Dagiti Adalen iti Naipaltiing a Kasuratan ken Pakasaritaanda
Adalen Numero 3—Panangkuenta Kadagiti Pasamak iti Agus ti Tiempo
Panangkuenta iti tiempo idi kaaldawan ti Biblia ken salaysay ti kronolohia dagiti karkarna a pasamak iti Hebreo ken Griego a Kasuratan.
1. (a) Aniat’ mangipasimudaag a ni Jehova apaghustot’ panagorasna? (b) Aniat’ yaabante a gapuananda no iti panangtarus iti kronolohiat’ Biblia?
IDI intedna ken Daniel ti sirmata “ti ari ti amianan” ken “ti ari ti abagatan,” namin-adu nga inusar ti anghel ni Jehova ti ebkas a “ti naituding a tiempo.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35) Adu pay dagiti teksto a mangipasimudaag a ni Jehova ket apaghustot’ orasna, nga impunto ti panangturposna kadagiti panggepna. (Luc. 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) Iti Biblia a Saona, nangikabil kadagiti “pagkuentaan” a tumulong kadatayo a mangikeddeng kadagiti importante a pasamak iti agus ti tiempo. Adun ti yaabantetayo iti panangtarus ti kronolohiat’ Biblia. Ti panagsirarak dagiti arkeologo ken dadduma pay lawagandat’ nadumaduma a problema, ket masiertotay ti tiempo a pannakaangay dagiti kangrunaan a pasamak a nairekord iti Biblia.—Prov. 4:18.
2. Mangtedkay ti ehemplo ti panangkuenta kadagiti ordinal a numero.
2 Dagiti Ordinal ken Cardinal a Numero. Iti kalleppas nga adalen (parapo 24 ken 25), naammuantayo nga adda nagdumaan ti cardinal ken ordinal a numero. Laglagipentay koma daytoy no kuentaentay dagiti periodo iti Biblia a maitunos kadagiti moderno a metodo ti panagpetsa. Kas ehemplo, no natukoy “ti maikatallopulo ket pito a tawen a pannakaidistiero ni Joaquin nga ari ti Juda,” ti termino a “maikatallopulo ket pito” ordinal a numero. Kaipapananna ti 36 a kompleto a tawen ken sumagmamano nga aldaw, lawas, wenno bulan (no aniaman ti tiempo a naglabas nanipud ngudo ti maika-36 a tawen).—Jer. 52:31.
3. (a) Aniada a rekord ti Estado ti timmulong a mangsierto kadagiti petsat’ Biblia? (b) Ania ti tawen a panagari, ket ania met ti tawen nga isusuno?
3 Dagiti Tawen a Panagari ken Isusuno. Tinukoy ti Biblia dagiti rekord ti Estado dagiti gobiernot’ Juda ken Israel, agraman dagiti ganuat ti Estado ti Babilonia ken Persia. Kadagitoy uppat a pagarian, siuumiso a nakuentat’ kronolohia ti Estado sigun kadagiti panagturay dagiti ari, ket dayta met a sistema ti panagkuenta ti nausar iti Biblia. Masansan nga ited ti Biblia ti nagan ti dokumento a nagadawan a kas koma, “ti libro dagiti aramid ni Salomon.” (1 Ar. 11:41) Ti panagturay ti ari saklawenna ti paset ti tawen nga isusunona (accession year), santo sarunuen ti kompleto a dagup dagiti tawen a panagarina (regnal years). Dagiti tawen a panagari isu dagiti opisial a tawen a panagturay ket kadawyan a kuentaen manipud Nisan inggat’ sumuno a Nisan, wenno primavera inggat’ sumuno a primavera. No sumuno ti ari idiay trono, dagiti nabati a bulan inggat’ sumaruno a primavera a bulan ti Nisan naawagan kas tawen nga isusunona, nga iti dayta tinurposna ti termino a panagari daydiay sinandianna. Ngem, ti mismo nga opisial a panagarina makuenta inton mangrugi ti sumuno a Nisan 1.
4. Ipakitayo no kasano a makuenta ti kronolohiat’ Biblia sigun kadagiti tawen a panagari.
4 Kas ehemplo, agparang a ni Salomon nangrugi a nagari sakbay ti Nisan ti 1037 K.K.P., idi sibibiag pay ni David. Di nagbayag, natay ni David. (1 Ar. 1:39, 40; 2:10) Ngem, ti naudi a tawen a panagari ni David nagtultuloy inggat’ primavera ti 1037 K.K.P., a nairaman a paset ti 40-tawen nga administrasionna. Ti paset ti tawen, manipud nangrugi a nagtugaw ni Salomon inggat’ primavera ti 1037 K.K.P., isut’ natukoy a tawen nga isusuno ni Salomon, ket di maikuenta a tawen a panagarina, ta pinunuanna laeng ti terminot’ administrasion ni amana. Sa la ngarud nangrugi ti kompleto a tawen a panagari ni Salomon idi Nisan ti 1037 K.K.P. (1 Ar. 2:12) Idi agangay, 40 a kompleto a tawen a panagari ti nakuenta iti administrasion ni Salomon kas ari. (1 Ar. 11:42) No kastoy a pagsinaen dagiti tawen a panagari ken tawen nga isusuno, posible a kuentaen a siuumiso ti kronolohiat’ Biblia.a
PANANGKUENTA ITI PANNAKAPARSUA NI ADAN
5. Kasano a masierto ti petsa a pannakaisublit’ panagdaydayaw ken Jehova sadi Jerusalem?
5 Mangrugi iti Petsa a Pagikomprontaran. Ti petsa a pagikomprontaran tapno makuenta a paatras ti pannakaparsua ni Adan isu ti panangrippuog ni Ciro iti dinastiat’ Babilonia, idi 539 K.K.P.b Inruar ni Ciro ti bilinna a nangluk-at kadagiti Judio idi umuna a tawenna, sakbay ti primavera ti 537 K.K.P. Inreport ti Esdras 3:1 a nakadanon dagiti annak ti Israel sadi Jerusalem idi maikapito a bulan, ti Tishri, a katupag ti paset ti Setiembre ken Oktubre. No kasta ti otoño ti 537 K.K.P. naibilang kas petsa a pannakaisubli ti panagdaydayaw ken Jehova sadi Jerusalem.
6. (a) Aniat’ naipadto a periodo ti nagngudo idi otoño ti 537 K.K.P.? (b) Kaano a mabalin a nangrugi dayta a periodo, ket kasano a suportaran daytoy dagiti pudno a pasamak?
6 Daytoy a pannakaisublit’ panagdaydayaw ken Jehova idi otoño ti 537 K.K.P. minarkaanna ti ngudo ti propetiko a periodo. Ania a periodo? Isu ti “pitopulo a tawen” a ti Naikari a Daga “masapul nga aglangalang” ket maipapan iti dayta kinuna met ni Jehova, “Inton maturpos ti pitopulo a tawen idiay Babilonia asikasuenkayto a tattao, ket tungpalekto ti nasayaat a saok kadakayo nga isublikayo ditoy a disso.” (Jer. 25:11, 12; 29:10) Ni Daniel, a kabisadona unay daytoy a padto, nagtignay maitunos ditoy bayat nga immadani ti “pitopulo a tawen.” (Dan. 9:1-3) Ti “pitopulo a tawen” a nagngudo idi otoño ti tawen 537 K.K.P. nangrugi ngarud idi otoño ti 607 K.K.P. Paneknekan daytoy dagiti pasamak. Ti Jeremias 52 deskribirenna dagiti karkarna a pasamak idi nalakub ti Jerusalem, rimmaut ti Babilonia, ken pannakakayaw ni Ari Zedekias idi 607 K.K.P. Sa, sigun iti Jer 52 bersikulo 12, “idi maikalima a bulan, iti maikasangapulo nga aldaw,” nga isut’ maika-10 nga aldaw ti Ab (katupag ti paset ti Julio ken Agosto), pinuoran dagiti taga Babilonia ti templo ken ti siudad. Ngem, saan pay a daydi ti panangrugi ti “pitopulo a tawen.” Adda pay nabati a kinasoberano dagiti Judio gapu ken ni Gedalias, a dinutokan ti ari ti Babilonia kas gobernador dagiti nabati a Judio. “Idi maikapito a bulan,” pinatayda da Gedalias ken dadduma pay, isu a kimmamang dagidi nabati a Judio sadi Egipto gaput’ butengda. Idi laeng Oktubre 1, 607 K.K.P., a naan-anay a makuna a ti daga “naglangalang . . . tapno matungpal ti pitopulo a tawen.”—2 Ar. 25:22-26; 2 Cron. 36:20, 21.
