Librot’ Biblia Numero 25​—Un-unnoy

Mannurat: Jeremias

Lugar a Nakaisuratanna: Asideg ti Jerusalem

Nalpas a Naisurat: 607 K.K.P.

1. Apay nga umnot’ pannakanagan ti libro nga Un-unnoy?

DAYTOY a librot’ naipaltiing a Kasuratan talaga nga umnot’ pannakanaganna. Unnoy daytoy a yebkasnat’ napalalo a leddaang gaput’ didigra a napasaran ti historia ti ili a pinili ti Dios, ti pannakaduprak ti Jerusalem idi 607 K.K.P. babaen ken Nabucodonosor, ari ti Babilonia. Iti Hebreo naawagan daytoy iti damo a saona, ʼEh·khahʹ!, kayatna a sawen “Anian!” Dagidi nangipatarus iti Griego a Septuagint inawagandat’ Threʹnoi, a kaipapananna “Dungdung-aw; Un-unnoy.” Ti Talmud ti Babilonia usarennat’ Qi·nohthʹ, a kaipapananna “Dungdung-aw; Leddaang.” Ni Jerome, idi nagsurat iti Latin, inawagannat’ Lamentationes, a naggapuan ti Ingles a titulona.

2. Kasano a ti Un-unnoy naigrupo ken naisaad iti Biblia?

² Kadagiti Ingles a bersion ti Biblia, agparang ti Un-unnoy kalpasan ti Jeremias, ngem iti Hebreo a katalogo, masansan a paset ti Hagiographa, wenno Sursurat, a kaduana Ti Kanta ni Salomon, Ruth, Eclesiastes, ken Ester​—bassit a grupo a naawagan kas lima a Meghil·lohthʹ (Lukot). Kadagiti dadduma a moderno a Biblia, naibaet iti Ruth wenno Ester ken Eclesiastes, ngem kadagiti kadaanan a kopia nakuna a sinarunona ti Jeremias, kas kadagiti Bibliatay ita.

3, 4. Aniat’ ebidensia a ni Jeremias ti mannurat?

³ Di inlanad ti libro ti nagsurat. Ngem, bassit ti panagduadua a ni Jeremias dayta. Iti Griego a Septuagint, kastoy ti pakpakauna ti libro: “Ket naangay a, kalpasan a nakayawan ti Israel ken naglangalang ti Jerusalem, nagsangit ni Jeremias ket inyunnoyna daytoy nga unnoy iti Jerusalem ket kinunana.” Imbilang ni Jerome a bugos dagitoy a sao ket inlaksidna ida iti bersionna. Nupay kasta, tradision dagiti Judio a ni Jeremias ti nangisurat iti Un-unnoy ket pasingkedan ti bersion a Syriac, ti Latin a Vulgate, ti Targum ni Jonatan, ken ti Talmud ti Babilonia, ken dadduma pay.

⁴ Impadas ti dadduma a kritiko a paneknekan a saan a ni Jeremias ti nagsurat iti Un-unnoy. Ngem, insitar ti A Commentary on the Holy Bible kas ebidensia a ni Jeremias ti nagsurat “kadagiti nabiag a pannakadeskribir ti Jerusalem iti kap. 2 ken 4, a masinunuo nga inladawan ti maysa a nakasaksi; kasta pay ti simpatetiko unay a rikna ken propetiko nga espiritu dagiti daniw, agraman estilo, terminolohia, ken kapanunotan, a gagangay amin ken Jeremias.”a Nagadut’ agpareho nga ebkas ti Un-unnoy ken ti Jeremias, kas iti napalaus a leddaang ‘dagiti mata nga agarubos iti danum (lua)’ (Un. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Jer. 9:1; 13:17; 14:17) ken ti rurodna kadagiti propeta ken padi gaput’ kinabulokda. (Un. 2:14; 4:13, 14; Jer. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Dagiti teksto iti Jeremias 8:18-22 ken Jer 14:17, 18 ipakitada a kabaelan ni Jeremias ti naladingit nga estilo ti Un-unnoy.

