a klase Juan iti dayta a naragsak a panangisaknap iti Pagarian? No kasta, ti makita ni apostol Juan inton maluktan dagiti sumaruno a tallo a selio ti sigurado a mangtignay kenka nga ad-adda a makiraman iti trabaho ni Jehova iti kaaldawantayo.

Kitaem, ti Maris-Apuy a Kabalio!

12. Ania ti kinuna ni Jesus a tanda ti di makita a kaaddana kas Ari?

¹² Idi dandanin agngudo ti ministerio ni Jesus ditoy daga, nagsaludsod kenkuana dagiti adalanna nga is-isuda: “Anianto ti pagilasinan ti kaaddam ken ti panungpalan ti sistema ti bambanag?” Kas sungbat, impadtona dagiti didigra a “pangrugian dagiti ut-ot ti panagrigat.” Kinuna ni Jesus: “Ti nasion tumakderto a bumusor iti nasion, ken ti pagarian a bumusor iti pagarian; ket addanto dadakkel a ginggined, ket iti nadumaduma a disso, dagiti angol ken dagiti kinakirang ti taraon; ket addanto dagiti nakabutbuteng a buya ket manipud langit dadakkel a pagilasinan.” (Mateo 24:3, 7, 8; Lucas 21:10, 11) Dagiti banag a makita ni Juan iti pannakalukat dagiti nabati pay a selio ti lukot ket adda naisangsangayan a pumadaanna iti dayta a padto. Kitaem no ania ti ipalgak ni naipadayag a Jesus bayat a luktanna ti maikadua a selio!

13. Ania a panaggidiat ti ngannganin makita ni Juan?

¹³ “Ket idi linuktanna ti maikadua a selio, nangngegko ti maikadua a sibibiag a parsua a kunana: ‘Umayka!’” (Apocalipsis 6:3) Ti maikadua a kerubin a kasla toro ti langana ti nangted iti bilin. Pannakabalin ti iladladawan daytoy, ngem daydiay nalinteg ti pannakausarna. Maigidiat iti dayta, ngannganin makita ni Juan ti nakaal-alinggaget, makapapatay a pannakaiparangarang ti pannakabalin.

14. Ania a kabalio ken kumakabalio ti simmaruno a nakita ni Juan, ket ania ti iladladawan daytoy a sirmata?

¹⁴ Kasano ngarud a nasungbatan daytoy maikadua nga awag nga “Umayka!” Kastoy: “Ket sabali pay ti rimmuar, maysa a maris-apuy a kabalio; ket iti daydiay sisasakay iti dayta naipalubos nga ikkatenna ti talna iti daga tapno papatayenda ti maysa ken maysa; ket maysa a dakkel a kampilan ti naited kenkuana.” (Apocalipsis 6:4) Talaga a nakaal-alinggaget a sirmata! Ket di pagduaduaan no ania ti iladladawanna: gubat! Saan a daydiay nalinteg, naballigi a pannakigubat ti manangparmek nga Ari nga insaad ni Jehova no di ket ti nadangkok, gapuanan ti tao, nadara ken nasaem a gubat dagiti nasion. Anian a maitutop a maris-apuy ti kabalio a nagsakayan daytoy a kumakabalio!

15. Apay a ditay kayat ti makiraman iti panagpataray ti maikadua a kumakabalio?

¹⁵ Sigurado a saan a kayat ni Juan ti makiraman iti daytoy a kumakabalio ken iti agresibo a panagpatarayna gapu ta adda a naipadto maipapan iti ili ti Dios: “Saandanto met a sursuruenen ti pannakigubat.” (Isaias 2:4) Nupay ni Juan ken, iti agdama, ti klase Juan ken ti dakkel a bunggoy ket addada pay laeng “iti lubong,” “saanda a paset” daytoy sistema a namansaan iti dara. Dagiti igamtayo ket naespirituan ken “mannakabalin babaen iti Dios” nga usarentayo a sipipinget a mangiwaragawag iti kinapudno, saan nga iti gubat ti tao.​—Juan 17:11, 14; 2 Corinto 10:3, 4.