7. (a) Kasanotay a kuentaen dagiti tawen agingga iti pannakabingay ti pagarian idi natayen ni Salomon? (b) Ania a pangsuporta ti itden ti padton Ezequiel?
7 Manipud 607 K.K.P. inggat’ 997 K.K.P. Ti panangkuenta itoy a periodo nga agatras manipud pannakatnag ti Jerusalem a dumanon iti tiempo a pannakabingay ti pagarian idi natay ni Salomon aduan problema. Ngem, no pagdiligen ti turay dagiti ari ti Israel ken Juda sigun iti Umuna ken Maikadua nga Ar-ari ipasimudaagna a 390 tawen ti saklawenna. Ti napigsa nga ebidensia nga umiso daytoy a dagup isut’ padto ti Ezequiel 4:1-13. Daytoy a padto intudona ti tiempo a pannakalakub ti Jerusalem ket dagiti umili kayawanto ida dagiti nasion, a naangay idi 607 K.K.P. Ti 40 a tawen a nadakamat maipapan iti Juda nagpatingga idi naglangalang ti Jerusalem. Ti 390 a tawen maipapan iti Israel saan a nagngudo idi naduprak ti Samaria, ta nabayagen a naduprak idi nagipadto ni Ezequiel, ket ibatad ti padto a ti impatuldona isu ti pannakalakub ken pannakaduprak ti Jerusalem. No kasta, “ti biddut ti balay ti Israel,” nagngudo met idi 607 K.K.P. No agatrastayo manipud itoy a petsa, makitatayo a ti 390 a tawen nangrugi idi 997 K.K.P. Iti daydi a tawen, ni Jeroboam, idi natayen ni Salomon, simmina iti balay ni David ket “inyadayona ti Israel iti isusurotda ken ni Jehova, ket pinagbasolna ida ti dakkel a basol.”—2 Ar. 17:21.
8. (a) Kasano a makuenta dagiti tawen inggat’ Exodo? (b) Ania a panagbalbaliw ti nangapektar iti kronolohiat’ Biblia iti daytoy a tiempo?
8 Manipud 997 K.K.P. inggat’ 1513 K.K.P. Yantangay ti naudi kadagiti 40 a kompleto a tawen a panagari ni Salomon nagngudo idi primavera ti 997 K.K.P., maawatan a ti umuna a tawen a panagarina isu idi primavera ti 1037 K.K.P. (1 Ar. 11:42) Ti rekord ti Biblia, idiay 1 Ar-ari 6:1, kunana nga inrugi a binangon ni Salomon ti balay ni Jehova sadi Jerusalem idi maikadua a bulan ti maikapat a tawen ti panagarina. Kaipapanan daytoy a nalpasen ti tallo a kompleto a tawen ken maysa a kompleto a bulan ti panagarina, ket yegnatayo iti Abril-Mayo ti 1034 K.K.P. kas rugi ti pannakabangon ti templo. Ngem, dayta met la a teksto kunana a daytoy “ti maikapat a gasut ket walopulo a tawen kalpasan a rimmuar dagiti annak ti Israel manipud daga ti Egipto.” Manen, ti maika-480 ket ordinal a numero, nga irepresentarna ti 479 a kompleto a tawen. No kasta, no inayon ti 479 iti 1034 maalatay ti petsa a 1513 K.K.P. nga isut’ tawen nga iruruar ti Israel sadi Egipto. Ti parapo 19 ti Adalen 2 ilawlawagna a nanipud tawen 1513 K.K.P., naibilang ti Abib (Nisan) kas “umuna a bulan ti tawen” ti Israel (Ex. 12:2) ta ti tawen kasakbayanna a nangrugi iti otoño, iti bulan a Tishri, isu idit’ inannurotda. Inkomento ti The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Tomo 12, panid 474: “Ti panangkuentada kadagiti tawen a panagari dagiti agturay naibasar iti tawen a nangrugi iti primavera, ket umarngi iti wagas ti Babilonia a nakaangayan daytoy.” No maipakat iti Biblia ti panagbaliw ti rugi ti tawen manipud otoño, sa mabaliwan iti primavera, kayuloganna nga adda mapukaw wenno mainayon nga innem a bulan iti dayta nakuenta.
9. (a) Kasano a kuentaen ti rekord agingga iti panagepekto ti Abrahamiko a tulag? (b) Kasano a makuenta ti immuna a 215 a tawen itoy a periodo? (c) Manot’ tawen ni Abraham idi binallasiwna ti Eufrates nga agpa-Canaan?
9 Manipud 1513 K.K.P. inggat’ 1943 K.K.P. Iti Exodo 12:40, 41, inrekord ni Moises a “ti panagtaeng dagiti annak ti Israel, a nagtaeng idiay Egipto, isu ti uppat a gasut ket tallopulo a tawen.” Sigun iti pannakaisaona, nabatad a saan nga idiay Egipto ti nakaangayan amin daytoy a “panagtaeng.” Daytoy a periodo nangrugi idi binallasiw ni Abraham ti Eufrates idi agpa-Canaan, nga isu met ti panagepekto ti tulag ni Jehova ken Abraham. Ti umuna a 215 tawen daytoy a “panagtaeng” naangay sadi Canaan, sa kasta met lat’ kawatiwat ti nabusbosda idiay Egipto, agingga a ti Israel naan-anay a naluk-atan iti intero a panangtengngel ken panangsakup ti Egipto, idi 1513 K.K.P.c Ti footnote ti New World Translation iti Exodo 12:40 ipakitana a ti Griego a Septuagint, a naibasar iti Hebreo a teksto nga in-inauna ngem ti Masoretiko, inayonna, kalpasan ti sao nga “Egipto,” dagiti sao a “ken iti daga ti Canaan.” Kasta met uray ti Samaritan Pentateuch. Ti Galacia 3:17, a nangdakamat met iti 430 a tawen, paneknekanna a daytoy a periodo nangrugi idi napasingkedan ti tulag Abrahamiko, idi binallasiw ni Abraham ti Eufrates a nagpa-Canaan. Idi ngarud 1943 K.K.P. daytoy, idi 75 años ni Abraham.—Gen. 12:4.
10. Ania pay a sabali nga ebidensia ti mangsuporta iti kronolohia idi tiempon Abraham?
10 Adda pay sabali nga ebidensia a mangsuporta itoy a kuenta: Idiay Aramid 7:6 nasao a ti bin-i ni Abraham maparigatto iti 400 a tawen. Yantangay inikkat ni Jehova ti pammarigat ti Egipto idi 1513 K.K.P., nangrugi ti pammarigat idi 1913 K.K.P. Lima a tawen daytoy manipud pannakayanak ni Isaac nga isu daydi “panangrabrabak” ni Ismael ken Isaac idi isu ket mapusot.—Gen. 15:13; 21:8, 9.
11. Kasano a ti kalendario ti Biblia idanonnatayo iti petsa daydi Layus?
11 Manipud 1943 K.K.P. inggat’ 2370 K.K.P. Nakitatayon a 75 años ni Abraham idi simrek sadi Canaan idi 1943 K.K.P. Ita mabalintay pay ti umatras iti agus ti tiempo, inggat’ kaaldawan ni Noe. Posible daytoy no usarentay dagiti periodo nga impaay kadatayo ti Genesis 11:10 inggat’ 12:4. Daytoy a panagkuenta, nga agdagup ti 427 a tawen, kastoy ti pannakabilangna:
Manipud nangrugi ti Layus inggat’
pannakayanak ni Arfajad 2 tawen
Sa inggat’ pannakayanak ni Sela 35 “
Inggat’ pannakayanak ni Eber 30 “
Inggat’ pannakayanak ni Peleg 34 “
Inggat’ pannakayanak ni Reu 30 “
Inggat’ pannakayanak ni Serug 32 “
Inggat’ pannakayanak ni Nacor 30 “
Inggat’ pannakayanak ni Tare 29 “
Inggat’ ipapatay ni Tare, idi
75 años ni Abraham 205 “
Dagupna 427 tawen
No inayon ti 427 tawen iti 1943 K.K.P. yegnatayo iti 2370 K.K.P. No kasta ti kalendario ti Biblia ipakitana a ti Layus idi tiempo ni Noe nangrugi idi 2370 K.K.P.