5. Kasanotay a marasonan ti tiempot’ pannakaisuratna?

⁵ Sapasap nga anamonganda a naisurat daytoy kalpasan unay ti pannakatnag ti Jerusalem idi 607 K.K.P. Ti kinaalingget ti pannakalakub ken pannakapuor ti siudad presko pay idit’ isip ni Jeremias, ket ti saemna nabiag ti pannakayebkasna. Maysa a komentaristat’ nagkuna nga awan agsolsolo nga elementot’ leddaang ti namimpinsan a naibukbok iti maysa la a paset, no di ket agsubli-subli dagita nga elemento kadagidiay nadumaduma a daniw. Sana kinuna: “Daytoy a panagaburidot’ panunot . . . isut’ maysa a kapigsaan nga ebidensia a nainaig unay ti libro kadagiti pasamak ken emosion a tarigagayanna nga iyebkas.”b

6. Aniat’ makuna maipapan iti estilo ken pannakaputar ti Un-unnoy?

⁶ Ti pannakaputar ti Un-unnoy paginteresan unay ti eskolar ti Biblia. Adda lima a kapitulo, kayatna a sawen, lima a liriko a daniw. Dagiti umuna nga uppat ket acrostic, a kada bersikulo agsasarunoda a mangrugi sigun iti 22 a letra ti Hebreo nga alpabeto. Iti kasumbangirna, ti maikatlo a kapitulo adda 66 a bersikulona, gapuna 3 nga agsasaruno a bersikulo ti mangrugi iti isu met la a letra sakbay a sublaten ti sumaruno a letra. Ti maikalima a daniw saan nga acrostic, nupay addaan 22 a bersikulo.

7. Ania a panagladingit ti inyebkas ni Jeremias, ngem ania ti nabati a pangnamnamaan?

⁷ Napalalo a ladingit ti yebkas ti Un-unnoy iti pananglakub, panangkautibo, ken panangdadael ni Nabucodonosor iti Jerusalem, ket di maartapan ti aniaman a literatura no iti kinapatak ken kinasaem. Inyebkas ti mannurat ti napalaus a leddaang gaput’ panaglangalang, kinapiman, ken riribuk a naimatanganna. Ti bisin, kampilan, ken dadduma a didigra imbunganat’ nakaal-alingget a panagsagaba ti siudad​—isuamin ket diretsa a pannusa ti Dios, gaput’ basol ti ili, dagiti propeta, ken papadi. Nupay kasta, agtalinaed ti namnama ken pammatida ken Jehova, ket inyararawda ti pannakaisublida.

LINAON TI UN-UNNOY

8. Ania a panaglangalang ti nadeskribir iti umuna a daniw, ngem ti Jerusalem, kas persona, kasanona nga inyebkas ti bagina?

⁸ “O anian ti panagwaywayasna, ti siudad a napno idi kadagiti tao!” Kasta ti panglukat nga unnoy ti umuna a daniw. Ti babai nga anak ti Sion prinsesa idi, ngem pinanawan dagiti kaayan-ayatna ket naidistiero dagiti umilina. Naglangalang dagiti ruanganna. Dinusa ni Jehova gaput’ kinaruay ti salungasingna. Napukawnan ti dayagna. Kinatawaan dagiti kabusorna ti pannakarbana. Karkarnat’ pannakarbana ket awan mangliwliwa kenkuana, ket mabisin dagiti nabati nga umilina. Inimtuod (ti Jerusalem a kasla persona): “Adda aniaman a ladingit a mayasping iti ladingitko?” Inyunnatna ti imana ket kunana: “Ni Jehova nalinteg, ta maikaniwas iti saona nga immalsaak.” (1:1, 12, 18) Indawatna ken Jehova a didigraenna dagiti agragragsak a kabusor (ti Jerusalem), a kas ti inaramidna kenkuana.

9. (a) Naggapuan ti didigra nga immapay iti Jerusalem? (b) Aniat’ nakuna ni Jeremias maipapan iti pananglaisda iti Jerusalem ken iti nakas-ang a kasasaad ti siudad?