16. Kaano ken kasano a ti nakasakay iti nalabaga a kabalio ket naikkan iti “maysa a dakkel a kampilan”?

¹⁶ Adun ti napasamak a gubat sakbay pay ti 1914, ti tawen a panangawat daydiay Nakasakay iti puraw a kabalio iti koronana. Ngem ita, daydiay nakasakay iti nalabaga a kabalio ket naikkan iti “maysa a dakkel a kampilan.” Ania ti ipamatmat daytoy? Sipud idi bimtak ti Umuna a Sangalubongan a Gubat, ad-adda a nadara ken naranggas ti gubat ti tao. Kadagiti nadara a panawen manipud 1914 agingga idi 1918, dagiti tangke, makasabidong a gas, eroplano, submarino, dadakkel a kanyon, ken automatiko nga igam ket nausar iti damo man a gundaway wenno iti awan kaaspingna a kasaknap. Iti agarup 28 a nasion, saan laeng a dagiti propesional a soldado no di pay ket ti intero a populasion ti napilitan a mangsuportar iti gubat. Nakaam-amak ti kaadu dagiti nasugatan ken napapatay. Nasurok a siam a milion a soldado ti napapatay, ken nakaad-adu dagiti sibilian a natay ken nasugatan. Uray idi nalpasen ti gubat, saan a naisubli ti pudpudno a talna ditoy daga. Nasurok a 50 a tawen kalpasan dayta a gubat, kastoy ti komento ti maysa nga estadista nga Aleman a ni Konrad Adenauer: “Napukaw ti talged ken talinaay iti biag ti tao manipud idi 1914.” Pudno a naikkan ti nakasakay iti maris-apuy a kabalio iti pannakabalin a mangikkat iti talna ditoy daga!

17. Kalpasan ti Umuna a Sangalubongan a Gubat, kasano a nagtultuloy a nausar ti “dakkel a kampilan”?

¹⁷ Kalpasanna, gapu ta mawaw unay iti dara, ti nakasakay iti nalabaga a kabalio timpuak iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Narangranggas dagiti nausar nga instrumento a pagpatay, ken mamimpat nga ad-adu dagiti natay ken nasugatan no maidilig iti Umuna a Sangalubongan a Gubat. Idi 1945 dua a bomba atomika ti nagbettak idiay Japan, ket iti apagdarikmat, pinullo a ribu a biktima ti inkisap ti tunggal maysa kadagita a bomba. Idi maikadua a sangalubongan a gubat, agarup 55 milion a biag ti inapit daytoy nakasakay iti nalabaga a kabalio, ngem kaskasdi a saan pay a napnek. Sigun iti mapagtalkan a report, nasurok a 20 milion a tattao ti napapatay ti “dakkel a kampilan” sipud idi Maikadua a Sangalubongan a Gubat.

18, 19. (a) Imbes a panagballigi ti teknolohia ti militar, ania ti paneknekan ti panagpipinnatay a mapaspasamak sipud pay idi Maikadua a Sangalubongan a Gubat? (b) Ania a peggad ti naipasango iti sangatauan, ngem ania ti aramiden ti Nakasakay iti puraw a kabalio tapno malapdan dayta?

¹⁸ Maikunatayo kadi a maysa daytoy a panagballigi ti teknolohia ti militar? Pammaneknek ketdi daytoy a madaman nga agtartaray ti awan asina a nalabaga a kabalio. Ket pagpatinggaan ngay ti panagtarayna? Dakdakamaten ti dadduma a sientista ti posibilidad ti di inggagara a panagbettak ti nuklear a gubat​—malaksid pay iti naiplano a nuklear a dangadang! Ngem makaparagsak ta ti naballigi a Nakasakay iti puraw a kabalio ket adda sabali a panggepna maipapan iti daytoy.

¹⁹ Agingga a ti kagimongan ket naibatay iti nasionalistiko a kinatangsit ken gura, agtalinaed ti pangta a panagbettak ti nuklear a gubat a mangungaw iti sangatauan. Uray pay no gapu iti kinaawan namnama ket ibasura dagiti nasion ti amin a nuklear nga igam, ammodanto latta ti agaramid kadagita. Iti apagbiit laeng, makapataudda manen kadagiti makapapatay a nuklear nga armas; isu nga aniaman a gubat nga awanan kadagiti nuklear nga igam iti damo ket alisto nga agtungpal iti pannakausar dagiti kasta a pangungaw nga armas. Ti kinatangsit ken gura a nanglapunos kadagiti nasion ita ket sigurado nga agbanag iti panagpakamatay ti sangatauan, malaksid​—wen, malaksid no ti Nakasakay iti puraw a kabalio pasardengenna ti narungsot a panagpataray ti maris-apuy a kabalio. Agtalektayo koma nga agsakay ni Kristo nga Ari tapno an-anayenna ti panagballigina a mangparmek iti lubong nga iturturayan ni Satanas ken tapno ipasdekna ti baro a kagimongan ditoy daga a naibatay iti ayat​—ayat iti Dios ken iti kaarruba​—puersa maipaay iti talna nga adayo a nabilbileg ngem kadagiti nakapuy a panglapped iti nuklear a gubat iti daytoy agmauyong a panawentayo.​—Salmo 37:9-11; Marcos 12:29-31; Apocalipsis 21:1-5.