12. Ania a tiempo ti makuenta agingga iti pannakaparsua ni Adan?
12 Manipud 2370 K.K.P. inggat’ 4026 K.K.P. No ad-addatay pay nga umatras iti agus ti tiempo, masarakantayo a ti Biblia itedna ti petsa manipud Layus agingga iti pannakaparsua ni Adan. Isierto daytoy ti Genesis 5:3-29 ken Ge 7:6, 11. Adtoy ti pannakakuentana:
Manipud pannakaparsua ni Adan
inggat’ pannakayanak ni Set 130 tawen
Sa inggat’ pannakayanak ni Enos 105 “
Inggat’ pannakayanak ni Cainan 90 “
Inggat’ pannakayanak ni Mahalalel 70 “
Inggat’ pannakayanak ni Jared 65 “
Inggat’ pannakayanak ni Enoc 162 “
Inggat’ pannakayanak ni Matusalem 65 “
Inggat’ pannakayanak ni Lamec 187 “
Inggat’ pannakayanak ni Noe 182 “
Inggat’ Layus 600 “
Dagupna 1,656 tawen
No inayon ti 1,656 tawen iti dati a petsatay a 2370 K.K.P., makagtengtayo iti 4026 K.K.P. a pannakaparsua ni Adan, a nalabit iti otoño, ta otoñot’ rugi dagiti kaaduan a kadaanan a kalendario.
13. (a) Kasano ngarud ti kaunday ti historia ti tao ditoy daga? (b) Apay a daytoy ket di makigiddan iti kawatiwat ti aldaw a panaginana ni Jehova?
13 Aniat’ kayuloganna daytoy ita? Daydi immuna nga edision daytoy a libro, a naipablaak idi 1963, kunana: “Kaipapananna kadi nga iti 1963 nabusbosen ti 5,988 a tawen iti dayta ‘aldaw’ a ‘naginanaan [ni Jehova] kadagiti amin nga aramidna’? (Gen. 2:3) Saan, ta ti pannakaparsua ni Adan saan a naigiddan iti rugi ti aldaw a panaginana ni Jehova. Kalpasan a naparsua ni Adan, ken las-ud pay lat’ maikanem nga aldaw a panamarsua, agparang a nangbukel pay ni Jehova kadagiti animal ken tumatayab. Kasta met, pinanagananna pay ken Adan dagiti animal, ket nawatiwat a tiempo dayta, sana pinarsua ni Eva. (Gen. 2:18-22; kitaenyo pay ti NW, 1953 Ed., footnote ti Ge 2 bs. 19) Aniaman a tiempo ti naglabas manipud pannakaparsua ni Adan ken iti ngudo ti ‘maikanem nga aldaw’ masapul a maikissay iti 5,988 a tawen tapno maala ti aktual a kaatiddog ti tiempo nanipud rugi ti ‘maikapito nga aldaw’ inggat’ [1963]. Awan serbina nga usaren ti kronolohiat’ Biblia a mangpattapatta kadagiti petsa a masanguanan pay laeng iti agus ti tiempo.—Mat. 24:36.”d
14. Apay nga ipangpangrunatay ti salaysay ti Biblia maipapan iti punganay ti tao ngem dagiti pattapatta ken teoria ti tao?
14 Ti kuna ngay dagiti sientista a ti tao ket ginasut a ribon wenno minilion a tawennan ditoy daga? Awan kadakuada ti pasingkedan dagiti naisurat a rekord manipud idi ugma, kas pannakapasingked dagiti pasamak ti Biblia. Dagiti karkarna a petsa nga intudingda iti “prehistoriko a tao” pattapattada laeng ket di mapaneknekan. Kinapudnona, ti mapiar a sekular a historia, agraman ti kronolohiana, agatras iti sumagmamano la a ribo a tawen. Nagadu ti nagbaliwan ken nakadidigraan ti daga, kas iti sangalubongan a Layus ni Noe, a nanggunggon iti strata dagiti bato ken dagiti fossil deposit, a pagbalinenna a dagiti konklusion dagiti sientista a petsa sakbay ti Layus ket panangipapan laeng.e No idilig kadagiti amin nga agsusubang a pattapatta ken teoria dagiti tao, ti Biblia kumbinsirenna ti panagpanunot gapu iti nabatad, natunos a salaysayna iti punganay ti tao ken ti naannad a pannakairekord ti historia ti pinili ni Jehova nga ilina.
15. Kasanonatay nga apektaran ti intay panangadal iti Biblia?
15 Pagpakumbabaennatay koma unay ti intay panangadal iti Biblia ken panangutob kadagiti aramid ti Naindaklan a Managoras, ni Jehova a Dios. Ti mortal a tao talaga a bassit no idilig iti kabibilgan a Dios, a ti nakapupuersa a panamarsuana, a naangay adu a milenio iti napalabas, simple la a nadakamat iti Kasuratan: “Idi punganay ti Dios pinarsuana dagiti langit ken ti daga.”—Gen. 1:1.
PANAGTAENG NI JESUS DITOY DAGA
16. (a) Kasanot’ panagsasagadsad ti pannakaisurat dagiti uppat nga Ebanghelio? (b) Kasanotay a petsaan ti irurugi ti ministerio ni Jesus? (c) Ania a panagsasaganad ti inannurot dagiti pasamak sigun kadagiti nagduduma nga Ebanghelio, ket aniat’ madlawtayo iti salaysay ni Juan?
16 Agparang a kastoy ti panagsasagadsad dagiti uppat a naipaltiing a salaysay ti naindagaan a biag ni Jesus: ti Mateo (c. 41 K.P.), Lucas (c. 56-58 K.P.), Marcos (c. 60-65 K.P.), ken Juan (c. 98 K.P.). Kas nailawlawag iti napalabas a kapitulo, no usarentay ti kinuna ti Lucas 3:1-3 agraman ti petsa a 14 K.P. kas rugi ti panagturay ni Tiberio Cesar, dumanontayo iti 29 K.P. kas rugi ti karkarna a ministerio ni Jesus ditoy daga. Nupay dagiti pasamak a nadakamat ti Mateo ket saanda a kanayon nga agsasaruno a naangay, iti kaaduan a kaso, itden dagiti sabali a tallo a libro ti aktual a panagsasaruno dagita nagpaiduma a pasamak. Nailista dagitoy iti kakuyogna a tsart. Madlaw a ti salaysay ni Juan, a naisurat nasurok 30 a tawen kalpasan a naisurat amin dagiti tallo, innayonna dagiti napateg a paset ti historia a di nadakamat dagidiay kakaduana. Nangnangrunat’ pateg ti panangdakamat ni Juan iti uppat a Paskua bayat ti ministerio ni Jesus, a nangpasingked a tallo ket kagudua a tawen ti ministeriona, a nagngudo idi 33 K.P.f—Juan 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; ken Ju 13:1.
17. Aniat’ sabali nga ebidensia a mangsuporta iti ipapatay ni Jesus?
17 Ti ipapatay ni Jesus idi 33 K.P. pinasingkedan met dagiti dadduma nga ebidensia. Sigun iti Linteg ni Moises, ti Nisan 15 kanayon nga espesial a Sabbath uray aniat’ aldaw a nakairanaanna. No mairana iti ordinario a Sabbath, ngarud agbalin dayta a “dakkel” a Sabbath, ket ipakita ti Juan 19:31 a kasta ti Sabbath a simmaruno idi natay ni Jesus, a dayta ngarud ket Biernes. Saan nga idi 31 wenno 32 no di laeng idi 33 K.P. a ti maika-14 ti Nisan ket naiparnat’ Biernes. Ngarud, Nisan 14, 33 K.P. idi natay ni Jesus.g
18. (a) Aniat’ impadto ni Daniel maipapan iti 69 a “lawlawas”? (b) Sigun ken Nehemias, kaano a nangrugi daytoy a periodo? (c) Kasanotay a masierto ti petsat’ panangrugi ti turay ni Artaxerxes?