⁹ “O anian ta ni Jehova iti pungtotna inabbonganna ti babai nga anak ti Sion!” (2:1) Ti maikadua a daniw ipakitana a ni Jehova a mismot’ nangrebbek iti imnas ti Israel. Pinukawna ti piesta ken Sabbath, ket inwalinna ti altar ken santuario. A, nakapimpiman nga itsura ti Jerusalem! Imbaga ni Jeremias: “Limtegen dagiti matak gapu iti panaglulua. Umalsem dagiti bagisko. Ti dalemko naibelleng iti mismo a daga, gapu iti pannakarba ti babai nga anak ti ilik.” (2:11) Aniat’ pangipadisanna iti anak ti Jerusalem? Kasanona a liwliwaen ti anak ti Sion? Dagidi propetana ubbaw ken awan mamaayda. Ita lalaisenen dagiti lumabas: “Daytoy aya ti siudad a sasawenda idi a, ‘Ti awan pagkuranganna a pintas, ragsak ti amin a daga’?” (2:15) Dagiti kabusorna linuktanda ti ngiwatda ket nagsanamtikda ket nagngaretngetda a kunada, ‘Daytoy ti aldaw nga inur-uraymi tapno alimonemi.’ Napasag dagiti annakna gaput’ bisin, ket dagiti babbai sinidada dagiti annakda. Nagkaraiwara dagiti bangkay kadagiti lansangan. “Iti aldaw ti pungtot ni Jehova awan ti nakatalaw wenno nakalasat.”​—2:16, 22.

10. Kas pangnamnamaan, aniada a kalidad ti Dios ti nadakamat ni Jeremias?

¹⁰ Ti maikatlo a daniw, a 66 ti bersikulona, igunamgunamnat’ panangnamnama ti Sion iti kaasit’ Dios. Babaen ti adu a panangiladawan impakita ti propeta a ni Jehova ti nangyeg iti pannakakayaw ken panaglangalangda. Gaput’ kinapait ti situasion, indawat ti mannurat a lagipen koma ti Dios ti rigatna ket inyebkasnat’ pammati iti kinamanagayat ken asi ni Jehova. Tallo nga agsasaruno a bersikulot’ mangrugi iti “Naimbag” ket ipakitana nga umno ti panagpannuray ken Jehova a mangisalakan. (3:25-27) Ni Jehova ti nangipaay ti ladingit, ipakitananto met ti asi. Ngem ita, uray ipudnoda ti yaalsada, saan a namakawan ni Jehova; linapdanna dagiti kararag ti ilina ket pinagbalinna a “rugit ken basura.” (3:45) Buyogen dagiti nasaem a lua linagip ti propeta nga isut’ inanup dagiti kabusorna a kas billit. Ngem, immadanin Jehova kenkuana iti abut ket kunana: “Dika agbuteng.” Inawaganna ni Jehova a sumungbat iti pananguyaw ti kabusor: “Kamatemto ida iti pungtot ket ikisapmonto ida iti baba dagiti langit ni Jehova.”​—3:57, 66.

11. Kasano a ti sumsumged a pungtot ni Jehova naibukbok iti Sion, ken apay?

¹¹ “O anian ti panagkudrep ti balitok, ti nasudi a balitok!” (4:1) Ti maikapat a daniw ay-ayenna ti nagkupas a dayag ti templo ni Jehova, a naiwaris dagiti batona iti kalsada. Dagiti napateg nga annak ti Sion awanen mamaayda, kas gorgorita dagiti damili. Awan danum wenno tinapay, ket dagidiay naruam iti nam-ay “inarakupda dagiti gabsuon a dapu.” (4:5) Ti dusada nadagdagsen pay ngem iti basol ti Sodoma. Dagiti Nazareo, nga idi ‘nasinsin-awda ngem niebe ken napudpudawda ngem gatas,’ nagbalinda a “nangisngisit ngem ti uging” ket naganggangandan. (4:7, 8) Nasaysayaat pay ti natay iti kampilan ngem ti matay iti bisin, iti kanito a linambong dagiti babbai ti annakda! Imbukbok ni Jehova ti sumsumged a pungtotna. Napasamak daydiay di nakapapati​—ti kabusor nakastrek kadagiti ruangan ti Jerusalem! Ket apay? “Maipuon kadagiti basol dagiti mammadtona, dagiti biddut dagiti padina,” nga imbukbokdat’ nalinteg a dara. (4:13) Ti rupa ni Jehova adayon kadakuada. Ngem, ti biddut ti anak ti Sion nagngudon, ket saanto a maidistiero manen. Ita sumublatka, O anak ti Edom, nga uminum iti napait a kopa ni Jehova!