Agparang ti Nangisit a Kabalio

20. Kasanotayo a masigurado a kabaelan ti Nakasakay iti puraw a kabalio nga ikkaten ti aniaman a napeggad a kasasaad?

²⁰ Luktanen ni Jesus ti maikatlo a selio! Ania ti makitam, Juan? “Ket idi linuktanna ti maikatlo a selio, nangngegko ti maikatlo a sibibiag a parsua a kunana: ‘Umayka!’” (Apocalipsis 6:5a) Makaparagsak ta daytoy maikatlo a kerubin ket “addaan iti rupa nga umasping iti rupa ti tao,” nga iladladawanna ti galad nga ayat. Iti baro a lubong ti Dios, agari ti ayat a naibatay iti prinsipio, a kas iti panagsaknap ita dayta a nagsayaat a galad iti intero nga organisasion ni Jehova. (Apocalipsis 4:7; 1 Juan 4:16) Masiguradotayo a ti Nakasakay iti puraw a kabalio, a “masapul nga agturay kas ari agingga a ti Dios naikabilnan amin dagiti kabusorna iti babaen dagiti sakana,” ket siaayat nga ikkatenna ti napeggad a kasasaad nga isu ti sumaruno a sukimaten ni Juan.​—1 Corinto 15:25.

21. (a) Ania ti iladladawan ti nangisit a kabalio ken ti nakasakay iti dayta? (b) Ania ti mangipakita nga agtartaray pay laeng ti nangisit a kabalio?

²¹ Ania ngarud ti makita ni Juan bayat a masungbatan ti maikatlo nga awag nga “Umayka!” “Ket nakitak, ket, adtoy! maysa a nangisit a kabalio; ket daydiay sisasakay iti dayta addaan iti maysa a paris a timbangan iti imana.” (Apocalipsis 6:5b) Nakaro a bisin! Dayta ti nakas-ang a mensahe daytoy a naimpadtuan a buya. Tuktukoyenna dagiti kasasaad iti rugi ti aldaw ti Apo idi a masapul a mairasion ti taraon babaen ti timbangan. Sipud idi 1914, ti bisin ket nagtultuloy a parikut iti sangalubongan. Bisin ti ibunga dagiti gubat ita gapu ta dagiti banag a gagangay a mausar koma a pangtaraon kadagiti mabisin ket masansan a mausar iti panagaramid kadagiti igam a pakigubat. Maayaban nga agsoldado dagiti mannalon, ket dagiti talon a dinadael ti gubat ken dagiti namilitariaan nga estratehia a panangdadael kadagiti mula limitaranda ti produksion ti taraon. Pudno unay daytoy bayat ti umuna a sangalubongan a gubat, idi a minilion ti natay gapu iti bisin! Maysa pay, saan a naginana ti nakasakay iti nangisit a kabalio idi nagpatingga ti gubat. Idi dekada 1930, lima a milion ti natay iti maysa laeng a panagbisin idiay Ukraine. Nakarkaro a gawat ti imbunga ti maikadua a sangalubongan a gubat. Bayat nga agtultuloy ti panagtaray ti nangisit a kabalio, impadamag ti The World Food Council idi ngalay ti 1987 a 512 a milion a tattao ti agbisbisin ken 40,000 nga ubbing ti matmatay iti tunggal aldaw gapu iti bisin.

22. (a) Ania ti kinuna ti timek, a nangyebkas iti ania a panagkasapulan? (b) Ania ti ipamatmat ti gatad ti maysa a litro a trigo ken ti tallo a litro a sebada?

²² Adda pay ibaga kadatayo ni Juan: “Ket nakangngegak iti timek a kasla adda iti nagtengngaan ti uppat a sibibiag a parsua a kunana: ‘Maysa a litro ti trigo maipaay iti maysa a denario, ket tallo a litro ti sebada maipaay iti maysa a denario; ken dika dangran ti lana ti olibo ken ti arak.’” (Apocalipsis 6:6) Nagkaykaysa dagiti uppat a kerubin a nangyebkas a masapul a mabantayan a siaannad dagiti abasto a taraon​—na kasano a sakbay a nadadael ti Jerusalem idi 607 K.K.P., dagiti umili ket nasken a ‘manganda iti tinapay a tinimbang ken buyogen ti panagdanag.’ (Ezequiel 4:16) Idi tiempo ni Juan, maysa a litro a trigo ti mapattapatta a rasion ti maysa a soldado iti inaldaw. Mano ti gatad ti kasta a rasion? Maysa a denario​— sueldo iti agmalem! (Mateo 20:2)d Kasanon no adda pamilia dayta a tao? Ay ket, imbes a trigo, mabalinna ti gumatang iti tallo a litro ti di nabayo a sebada. Ngem umanay laeng dayta a kanen ti bassit a pamilia. Ken maibilang kas nababa a kalidad a taraon ti sebada no idilig iti trigo.