18 Ti Maika-70 a “Lawas,” 29-36 K.P. Sinaklaw met ti Daniel 9:24-27 dagiti tiempo ti ministerion Jesus, nga impadtona ti ilalabas ti 69 a lawas dagiti tawen (483 tawen) “manipud iruruar ti sao a mangisubli ken mangbangon iti Jerusalem agingga iti Mesias a Lider.” Sigun iti Nehemias 2:1-8, rimmuar daytoy a sao “idi maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes,” ari ti Persia. Kaano a nangrugi a nagturay ni Artaxerxes? Ti ama ken sinunuanna, ni Xerxes, natay idi arinunos ti 475 K.K.P. Ti tawen nga isusuno ngarud ni Artaxerxes nangrugi idi 475 K.K.P., ket suportaran daytoy dagiti nabileg nga ebidensia a naggubuay ti Grecia, Persia ken Babilonia. Kas ehemplo, ni Thucydides a Griego a historiador (a nagdinamag gaput’ kina-apaghushustona) insuratna iti panagkamang ni Themistocles a Griego a lider idiay Persia idi “katugtugaw [ni Artaxerxes] iti tronona.” Ti sabali pay a Griego a historiador idi immuna a siglo K.K.P., ni Diodorus Siculus, tulongannatay a mangsierto iti petsa ti ipapatay ni Themistocles nga isu idi 471/470 K.K.P. Kalpasan a pinanawanna ti ilina, kiniddaw ni Themistocles ken Artaxerxes nga adalenna ti lenguahe a Persiano iti makatawen sakbay nga agparang iti sangona, a dayta ket napalubosan. No kasta, nagtaeng ni Themistocles sadi Persia di naladladaw ngem 472 K.K.P., ket ti isasangpetna mapetsaan ti 473 K.K.P. Iti daydi a tiempo “katugtugaw [ni Artaxerxes] iti tronona.”h
19. (a) No kuentaentayo manipud “maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes,” kasanotay a masierto ti petsa a panagparang ti Mesias? (b) Kasano a natungpal ti padto ti 70 a “lawlawas” manipud itoy a petsa?
19 Gapuna, “ti maikaduapulo a tawen ni Artaxerxes” isut’ 455 K.K.P. No agbilangtayo ti 483 a tawen (69 a “lawas”) manipud ditoy, sa laglagipentay nga awan tawen a zero no bumallasiwtay iti Kadawyan a Panawen, makagtengtayo iti 29 K.P. a panagparang “ti Mesias a Lider.” Ni Jesus nagbalin a Mesias idi nabautisaran ken napulotan iti nasantuan nga espiritu, idi otoño dayta a tawen. Ti padto ipasimudaagna pay nga “iti kagudua ti [maika-70 a] lawas pagpatinggaennanto ti sakripisio ken daton.” Naangay daytoy idi a dagiti mangiladawan a daton dagiti Judio nagpaso gapu ta indaton ni Jesus ti bagina. “Ti kagudua” daytoy a “lawas” dagiti tawen iyegnatayo iti tallo ket kagudua a tawen iti primavera ti 33 K.P., idi natay ni Jesus. Ngem, “ipaalagadnanto ti tulag kadagiti adu” iti las-ud ti intero a maika-70 a lawas. Ipakita daytoy ti naisangayan a pabor ni Jehova nga agtultuloy kadagiti Judio bayat ti pito a tawen nanipud 29 K.P. inggat’ 36 K.P. Kalpasan daydi, nalukatanen kadagiti di nakugit a Gentil ti panagbalinda a naespirituan nga Israelita, kas ipalnaad ti pannakakumberti ni Cornelio idi 36 K.P.i—Ara. 10:30-33, 44-48; 11:1.
PANANGKUENTA KADAGITI TAWEN IDI TIEMPO DAGITI APOSTOL
20. Kasano nga agtipon ti sekular a historia ken iti rekord ti Biblia no iti tiempot’ ipapatay ni Herodes ken dagiti sinarunona a pasamak?
20 Nagbaetan ti 33 K.P. ken 49 K.P. Ti 44 K.P. isut’ napateg a petsa para itoy a periodo. Sigun ken Josephus (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), ni Herodes Agripa I nagturay iti tallo a tawen kalpasan ti isusuno ni Emperador Claudio ti Roma (idi 41 K.P.). Ti historikal nga ebidensia ipasimudaagna a natay daytoy a Herodes idi 44 K.P.j No subliantayo ti rekord ti Biblia, masarakantayo a sakbay unay ti ipapatay ni Herodes impadto ni Agabo “baeten ti espiritu” nga adda dakkel a bisin nga umay, ket ni apostol Santiago natay babaen iti kampilan, sa naibalud ni Pedro (tiempot’ Paskua) ken datdatlag a nakabulos. Amin dagitoy a pasamak mabalin a petsaan ti 44 K.P.—Ara. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.
21. Aniat’ pangibasarantay ti panangpetsa iti damo a panagbaniaga ni Pablo kas misionero?
21 Ti naipadto a bisin dimteng idi ag-46 K.P. Agarup daytoy ti tiempo a da Pablo ken Bernabe “inyusuatda ti panagrasionda idiay Jerusalem.” (Ara. 12:25) Idi nagsublidat’ Antioquia ti Siria, nailasinda gaput’ nasantuan nga espiritu tapno mapanda iti damo a panagbaniagada kas misionero, a nangsaklaw iti Chipre ken adu a siudad ken distrito ti Asia Menor.k Nalabit sinakupna daytoy ti primavera ti 47 K.P. inggat’ otoño ti 48 K.P., ket addadat’ Asia Menor idi kalam-ekna. Agparang a binusbos ni Pablo ti simmaruno a kalam-ekna idiay Antioquia ti Siria, ket yegnatay daytoy iti primavera ti 49 K.P.—Ara. 13:1–14:28.
22. Kasano a masierto ti petsat’ dua nga isasarungkar ni Pablo sadi Jerusalem a nadakamat iti Galacia kapitulo 1 ken 2?
22 Ti rekord ti Galacia kapitulo 1 ken 2 mayataday itoy a kronolohia. Nasao ditoy ni Pablo nga adda sabali a dua a naisangayan nga isasarungkarna sadi Jerusalem kalpasan ti pannakakumbertina, ti maysa “tallo a tawen kalpasanna” ket ti maikadua “kalpasan ti sangapulo ket uppat a tawen.” (Gal. 1:17, 18; 2:1) No dagitoy dua a periodo ket maikuenta nga ordinal, kas ugalida idi, ket no ti pannakakumberti ni Pablo ket idi kabanuaganna pay, kas ipasimudaag ti rekord, mabalintay ngarud a pagsarunuen a bilangen ti 3 ken 14 a tawen kas 34-36 K.P. ken 36-49 K.P.
23. Ania nga ebidensia ti mangisingasing a ti Galacia 2 ken Aramid 15 tuktukoyenda ti isasarungkar ni Pablo sadi Jerusalem idi 49 K.P.?
23 Ti maikadua nga isasarungkar ni Pablo sadi Jerusalem a nadakamat ti Galacia kasla isut’ pannakaseknanna iti panagkugit, ta uray ni Tito a nangkuyog ken Pablo nasao a dida pinilit nga agpakugit. No isu daytoy daydi isasarungkarna a mangala ti desision iti panagkugit a nadeskribir iti Aramid 15:1-35, iti kasta ti 49 K.P. maikanatad unay nga isut’ nagbaetan ti immuna ken maikadua a panagmisionero ni Pablo. Sa, sigun iti Galacia 2:1-10, inusar ni Pablo daytoy nga okasion a nangidatag iti saklang “dagiti karkarna a lallaki” ti kongregasion ti Jerusalem ti naimbag a damag nga ikaskasabana, ‘di la ket ta sayang la ti pannakilumbana.’ Natural nga ireportna daytoy kadakuada kalpasan ti umuna unay a panagbaniagana. Simmarungkar ni Pablo sadi Jerusalem “kas resulta ti maysa a palgaak.”
24. Aniada a tawen a naangay ti maikadua a panagmisionero ni Pablo, ket apay, a sigurado a sa la dimmanon sadi Corinto idi arinunosen ti 50 K.P.?