12. Ania a napakumbaba nga araraw ti naidatag iti maikalima a daniw?

¹² Ti maikalima a daniw maluktan iti araraw ken Jehova nga inna lagipen ti naulila nga ilina. Nailadawan dagiti agnanaed iti Jerusalem a kasla isudat’ agsasao. Dagidi ammada ti nagbasol, ti biddutda isut’ awiten dagiti umili ita. Adipen laeng dagiti agturay kadakuada, sa parigatenda idat’ saem ni bisin. Nagsardengen ti panagragsak ti pusoda, ket ti panagsalsalada nagbalin a dung-aw. Agsakit ti pusoda. Sipapakumbabada a binigbig ni Jehova: “No maipapan kenka, O Jehova, agtugawka iti panawen a di nakedngan. Ti tronom manipud kaputotan agingga iti kaputotan.” Impukkawda: “Isublinakami kenka, O Jehova, ket maipulangkamto. Pabaruem dagiti aldawmi kas idi ugma. Ngem, sika nagliktadannakami a naan-anay. Nakapungtotka unay kadakami.”​—5:19-22.

NO APAY NAIMBAG

13. Ania a panagtaklin ti inyebkas ti Un-unnoy, ngem apay a naimbag ti panangipakitanat’ kinagrabe ti Dios?

¹³ Ti Un-unnoy yebkasnat’ naan-anay a panagtaklin ni Jeremias iti Dios. Idi napaksuyanen iti leddaang ken iti mangilupit a pannakaabak, a sigurado nga awan tao a makaited liwliwa, ti propeta nangnamnamat’ pannakaisalakan babaen iti ima ti dakkel a Dios ti uniberso, ni Jehova. Ti Un-unnoy parayrayenna komat’ panagtulnog ken kinatarnaw amin a pudno nga agdaydayaw, ket maigiddato mangipaay ti nakaam-amak a pakdaar kadagidiay di mangikankano iti kadaklan a nagan ken ti itakderan dayta. Awanen ti ipakita ti historia a sabali pay a nadadael a siudad a nakapimpiman ti pannakaunnoyna ken makasugat-puso ti pannakaisaona. Talaga a makagunggona ti panangdeskribirnat’ kinagrabe ti Dios kadagidiay agtultuloy nga umalsa, nasubeg, ken di agbabawi.

14. Aniada a nadibinuan a pakdaar ken padto ti impakita ti Un-unnoy a natungpal, ket kasano a maitunos ti libro kadagiti dadduma a naipaltiing a kasuratan?

¹⁴ Naimbag met ti Un-unnoy ta ipakitana ti kaitungpalan ti adu a nadibinuan a pakdaar ken padto. (Un. 1:2​—Jer. 30:14; Un. 2:15​—Jer. 18:16; Un. 2:17​—Lev. 26:17; Un. 2:20​—Deut. 28:53) Amirisenyo pay ta ti Un-unnoy mangted ti napatak a pammaneknek iti kaitungpalan ti Deuteronomio 28:63-65. Sa, adut’ tinukoyna a sabali a paset ti nasagraduan a Kasuratan. (Un. 2:15​—Sal. 48:2; Un. 3:24​—Sal. 119:57) Agtunos ti Daniel 9:5-14 ken Un-unnoy 1:5 ken 3:42 a mangipakita a ti kalamidad immapay gaput’ salungasing dagiti umili.

15. Aniada a “baro nga aldaw” ti impatuldo ti Un-unnoy?

¹⁵ Talaga a nasaem ti didigra iti Jerusalem! Nupay kasta, impeksa ti Un-unnoy ti panagtaklin a ni Jehova ipakitanantot’ kinamanagayat ken asi ket’ lagipennanto ti Sion sananto isubli. (Un. 3:31, 32; 4:22) Yebkasnat’ namnama kadagiti “baro nga aldaw” a kas idi ugma idi nagturay da Ari David ken Salomon idiay Jerusalem. Nagtalinaed pay laeng ti tulag ni Jehova ken David a maipaay iti agnanayon a pagarian! “Dagiti kaasina talaga a saanda nga aggibus. Mapabaroda a binigat.” Ket mataginayondanto kadagidiay agayat ken Jehova agingga, nga iti sidong ti nalinteg a turay ti Pagarian, tunggal parsua a sibibiag yebkasnanto a siyayaman: “Ni Jehova ti bingayko.”​—5:21; 3:22-24.

[Footnotes]