23. Ania ti ipasimudaag dagiti sasao a, “Dika dangran ti lana ti olibo ken ti arak”?

²³ Ania ti ipasimudaag dagiti sasao a, “Dika dangran ti lana ti olibo ken ti arak”? Ipapan dagiti dadduma a nupay adu ti agkurang iti taraon ken mabisbisinan pay ketdi, nanam-ay latta ti biag dagiti nabaknang. Ngem idiay Makintengnga a Daya, ti lana ken arak ket saan a para laeng kadagiti nabaknang. Idi tiempo ti Biblia, maibilang a gagangay a taraon ti tinapay, lana, ken arak. (Idiligmo ti Genesis 14:18; Salmo 104:14, 15.) Saan a kanayon a nadalus ti danum isu nga arak ti inumenda ken no dadduma mausar dayta a pagagas. (1 Timoteo 5:23) No maipapan iti lana, ti balo a taga-Sarepta idi tiempo ni Elias, nupay napanglaw, ket adda pay la nabati a lanana a pangluto iti natda nga arinana. (1 Ar-ari 17:12) No kasta, ti bilin a “dika dangran ti lana ti olibo ken ti arak” ket ibalbalakadna a saan koma nga ibusen a dagus no di ket in-inuten nga usaren dagitoy a kangrunaan a masapsapul. Ta no saan, ‘madangran,’ wenno maibus dagitoy sakbay nga agpatingga ti bisin.

24. Apay a saanen nga agbayag ti panagtaray ti nangisit a kabalio?

²⁴ Anian a ragsaktayo ta iti din agbayag, ti Nakasakay iti puraw a kabalio pasardengenna ti panagtaray ti nangisit a kabalio! Ta maipapan iti naayat a probisionna iti baro a lubong, adda a naisurat: “Iti al-aldawna agtubonto daydiay nalinteg, ken ti kinaruay ti talna agingga nga awanen ti bulan. . . . Maaddanto ti naruay a bukbukel iti daga; iti tapaw dagiti bantay addanto ti panaglaplapusanan.”​—Salmo 72:7, 16; kitaem met ti Isaias 25:6-8.

Ti Nabessag a Kabalio ken ti Nakasakay iti Dayta

25. Idi linuktan ni Jesus ti maikapat a selio, makintimek ti nangngeg ni Juan, ket ania ti ipasimudaag daytoy?

²⁵ Adda pay tuloy ti salaysay. Luktanen ni Jesus ti maikapat a selio, ket ibaga kadatayo ni Juan ti resultana: “Ket idi linuktanna ti maikapat a selio, nangngegko ti timek ti maikapat a sibibiag a parsua a kunana: ‘Umayka!’” (Apocalipsis 6:7) Timek daytoy ti kerubin nga umasping iti tumaytayab nga agila. Nauneg a kinasirib ti ipasimudaagna, ket pudno unay a ni Juan, ti klase Juan, ken amin a dadduma pay nga adipen ti Dios ditoy daga nasken nga agpaliiw ken agtignayda buyogen ti pannakaawat no ania ti mailadladawan ditoy. No kasta ti aramidentayo, masalaknibantayo kadagiti angol a mangdiddidigra kadagiti masirib iti lubong a kameng ti agdama a natangsit ken imoral a kaputotan.​—1 Corinto 1:20, 21.

26. (a) Siasino ti maikapat a kumakabalio, ket apay a maitutop ti kolor ti kabaliona? (b) Siasino ti sumursurot iti maikapat a kumakabalio, ken ania ti mapasamak kadagiti biktimana?