24 Maikadua a Panagbaniagan Pablo Kas Misionero, c. 49-52 K.P. Idi nagsublit’ Jerusalem, nagnaed ni Pablo idiay Antioquia ti Siria; gapuna, nalabit kalgaw ti 49 K.P. idi nagrubbuat para iti maikadua a panagbaniagana. (Ara. 15:35, 36) Nalawlawat’ sinakupna daytoy ngem daydi immuna ket masapul nga agpalabas ti kalam-ekna idiay Asia Menor. Nalabit idi primavera ti 50 K.P. a pinatganna ti awis ti Macedonia ket bimmallasiw a nagpa-Europa. Idin nangasaba ken inorganisana dagiti baro a kongregasion sadi Filipos, Tesalonica, Berea, ken Atenas. Dimmanon sadi Corinto, a probinsia ti Acaya, idi otoño ti 50 K.P., kalpasan a nagbiahe iti agarup 2,090 kilometro, a kaaduanna pinagpagnana. (Ara. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Sigun iti Aramid 18:11, nagnaed sadiay ni Pablo iti 18 a bulan, nga idanonnatay iti rugrugi ti 52 K.P. Idi nalpasen ti kalam-ekna, naglayagen ni Pablo a nagpa-Cesarea, a dimmagas sadi Efeso. Kalpasan a kinablaawanna ti kongregasion, a nabatad a sadiay Jerusalem, nagsubli iti kampona idiay Antioquia ti Siria, nalabit idi kalgaw ti 52 K.P.l—Ara. 18:12-22.
25. (a) Kasano a suportaran ti arkeolohia ti 50-52 K.P. kas damo nga isasarungkar ni Pablo sadi Corinto? (b) Kasano a pasingkedan daytoy ti impormasion a da Aquila ken Priscila “kasangsangpet[da] a naggapu idiay Italia”?
25 Adda nadiskobre dagiti arkeologo a mangsuporta a 50-52 K.P. ti petsat’ damo a panangsarungkar ni Pablo ti Corinto. Pirsay daytoy ti kitikit, a mandar ni Emperador Claudio Cesar kadagiti Delfiano sadi Grecia, a naglaon iti sao a “[Lucio Ju]nio, Galion, . . . proconsul.” Anamongan dagiti historiador a ti numero 26, a masarakan met iti teksto, tukoyenna ti pannakapasingked ni Claudio kas emperador iti maika-26 a daras. Dagiti dadduma a kitikit ipakitada a ni Claudio napasingkedan nga emperador iti maika-27 a daras sakbay ti Agosto 1, 52 K.P. Ti saad a proconsul makatawen ti terminona, a mangrugi iti kalgaw. No kasta, ti tawen a panag-proconsul ni Galion sadi Acaya agparang nga idi kalgaw ti 51 K.P. inggat’ kalgaw ti 52 K.P. “Idi agdama a proconsul ni Galion ti Acaya, dagiti Judio nagmaymaysada a simmuppiat ken Pablo ket impanda iti sanguanan ti pangukoman.” Idi inabsuelto ni Galion ni Pablo, “nagtaeng pay laeng ti adu nga aldaw,” sa naglayag a nagpa-Siria. (Ara. 18:11, 12, 17, 18) Amin dagitoy pasingkedanda a primavera ti 52 K.P. idi naturpos ti 18-bulan a panagtaeng ni Pablo idiay Corinto. Sabali pay a pagkuentaan masarakan ditoy ta idi nakagteng ni Pablo sadi Corinto, “nasarakanna ti maysa a Judio a managan Aquila, nayanak idiay Ponto a kasangsangpetna a naggapu idiay Italia, ken ni Priscila nga asawana, ta ni Claudio imbilinna nga isuamin dagiti Judio pumanawda idiay Roma.” (Ara. 18:2) Sigun ken historiador Paulo Orosio, idi rugrugi ti maikalima a siglo, daytoy bilin a panangpapanaw naangay idi maikasiam a tawen ni Claudio, nga isu idi 49 K.P. wenno rugrugi ti 50 K.P. No kasta, da Aquila ken Priscila simmangpetdat’ Corinto sakbay ti otoño dayta a tawen, ket apagisu ti panagtaeng ni Pablo sadiay manipud otoño ti 50 K.P. inggat’ primavera ti 52 K.P.a
26. Aniat’ petsa dagiti nagsasagadsad a paset ti maikatlo a panagbaniagan Pablo kas misionero?
26 Maikatlo a Panagbaniagan Pablo Kas Misionero, c. 52-56 K.P. Kalpasan ti “sumagmamano a tiempo” sadi Antioquia ti Siria, napan manen ni Pablo idiay Asia Menor, ket nalabit dimmanon sadi Efeso idi kalam-ek ti 52-53 K.P. (Ara. 18:23; 19:1) “Tallo a bulan” ni Pablo sa “dua a tawen” pay a nangisursuro sadi Efeso, ket kalpasanna nagpa-Macedonia. (Ara. 19:8-10) Kalpasanna, impalagipna kadagiti manangaywan ti Efeso a nagserbi kadakuada “iti tallo a tawen,” ngem nalabit ginupgopna laeng daytoy. (Ara. 20:31) Agparang a pinanawan ni Pablo ti Efeso kalpasan “ti piesta ti Pentecostes” idi rugrugi ti 55 K.P., a nagbiahe inggat’ Corinto, Grecia, ket apagisu a tallo bulan a kalam-ek ti panagtaengna sadiay. Sa nagsubli a nagpaamianan inggat’ Filipos idi tiempot’ Paskua ti 56 K.P. Ditoy nagrubbuat a nagpa-Troas ken Mileto inggat’ Cesarea sa nagbiahe inggat’ Jerusalem, a dimmanon sadiay idi Pentecostes ti 56 K.P.b—1 Cor. 16:5-8; Ara. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.
27. Aniat’ petsa dagiti pasamak inggat’ damo a pannakaibalud ni Pablo sadi Roma?
27 Dagiti Pangserra a Tawen, 56–100 K.P. Naarestar ni Pablo di nagbayag kalpasan ti isasangpetnat’ Jerusalem. Impandat’ Cesarea ket naibalud sadiay ti dua a tawen, agingga a ni Felix sinuktan ni Festo kas gobernador. (Ara. 21:33; 23:23-35; 24:27) Ti idadateng ni Festo ken ti panagrubbuat ni Pablo nga agpa-Roma rumsua a naangay idi 58 K.P.c Kalpasan ti pannakarba ti barko a nagluganan da Pablo ken ti panagtaengdat’ Malta iti kalam-ekna, naturpos ti biaheda idi ag-59 K.P., ket ipakitat’ rekord nga isu nagtalinaed kas balud sadi Roma, a nangasaba ken nangisuro iti unos ti dua a tawen, wenno agingga idi ag-61 K.P.—Ara. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.
28. Aniada a petsa ti natural a maituding kadagiti pangserra a pasamak iti biag ni Pablo?
28 Nupay agngudo ditoy ti historikal a rekord ti Aramid, agparang a nabulosan ni Pablo ket intuloynat’ nagmisionero, a napan sadi Creta, Grecia, ken Macedonia. Saan nga ammo no nakagteng idiay España. Nalabit natay kas martir babaen iti mandar ni Nero di nagbayag kalpasan ti ultimo a pannakaibaludna sadi Roma idi ag-65 K.P. Sigun iti historia Hulio 64 K.P. ti petsa daydi dakkel nga uram sadi Roma, sa simmaruno ti panangidadanes ni Nero kadagiti Kristiano. Ti pannakaibalud ni Pablo a “sikakawar” ken ti pannakapapatayna apaghusto itoy a periodo.—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.
29. Kaano a nagngudo ti panawen dagiti apostol, ket buyogen ti pannakaisurat dagiti ania a librot’ Biblia?
29 Dagiti lima a libro ni apostol Juan naisuratda idi agngudo ti tiempo a panangidadanes ni Emperador Domitian. Nasao a kasla agmauyong iti daydi tallo a naudi a tawen ti turayna, a sinaklaw ti 81-96 K.P. Insurat ni Juan ti Apocalipsis idi naidistiero iti isla ti Patmos, idi agarup 96 K.P.d Ti Ebangheliona ken tallo a suratna simmarunoda sadi Efeso wenno iti kaparangetna idi naluk-atan, ket daytoy naudi kadagiti apostol natay idi agarup 100 K.P.