²⁶ Ania dagiti timmaud a kanayonan a nakabutbuteng a kasasaad idi agparang ti maikapat a kumakabalio? Ibaga kadatayo ni Juan: “Ket nakitak, ket, adtoy! maysa a nabessag a kabalio; ket daydiay sisasakay iti dayta addaan iti nagan a Patay. Ket ti Hades nakaas-asideg a sumursurot kenkuana.” (Apocalipsis 6:8a) Adda nagan ti nakasakay iti maudi a kabalio: Patay. Kadagiti uppat a kumakabalio iti Apocalipsis, isu laeng ti direkta a nangipalgak iti kinasiasinona. Maitutop a ni Patay ti nakasakay iti nabessag a kabalio, yantangay ti sao a nabessag (khlo·rosʹ iti Griego) ket nausar iti literatura a Griego a mangdeskribir kadagiti rupa a nalusiaw gapu iti panagsakit. Maitutop met nga iti di mailawlawag a pamay-an, ni Patay ket sarsarunuen ti Hades (tanem) gapu ta idiay Hades ti pagtungpalan ti kaaduan kadagiti biktima ti pammarigat ti maikapat a kumakabalio. Ngem makaparagsak ta agungarto dagitoy inton ‘ni patay ken ti Hades iyawatda dagiti natay nga adda kadakuada.’ (Apocalipsis 20:13) Ngem kasano ti panangala ni Patay kadagitoy a biktima?

27. (a) Kasano ti panangala ti kumakabalio a ni Patay kadagiti biktimana? (b) Ania ti kayat a sawen ti “apagkapat ti daga” nga iturayan ni Patay?

²⁷ Ti sirmata ibinsabinsana ti sumagmamano a pamay-an: “Ket naited kadakuada ti autoridad iti apagkapat ti daga, tapno mangpapatayda babaen ti atiddog a kampilan ken babaen ti kinakirang ti taraon ken babaen ti makapapatay a saplit ken babaen kadagiti atap nga animal iti daga.” (Apocalipsis 6:8b) Ti maapektaran iti daytoy a panagtaray ti kabalio ket saan a literal nga apagkapat ti populasion ti daga no di ket dakkel a paset ti daga, adu man wenno bassit ti agnanaed iti dayta. Daytoy a kumakabalio anienna dagiti biktima ti dakkel a kampilan ti maikadua a kumakabalio ken dagiti biktima ti gawat ti maikatlo a kumakabalio. Anienna met ti bukodna nga apit, dagiti biktima ti makapapatay a saplit ken dagiti ginggined, kas nadakamat iti Lucas 21:10, 11.

28. (a) Kasano a matungtungpal ti padto maipapan iti “makapapatay a saplit”? (b) Kasano a masalsalakniban ti ili ni Jehova kadagiti adu a sakit ita?

²⁸ Nakadkadlaw ita ti “makapapatay a saplit.” Kalpasan ti panangdadael ti Umuna a Sangalubongan a Gubat, nasurok a 20 milion a tattao ti natay iti trangkaso Español iti uneg ti sumagmamano laeng a bulan idi 1918-19. Ti laeng bassit nga isla ti St. Helena ti nakalisi iti daytoy a saplit. Kadagiti lugar a nanasanas ti populasionna, pinuoranda dagiti namuntuon a bangkay. Ken agraraira ita ti nakabutbuteng a sakit iti puso ken kanser, a masansan gapu iti panagtabako. Iti maawagan idi a “nalaad a dekada” ti 1980, nainayon ti angol nga AIDS iti “makapapatay a saplit” gapu iti wagas ti panagbiag a maikaniwas kadagiti pagalagadan ti Biblia. Idi tawen 2000, naipadamag a kinuna ti siruhano heneral ti Estados Unidos a ti AIDS ti “nalabit kakaruan pay laeng nga epidemia iti intero a lubong.” Kinunana a 52 milion a tattao ti nakaptan iti HIV/AIDS, ket 20 milion kadakuada ti natayen. Anian a yaman ti ili ni Jehova gapu ta ti nainsiriban a balakad ti Saona iyadayona ida iti pannakiabig ken iti di umiso a panangusar iti dara a pakaalaan iti adu a sakit ita!​—Aramid 15:28, 29; idiligmo ti 1 Corinto 6:9-11.

29, 30. (a) Kasano a matungtungpal ita ti maipapan iti “uppat a makadangran nga ar-aramid” iti Ezequiel 14:21? (b) Ania ti matarusantayo a kaipapanan dagiti “atap nga animal” iti Apocalipsis 6:8? (c) Ania ti agparang a kangrunaan a punto ti naimpadtuan nga eksena?

²⁹ Dinakamat ti sirmata ni Juan dagiti atap nga animal kas maikapat a makagapu iti nasapa nga ipapatay. Wen, dagiti uppat a banag a naiparang idi naluktan ti maikapat a selio​—gubat, bisin, sakit, ken dagiti atap nga animal​—ti nangnangruna a pakaigapuan ti nasapa nga ipapatay idi un-unana. Ngarud, iladladawanda ti amin a pakaigapuan ti nasapa nga ipapatay ita. Maitunos daytoy iti pakdaar ni Jehova iti Israel: “Kastanto, met, inton adda ti uppat a makadangran nga ar-aramid ti panangukomko​—kampilan ken nakaro a bisin ken makadangran nga atap nga animal ken angol​—a pudno nga ibaonkonto iti Jerusalem tapno gessatek iti dayta ti naindagaan a tao ken ti naamo nga animal.”​—Ezequiel 14:21.

³⁰ Iti kaaldawantayo, manmano a maipadamag iti pagiwarnak ti maipapan kadagiti tattao a pinatay dagiti atap nga animal, nupay kanayon nga adda dagiti biktima dagiti atap nga animal kadagiti pagilian iti tropiko. Iti masanguanan, mabalin nga ad-adu pay ti biktimada no aglangalang dagiti daga gapu iti gubat wenno no nakakapkapsuten dagiti tattao gapu iti bisin ket didan kabaelan nga abugen dagiti mabisin nga animal. Maysa pay, kas kadagiti awanan nakem nga animal, adu a tattao ita ti addaan kadagiti inaanimal a kababalin a maisupadi iti nadeskribir iti Isaias 11:6-9. Dakkel ti sungsungbatan dagitoy a tattao iti sangalubongan a panagadu dagiti krimen a mainaig iti sekso, pammapatay, terorismo, ken panagbomba kadagitoy a tiempo. (Idiligmo ti Ezequiel 21:31; Roma 1:28-31; 2 Pedro 2:12.) An-anien met ti maikapat a kumakabalio dagiti biktimada. Wen, agparang a ti kangrunaan a punto daytoy a naimpadtuan nga eksena ket an-anienen ti nakasakay iti nabessag a kabalio ti nasapa nga ipapatay ti sangatauan iti adu a pamay-an.

31. Iti laksid ti panangparigat dagiti nakasakay iti nalabaga, nangisit, ken nabessag a kabalio, apay a ditay maawanan iti namnama?

³¹ Makaliwliwa kadatayo ti impormasion a naipalgak iti pannakalukat dagiti umuna nga uppat a selio gapu ta sursuruannatayo a di maupay nupay agraraira ita ti gubat, bisin, sakit, ken dadduma pay a makagapu iti nasapa nga ipapatay; ditay met maawanan iti namnama nupay dagiti natauan a lider saanda a marisut dagiti agdama a parikut. No paneknekan dagiti kasasaad ditoy lubong a madaman nga agpatpataray dagiti nakasakay iti nalabaga, nangisit, ken nabessag a kabalio, ditay liplipatan a ti Nakasakay iti puraw a kabalio ti immuna a nangrugi nga agpataray. Nagbalinen nga Ari ni Jesus, ken nagballigin nga urayna la inggarangugong ni Satanas manipud langit. Karaman iti panagballigina ti panangurnongna kadagiti natda nga annak ti naespirituan nga Israel ken dagiti riniwriw a tattao a mangbukel iti dakkel a bunggoy a naggapu iti nagduduma a nasion, a makalasat iti dakkel a rigat. (Apocalipsis 7:4, 9, 14) Nasken nga agtultuloy ti panagpatarayna agingga a maan-anay ti panagballigina.

32. Ania ti pagpapadaan ti pannakalukat ti tunggal maysa kadagiti immuna nga uppat a selio?

³² Ti pannakalukat ti tunggal maysa kadagiti immuna nga uppat a selio ket sinaruno ti awag nga: “Umayka!” Iti tunggal awag, adda nagparang a kabalio agraman ti nakasakay iti dayta. Mangrugi iti maikalima a selio, awanen ti mangngegantayo a kakasta nga awag. Ngem nakasakay pay laeng dagiti kumakabalio, ket agtultuloy ti panagpatarayda kabayatan ti panawen ti panungpalan ti sistema dagiti bambanag. (Idiligmo ti Mateo 28:20.) Ania pay dagiti nakaskasdaaw a pasamak nga ipalgak ni Jesus bayat a luktanna dagiti nabati a tallo a selio? Saan a makita dagiti mata ti tao ti dadduma kadagita a pasamak. Nupay makita dagiti dadduma, masanguanan pay laeng dagitoy. Ngem sigurado a matungpalda. Kitaentayo no ania dagitoy.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 92]

Nagsakay ti Naballigi nga Ari

Idi dekada 1930 ken 1940, pinadas dagiti determinado a kabusor a pagparangen nga ilegal, kriminal, wenno subersibo pay ketdi ti ministerio dagiti Saksi ni Jehova. (Salmo 94:20) Adda 1,149 a nairekord a pannakaaresto idiay Estados Unidos idi laeng tawen 1936. Adu a kaso ti inlaban dagiti Saksi kadagiti pangukoman agingga a nakadanonda iti Korte Suprema ti Estados Unidos. Dagiti sumaganad ti sumagmamano kadagiti naisangsangayan a panagballigida.