30. Aniat’ pagimbaganna ti intay panangadal iti kronolohiat’ Biblia?
30 Makita ngarud a no idiligtayo dagiti pasamak iti sekular a historia ken ti internal a kronolohia ken dagiti padtot’ Biblia, ad-adda a masiertotayo ti lugar dagiti pasamak ti Biblia iti agus ti tiempo. Ti kinatunos ti kronolohiat’ Biblia nayonanna ti panagpiartayo iti Nasantuan a Kasuratan kas Sao ti Dios.
[Footnotes]
a No adalenyo daytoy a kapitulo, makatulong no kitaenyo ti Insight on the Scriptures, Tomo 1, pinanid 458-67.
b Adalen 2, parapo 28, 29.
c Nanipud ibaballasiw ni Abraham iti Eufrates inggat’ pannakayanak ni Isaac ket 25 tawen; sa inggat’ pannakayanak ni Jacob, 60 tawen; ni Jacob 130 años idi nagpa-Egipto.—Gen. 12:4; 21:5; 25:26; 47:9.
d Idi 1990, ti naglabas a tiempo masapul a maikissay manipud 6,015 a tawen.
e Awake!, Setiembre 22, 1986, pinanid 17-27; Agriingkayo!, Setiembre 8, 1972, pinanid 5-21.
f Insight on the Scriptures, Tomo 2, pinanid 57-8.
g Ti Pagwanawanan, 1976, panid 634; The Watchtower, 1959, panid 489-92.
h Insight on the Scriptures, Tomo 2, pinanid 614-16.
i Insight on the Scriptures, Tomo 2, pinanid 899-904.
j The New Encyclopædia Britannica, 1987, Tomo 5, panid 880.
k Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
l Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
a Insight on the Scriptures, Tomo 1, pinanid 476, 886.
b Insight on the Scriptures, Tomo 2, panid 747.
c Young’s Analytical Concordance to the Bible, panid 342, iti paulo a “Festus.”
d Notes on the Book of Revelation, 1852, ni Albert Barnes, pinanid xxix, xxx.
KANGRUNAAN A PASPASAMAK ITI NAINDAGAAN A BIAG NI JESUS—Ti Uppat nga Ebanghelio nga Agsasagadsad ti Urnosda
Simbolo: k. no “kalpasan”; c. no “circa,” wenno “agarup.”
Tiempo Lugar Pasamak
Agturong iti Ministerio ni Jesus
c. 2 K.K.P. Nazaret; Pannakayanak ni Jesus naipadto ken
Judea Maria, a bimmisita ken Elizabet
2 K.K.P. Katurodan Pannakayanak ni Juan a Mammautisar;
ti Judea sa, ti biagna sadi let-ang
2 K.K.P., Betlehem Pannakayanak ni Jesus (ti Sao, a
c. Okt. 1 baeten kenkuana naadda amin a
banag) kas kaputotan ni Abraham
ken ni David Mat. 1:1-25
Asideg ti Inyanunsio ti anghel ti naimbag a
Betlehem damag; binisita dagiti pastor ti
maladaga Lu 2:8-20
Betlehem; Nakugit ni Jesus (maika-8 nga
Jerusalem aldaw), naidatag idiay templo
(kalpasan ti maika-40 nga aldaw)
1 K.K.P. Jerusalem; Dagiti astrologo; ikakamang sadi Egipto;
wenno 1 K.P. Betlehem; napapatay dagiti maladaga; Mat. 2:1-23
Nazaret Nagsubli ni Jesus Lu 2:39, 40
12 K.P. Jerusalem Ni 12-años a Jesus idi
Paskua; nagawid Lu 2:41-52
Rugi ti Ministerio ni Jesus
29, otono Karayan Jordan Bautismo ken pannakapulot
ni Jesus, nayanak kas tao iti
linea ni David ngem naideklara
nga Anak ti Dios
Makingngato a Dagiti immuna a disipulo ni Jesus
Ginget ti Jordan Ju 1:35-51
Jerusalem Panagsarita da Jesus ken Nicodemo
Tiberias Naibalud ni Juan; nagpa-Galilea
Dakkel a Ministerio ni Jesus idiay Galilea
Galilea Damo a nayanunsio, “Ti
pagarian ti langit asidegen”
Nazaret; Inagasanna ti ubing; binasana
Cana; ti Capernaum annongna; inlaksidda;
nagpa-Capernaum Mt 4:13-16 Lu 4:16-31
Baybay ti Naawis da Simon ken Andres,
Galilea, asideg Santiago ken Juan Mt 4:18-22
ti Capernaum Mr 1:16-20 Lu 5:1-11
Capernaum Inagasanna ti adda sairona,
agraman katugangan ni
Pedro ken dadduma pay
Galilea Damo a pannakapasiar ti Galilea,
kaduana dagiti uppat a naawis
Capernaum Agasanna ti paralitiko Mt 9:1-8
Judea Nangasaba kadagiti sinagogat’
Judea Lu 4:44
Nagsubli Nagburas ti mais dagiti disipulo
manipud iti Sabbath Mt 12:1-8
Jerusalem (?) Mr 2:23-28 Lu 6:1-5
Galilea; Adda ima nga inagasanna iti Sabbath
Baybay ti nagpakni idiay igid ti baybay;
Galilea nangagas Mt 12:9-21 Mr 3:1-12 Lu 6:6-11
Bantay iti denna Napili ti 12 nga apostol ti
Capernaum Mr 3:13-19 Lu 6:12-16
Asideg ti Ti Sermon idiay Bantay
Capernaum Mt 5:1–7:29 Lu 6:17-49
Nain Pinagungarna ti anak ti balo
Galilea Maikadua a panangaskasaba sadi
Galilea, kaduana ti 12 Lu 8:1-3
Baybay ti Ilustrasion: agmulmula, ruot,
Galilea dadduma pay; inlawlawagna
Gadara, AbD Dua nga adda sairona naagasan;
ti Baybay dagiti baboy sinerrek dagiti
ti Galilea demonio Mt 8:28-34
Capernaum (?) Dua a bulsek naagasan ken
ti umel nga adda sairona Mt 9:27-34
32, asideg Capernaum (?); Nagsubli dagiti apostol manipud
ti Paskua AmD nga igid ti panangwanasda; 5,000 nangan
(Juan 6:4) Baybay ti Galilea Mt 14:13-21 Mr 6:30-44
Ju 9:10-17 6:1-13
AmD nga igid ti Kayatda nga agari ni Jesus;
Baybay ti nagna iti baybay; nangagas
Galilea; Mt 14:22-36 Mr 6:45-56
Gennezaret Ju 6:14-21
32, kalpasan Nalabit sadi Dagiti tradision a
ti Paskua Capernaum mangsalungasing iti Saot’ Dios
AmD nga igid ti Impakdaarnat’ lebadura dagiti
Baybay ti Galilea; Fariseo; inagasanna ti bulsek
Betsaida Mt 16:5-12 Mr 8:13-26
Cesarea Ni Jesus a Mesias; impadtonat’
Filipos ipapatay, panagungarna
Nalabit sadi Nagbaliw ti langana iti
Bt. Hermon sango da Pedro, Santiago, ken
Juan Mt 17:1-13 Mr 9:2-13
Cesarea Inagasanna ti adda sairona a
Filipos di kabaelan dagiti disipulo
Capernaum Datdatlag a napaadda ti kuarta
a pagbuis Mt 17:24-27
Galilea; Pinanawannat’ Galilea gaput’
Samaria Piesta ti Abung-abong;
maisadia amin para iti
panagministro Mt 8:19-22
Naud-udi a Ministerio ni Jesus iti Judea
32, Piesta ti Jerusalem Publiko a panangisuro ni
Abung-abong Jeus iti Piesta ti
Abung-abong Ju 7:11-52
Nalabit sadi Panangtaripatot’ Dios; matalek
Judea a mayordomo Lu 12:1-59
Naud-udi a Ministerio ni Jesus iti Daya ti Jordan
Kaparanget Adut’ namati ken Jesus
ti Jordan Ju 10:40-42
Nalabit sadi Kinapakumbaba; ilustrasion
Perea ti grande a pangrabii Lu 14:1-24
Nalabit sadi Panangkuenta ti kinadisipulo
Perea Lu 14:25-35
Nalabit sadi Ilustrasion: nakillo a mayordomo,
Perea baknang ken ni Lazaro Lu 16:1-31
Betania Pinagungar ni Jesus ni Lazaro
kadagiti natay Ju 11:1-46
Jerusalem; Balakad ni Caifas kontra ken Jesus;
Efraim nagpakni ni Jesus Ju 11:47-54
Nalabit sadi Kapamitlo nga impadton
Perea Jesus ti ipapatayna, panagungar
Jerico Limmabas sadi Jerico, inagasannat’dua
a bulsek; bimmisita ken Zaqueo;
ilustrasion ti sangapulo a mina
Ultimo a Ministerio ni Jesus idiay Jerusalem
Nisan 8, 33 Betania Dimteng sadi Betania innem nga aldaw
sakbay ti Paskua Ju 11:55–12:1
Nisan 9 Betania Padaya idiay balay ni Simon a kukutel;
pinulotan ni Maria ni Jesus;
immay kinita dagiti Judio da Jesus
ken Lazaro Mt 26:6-13
Nisan 10 Betania- Nailunod ti igos a di nagbunga;
Jerusalem maikadua a pannakadalus ti templo
Jerusalem Inggakat dagiti kangrunaan a padi
ken eskriba a patayen ni Jesus
Nisan 11 Betania- Nalaylay ti kayo nga igos
Jerusalem Mt 21:19-22 Mr 11:20-25
Jerusalem, Kuinestionarandat’ autoridad
templo ni Kristo; ilustrasion dagiti
dua nga annak Mt 21:23-32
Jerusalem, Ilustrasion dagiti dakes nga
templo agtaltalon, panagboda
Jerusalem, Panglipit a saludsod iti
templo panagbuis, panagungar, bilin
Jerusalem, Natubngar dagiti eskriba ken
templo Fariseo Mt 23:1-39
Jerusalem, Ti marabiles ti balo
templo Mr 12:41-44 Lu 21:1-4
Bantay dagiti Padtot’ pannakatnag ti
Olibo Jerusalem, kaaddan Jesus,
panungpalan ti sistema
Bantay dagiti Ilustrasion: sangapulo a
Olibo birhen, talento, karnero
ken kalding Mt 25:1-46
Nisan 12 Jerusalem Inggakat dagiti relihiuso a
lider ti ipapatay ni Jesus
Jerusalem Nakitinnawar ni Judas kadagiti
padi tapno liputanna ni Jesus
Nisan 13 Denna ken idiay Urnos para iti Paskua
(malem ti Jerusalem Mt 26:17-19 Mr 14:12-16
Huebes) Lu 22:7-13
Jerusalem Binuguan ni Jesus ti saka
dagiti apostol Ju 13:1-20
Jerusalem Ni Judas nailasin kas
mangliliput ket naparuar
Jerusalem Nayusuat ti pangrabii a
Panglaglagip kadagiti 11
Getsemane Panagtuok idiay hardin;
panangliput ken Jesus sa
Jerusalem Nagbitay ni Judas a mangliliput
Jerusalem Nayawat a matay nupay inkagumaan
ni Pilato a bulosan
(c. 3:00 t.m.,
Biernes) Golgota, Natay ni Jesus idiay kayo,
Jerusalem ken dadduma pay a pasamak
Jerusalem Inyulogda ti bagi ni Jesus
manipud kayo sada intanem
Nisan 15 Jerusalem Pinaguardiaan dagiti padi ken
Fariseo ti tanem Mt 27:62-66
Nisan 16 Jerusalem Panagungar ni Jesus ken paspasamak
ken kaparanget iti dayta nga aldaw Mt 28:1-15
k. Nisan 16 Jerusalem; Simmaruno a panagparang ni
Galilea Jesu-Kristo Mt 28:16-20
Iyyar 25 Bantay dagiti Yuuli ni Jesus, maika-40
Olibo, asideg aldaw kalpasan a nagungar
ti Betania [Ara. 1:9-12] Lu 24:50-53
Dagiti saludsod iti tsart a mangsaklaw kadagiti “Kangrunaan a Paspasamak iti Naindagaan a Biag ni Jesus”:
(a) Inagananyo ti sumagmamano a karkarna a pasamak iti ministerio ni Jesus agingga iti pannakaibalud ni Juan a Mammautisar.
(b) Itedyo ti lugar ken tawen dagiti sumaganad a pasamak: (1) Ti pannakaawis da Simon ken Andres, da Santiago ken Juan. (2) Ti pannakapili ti 12 nga apostol. (3) Ti Sermon idiay Bantay. (4) Ti panagbalbaliw ti langana. (5) Ti panagungar ni Lazaro kadagiti natay. (6) Isasarungkar ni Jesus iti balay ni Zaqueo.
(c) Inagananyo ti sumagmamano a karkarna a milagro ni Jesus; ibagayo no kaano ken sadinot’ nakaangayanda.
(d) Aniat’ sumagmamano a kangrunaan a pasamak maipapan ken Jesus a naangay iti Nisan 8 inggat’ Nisan 16, 33 K.P.?
(e) Aniat’ sumagmamano a karkarna nga ilustrasion nga inted ni Jesus bayat ti naindagaan a ministeriona?
TSART DAGITI KARKARNA A HISTORIKAL A PETSA
Simbolo: k. no “kalpasan”; s. no “sakbay”; c. no “circa,” wenno “agarup.”
Petsa Pasamak Reperensia
4026 K.K.P. Naparsua ni Adan Gen. 2:7
k. 4026 K.K.P. Tulag idiay Eden, Gen. 3:15
umuna a padto
s. 3896 K.K.P. Pinatay ni Cain ni Abel Gen. 4:8
3896 K.K.P. Nayanak ni Set Gen. 5:3
3404 K.K.P. Nayanak ni nalinteg nga Enoc Gen. 5:18
3339 K.K.P. Nayanak ni Matusalem Gen. 5:21
3152 K.K.P. Nayanak ni Lamec Gen. 5:25
3096 K.K.P. Natay ni Adan Gen. 5:5
3039 K.K.P. Nayalis ni Enoc; Gen. 5:23, 24;
nagngudot’ pammadtona Jud. 14
2970 K.K.P. Nayanak ni Noe Gen. 5:28, 29
2490 K.K.P. Sinentensiaan ti Dios ti Gen. 6:3
sangatauan
2370 K.K.P. Natay ni Matusalem Gen. 5:27
Naglayus (iti otoño) Gen. 7:6, 11
2369 K.K.P. Tulag kalpasan ti Layus Gen. 8:13; 9:16
2368 K.K.P. Nayanak ni Arfajad Gen. 11:10
k. 2269 K.K.P. Nabangon ti Torret’ Babel Gen. 11:4
2020 K.K.P. Natay ni Noe Gen. 9:28, 29
2018 K.K.P. Nayanak ni Abraham Gen. 11:26, 32; 12:4
1943 K.K.P. Binallasiw ni Abraham ti Gen. 12:4, 7;
Eufrates idi nagpa-Canaan; Ex. 12:40;
napasingkedan ti Abrahamiko Gal. 3:17
a tulag; rugi ti 430-tawen
a periodo inggat’ tulag ti
Linteg
s. 1933 K.K.P. Naispal ni Lot; binisitan Gen. 14:16, 18; 16:3
Abraham ni Melkisedec
1932 K.K.P. Nayanak ni Ismael Gen. 16:15, 16
1919 K.K.P. Naaramid ti tulag a Gen. 17:1, 10, 24
panagkugit
Naukom ti Sodoma ken Gomorra Gen. 19:24