Idi Mayo 3, 1943, inkeddeng ti Korte Suprema iti kaso a Murdock v. Pennsylvania a saanen a kasapulan dagiti Saksi ti lisensia tapno makaipaimada iti literatura nga adda bayadna. Iti dayta met la nga aldaw, naikeddeng iti kaso a Martin v. City of Struthers a saan nga iparit ti linteg ti panagtuktok kadagiti ruangan iti binalaybalay bayat a makiraman iti panagiwaras kadagiti polieto ken dadduma pay a pagbasaan.

Idi Hunio 14, 1943, inkeddeng ti Korte Suprema iti kaso a Taylor v. Mississippi a saan nga iparparegta dagiti Saksi ti panangtraidor iti gobierno babaen ti panangaskasabada. Iti dayta met la nga aldaw, iti kaso a West Virginia State Board of Education v. Barnette, inkeddeng ti Korte nga awan ti kalintegan ti hunta ti eskuelaan a mangikkat kadagiti annak dagiti Saksi ni Jehova no agkedkedda nga agsaludo iti bandera. Iti sumaganad nga aldaw, inikkat ti intero a Nangato a Korte ti Australia ti pannakaiparit dagiti Saksi ni Jehova iti dayta a pagilian. Kinunada a daytoy a panangiparit ket “di nainkalintegan, dinadarasudos ken panangirurumen.”

[Kahon iti panid 94]

‘Napalubosan a Mangikkat iti Talna iti Daga’

Sadino ti pagturturongan ti teknolohia? Ti The Globe and Mail, ti Toronto, Canada, idi Enero 22, 1987, impadamagna ti sumaganad a naadaw iti bitla ni Ivan L. Head, a presidente ti International Development Research Centre:

“Mapagtalkan ti pattapatta a maysa iti kada uppat a sientista ken teknologo ditoy lubong ti nakiraman iti panagsirarak ken panangpasayaat iti panagaramid kadagiti igam. . . . No ibasar iti gatad ti kuarta idi 1986, nasurok a $1.5 milion ti magasgastos iti kada minuto. . . . Nataltalgedtayo kadi ita gapu iti kastoy a panangipangpangruna iti teknolohia? Dagiti nuklear nga igam nga adda kadagiti nabibileg a nasion ket mamin-6,000 a napigpigsa ngem kadagiti amin nga igam nga inusar dagiti nakiraman iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Innem a ribu a Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Manipud idi 1945, awan pay pito a lawas a naginana ti lubong manipud iti gubat. Kadagiti nasurok a 150 nga internasional wenno sibil a gubat, mapattapatta a 19.3 milion a biag ti nakettel, a kaaduanna ket resulta ti epektibo ken baro a teknolohia a nagruar iti daytoy panawen ti United Nations.”

Idi tawen 2005, nasurok a 20 milion a biag ti napukaw gapu iti namilitariaan nga aktibidad.

[Kahon iti panid 98, 99]

Ti Pakabuklan ti Libro nga Apocalipsis

Yantangay adun ti nasalaysaytayo iti libro nga Apocalipsis, nalawlawagen kadatayo ti pakabuklan daytoy a libro. Kalpasan ti makagutugot nga introduksionna (Apocalipsis 1:1-9), mabalin a bennebennegen ti Apocalipsis iti 16 a sirmata a kas kadagiti sumaganad:

UMUNA A SIRMATA (1:10–3:22): Babaen ti paltiing, nakita ni Juan ni naipadayag a Jesus, a nangted kadagiti makapabileg a mensahe a pammalakad kadagiti pito a kongregasion.

MAIKA-2 A SIRMATA (4:1–5:14): Ti nadayag a buya ti nailangitan a trono ni Jehova a Dios. Ti panangyawatna iti lukot iti Kordero.

MAIKA-3 A SIRMATA (6:1-17): Iti pananglukatna kadagiti umuna nga innem a selio, in-inut nga ipalgak ti Kordero ti ragup a sirmata maipapan kadagiti pasamak a naituding a maaramid iti aldaw ti Apo. Agpataray dagiti uppat a kumakabalio ti Apocalipsis, dagiti martir nga adipen ti Dios maikkanda kadagiti puraw a pagan-anay, ken mailadawan ti dakkel nga aldaw ti pungtot.

MAIKA-4 A SIRMATA (7:1-17): Dagiti anghel tenglenda dagiti mangdadael nga angin agingga a mamarkaan dagiti 144,000 a kameng ti naespirituan nga Israel. Ti dakkel a bunggoy a naggapu kadagiti amin a nasion bigbigenda nga utangda iti Dios ken ni Kristo ti pannakaisalakanda ken naummongda a maisalakan iti dakkel a rigat.

MAIKA-5 A SIRMATA (8:1–9:21): Idi maluktan ti maikapito a selio, adda pito a pannakapuyot ti trumpeta. Dagiti umuna nga innem buklenda ti maikalima a sirmata. Dagitoy nga innem a pannakapuyot ti trumpeta ipakaammoda ti maipapan iti panangukom ni Jehova iti sangatauan. Dagiti maikalima ken maikanem a trumpeta ipakaammoda met dagiti umuna ken maikadua nga ay-ay.

MAIKA-6 A SIRMATA (10:1–11:19): Adda napigsa nga anghel a mangted ken ni Juan iti bassit a lukot, marukod ti templo, ken maadaltayo ti maipapan kadagiti kapadasan dagiti dua a saksi. Agngudo dayta babaen ti pannakapuyot ti maikapito a trumpeta, a mangipakaammo iti maikatlo nga ay-ay kadagiti kabusor ti Dios​—ti um-umay a Pagarian ni Jehova ken ti Kristona.

MAIKA-7 A SIRMATA (12:1-17): Salaysayen daytoy ti pannakaipasngay ti Pagarian, nga agresulta iti panangitapuak ni Miguel iti serpiente a ni Satanas, ditoy daga.

MAIKA-8 A SIRMATA (13:1-18): Rumkuas iti baybay ti mannakabalin nga atap nga animal, ket ti animal a dua ti sarana nga umasping iti kordero idagadagna nga agdayaw ti sangatauan iti dayta.

MAIKA-9 A SIRMATA (14:1-20): Ti nadaeg a pannakailadawan dagiti 144,000 idiay Bantay Sion. Dagiti mensahe dagiti anghel ket mangngegan iti intero a daga, maapit ti ubas ti daga, ken maipayatpayat ti pagpespesan iti ubas ti pungtot ti Dios.

MAIKA-10 A SIRMATA (15:1–16:21): Maysa pay a buya ti nailangitan a pangukoman, a sarunuen ti pannakaibukbok ditoy daga dagiti pito a malukong ti pungtot ni Jehova. Agngudo met daytoy a benneg babaen ti naimpadtuan a pannakadeskribir ti panungpalan ti sistema ni Satanas.

MAIKA-11 A SIRMATA (17:1-18): Ti dakkel a balangkantis, ti Babilonia a Dakkel, ket nakasakay iti eskarlata ti marisna nga atap nga animal, nga apagbiit nga agturong iti mangliwengliweng nga abut ngem rummuarto met laeng ket isu ti mangdadael kenkuana.

MAIKA-12 A SIRMATA (18:1–19:10): Maipakaammo ti pannakatnag ken naan-anay a pannakadadael ti Babilonia a Dakkel. Kalpasan ti pannakapapatayna, agdung-aw ti dadduma bayat a ti dadduma idaydayawda ni Jehova; maipakaammo ti panagkasar ti Kordero.

MAIKA-13 A SIRMATA (19:11-21): Idauluan ni Jesus dagiti buyot ti langit tapno iwayatna ti narungsot a panangukom ti Dios iti sistema ni Satanas, kadagiti buyotna, ken kadagiti mangsupsuporta iti dayta; pagpiestaan dagiti tumatayab dagiti bangkayda.

MAIKA-14 A SIRMATA (20:1-10): Ti pannakaigarangugong ni Satanas a Diablo iti mangliwengliweng nga abut, ti Sangaribu a Tawen a Panagturay ni Kristo ken dagiti kakaduana nga ari, ti maudi a pannakasubok ti sangatauan, ken ti pannakadadael ni Satanas ken dagiti demoniona.

MAIKA-15 A SIRMATA (20:11–21:8): Ti sapasap a panagungar ken ti naindaklan nga Aldaw ti Panangukom; adda baro a langit ken baro a daga a mangyeg iti manayon a bendision iti nalinteg a sangatauan.

MAIKA-16 A SIRMATA (21:9–22:5): Ti tampok ti Apocalipsis ket ti nadayag a sirmata maipapan iti Baro a Jerusalem, ti asawa ti Kordero. Agayus manipud iti dayta a siudad ti probision ti Dios a panangagas ken biag nga agpaay iti sangatauan.

Agngudo ti Apocalipsis babaen kadagiti makaparegta a kablaaw ken pammagbaga ni Jehova, ni Jesus, ti anghel, ken ni Juan a mismo. Ti awis iti tunggal maysa ket, “Umayka!”​—Apocalipsis 22:6-21.