1918 K.K.P. Nayanak ni Isaac, ti pudno Gen. 21:2, 5;
nga agtawid; rugi ti Ara. 13:17-20
‘agarup 450 tawen’
1913 K.K.P. Napusot ni Isaac; napagtalaw Gen. 21:8; 15:13;
ni Ismael; rugi ti 400-tawen Ara. 7:6
a pammarigat
1881 K.K.P. Natay ni Sara Gen. 17:17; 23:1
1878 K.K.P. Inkasar ni Isaac ni Rebecca Gen. 25:20
1868 K.K.P. Natay ni Sem Gen. 11:11
1858 K.K.P. Nayanak da Esau ken Jacob Gen. 25:26
1843 K.K.P. Natay ni Abraham Gen. 25:7
1818 K.K.P. Inasawan Esau dagiti dua a Gen. 26:34
damo nga assawana
1795 K.K.P. Natay ni Ismael Gen. 25:17
1781 K.K.P. Nagkamang ni Jacob idiay Gen. 28:2, 13, 19
Haran; nasirmatanat’ Betel
1774 K.K.P. Inasawa ni Jacob da Gen. 29:23-30
Lea ken Raquel
1767 K.K.P. Nayanak ni Jose Gen. 30:23, 24
1761 K.K.P. Ni Jacob nagsublit’ Canaan Gen. 31:18, 41
manipud Haran
c. 1761 K.K.P. Ginabbon Jacob ti anghel; Gen. 32:24-28
nanaganan Israel
1750 K.K.P. Ni Jose inlako dagiti Gen. 37:2, 28
kabsatna kas adipen
1738 K.K.P. Natay ni Isaac Gen. 35:28, 29
1737 K.K.P. Nagbalin ni Jose a primero Gen. 41:40, 46
ministro ti Egipto
1711 K.K.P. Natay ni Jacob Gen. 47:28
1657 K.K.P. Natay ni Jose Gen. 50:26
s. 1613 K.K.P. Nasuot ni Job Job 1:8; 42:16
k. 1600 K.K.P. Limmatak ti Egipto kas umuna Ex. 1:8
a pannakabalin ti lubong
1593 K.K.P. Nayanak ni Moises Ex. 2:2, 10
1553 K.K.P. Indatag ni Moises ti bagina Ex. 2:11, 14, 15;
kas manangispal; nagkamang Ara. 7:23
sadi Madian
c. 1514 K.K.P. Ni Moises idiay kayo a di Ex. 3:2
mauram
1513 K.K.P. Paskua; nagtalaw dagiti Ex. 12:12;
Israelita sadi Egipto; Ex. 14:27, 29, 30;
naispalda iti Nalabaga Gen. 15:13, 14
a Baybay; nagunggon ti
puersat’ Egipto; nagngudot’
400-tawen a pammarigat
Naaramid ti tulag ti Linteg Ex. 24:6-8
idiay Bt. Sinai (Horeb)
1512 K.K.P. Nakompletot’ tabernakulo Ex. 40:17
Naisaad ti Aaroniko a Lev. 8:34-36
kinapadi
Naturpos ni Moises ti Exodo Lev. 27:34;
ken Levitico Num. 1:1
c. 1473 K.K.P. Naturpos ni Moises ti Job 42:16, 17
libro a Job
1473 K.K.P. Naturpos ni Moises ti Num. 35:1; 36:13
Numeros idiay Tanap ti Moab
Natay ni Moises idiay Bt. Deut. 34:1, 5, 7
Nebo sadi Moab
Ti Israel simrek sadi Canaan Jos. 4:19
iti sidong ni Josue
1467 K.K.P. Naturpos ti kangrunaan a Jos. 11:23;
pannakaparmek ti daga; Jos. 14:7, 10-15
ngudot’ ‘agarup 450 tawen’
iti Ara. 13:17-20
c. 1450 K.K.P. Naturpos ti libron Josue Jos. 1:1; 24:26
Natay ni Josue Jos. 24:29
1117 K.K.P. Pinulotan ni Samuel 1 Sam. 10:24;
ni Saul kas ari ti Israel Ara. 13:21
1107 K.K.P. Nayanak ni David sadi 1 Sam. 16:1
Betlehem
c. 1100 K.K.P. Tinurpos ni Samuel Oc. 21:25
ti libro nga Oc-ocom
c. 1090 K.K.P. Naturpos ni Samuel Ruth 4:18-22
ti libro a Ruth
c. 1078 K.K.P. Naturpos ti libro nga 1 Sam. 31:6
1 Samuel
1077 K.K.P. Nagbalin ni David nga 2 Sam. 2:4
arit’ Juda sadi Hebron
1070 K.K.P. Nagbalin ni David nga 2 Sam. 5:3-7
ari ti intero nga Israel;
pinagbalinnat’ Jerusalem
a kabiserana
k. 1070 K.K.P. Naiserrek ti Lakasa sadi 2 Sam. 6:15; 7:12-16
Jerusalem; tulag para iti
pagarian naaramid ken
David
c. 1040 K.K.P. Naturpos da Gad ken 2 Sam. 24:18
Natan ti 2 Samuel
1037 K.K.P. Sinunuan ni Salomon 1 Ar. 1:39; 2:12
ni David kas ari ti Israel
1034 K.K.P. Inrugin Salomon a bangonen 1 Ar. 6:1
ti templo
1027 K.K.P. Naturpos ti templot’ Jerusalem 1 Ar. 6:38
c. 1020 K.K.P. Naturpos ni Salomon Kanta ni Sal. 1:1
Ti Kanta ni Salomon
s. 1000 K.K.P. Naturpos ni Salomon Ecl. 1:1
ti libro nga Eclesiastes
997 K.K.P. Sinunuan ni Roboam ni 1 Ar. 11:43; 12:19, 20
Salomon; nabingay ti
pagarian; nangrugi ni
Jeroboam a nagari iti Israel
980 K.K.P. Ni Abiam (Abias) sinunuannan 1 Ar. 15:1, 2
Roboam kas arit’ Juda
977 K.K.P. Sinunuan ni Asa ni Abiam kas 1 Ar. 15:9, 10
arit’ Juda
c. 976 K.K.P. Sinunuan ni Nadab ni Jeroboam 1 Ar. 14:20
kas arit’ Israel
c. 975 K.K.P. Sinunuan ni Baasa ni 1 Ar. 15:33
Nadab kas arit’ Israel
c. 952 K.K.P. Sinunuan ni Ela ni Baasa 1 Ar. 16:8
kas arit’ Israel
c. 951 K.K.P. Sinunuan ni Zimri ni 1 Ar. 16:15
Ela kas arit’ Israel
Sinunuan da Omri ken Tibni 1 Ar. 16:21
ni Zimri kas ar-arit’ Israel
c. 947 K.K.P. Nagturay ni Omri kas agsolsolo 1 Ar. 16:22, 23
nga arit’ Israel
c. 940 K.K.P. Sinunuan ni Acab ni Omri 1 Ar. 16:29
kas arit’ Israel
936 K.K.P. Sinunuan ni Josafat ni Asa 1 Ar. 22:41, 42
kas arit’ Juda
c. 917 K.K.P. Sinunuan ni Joram ti Israel 2 Ar. 3:1
ni Ocozias kas agsolsolo
nga ari
913 K.K.P. Ni Joram ti Juda ‘nagi,’ 2 Ar. 8:16, 17
a kaduan Josafat
c. 906 K.K.P. Sinunuan ni Ocozias ni Joram 2 Ar. 8:25, 26
kas arit’ Juda
c. 905 K.K.P. Ginamgam ni Reyna Atalia 2 Ar. 11:1-3
ti tronot’Juda
Sinunuan ni Jehu ni 2 Ar. 9:24, 27; 10:36
Joram kas arit’ Israel
898 K.K.P. Sinunuan ni Joas ni Ocozias 2 Ar. 12:1
kas arit’ Juda
876 K.K.P. Sinunuan ni Joacaz ni Jehu 2 Ar. 13:1
kas arit’ Israel
858 K.K.P. Sinunuan ni Amazias ni Joas 2 Ar. 14:1, 2
kas arit’ Juda
c. 844 K.K.P. Sinunuan ni Jeroboam II 2 Ar. 14:23
ni Joas kas arit’ Israel
Naturpos ni Jonas ti Jon. 1:1, 2
libron Jonas
829 K.K.P. Sinunuan ni Uzias (Azarias) 2 Ar. 15:1, 2
ni Amazias kas arit’ Juda
c. 820 K.K.P. Nalabit naisurat ti Joel 1:1
libron Joel
c. 804 K.K.P. Naturpos ni Amos ti Amos 1:1
libron Amos
c. 792 K.K.P. Nagturay ni Zacarias kas arit’ 2 Ar. 15:8
Israel (6 a bulan)
c. 791 K.K.P. Sinunuan ni Salum ni Zacarias 2 Ar. 15:13, 17
kas arit’ Israel
Sinunuan ni Menahem ni Salum
kas arit’ Israel
c. 780 K.K.P. Sinunuan ni Pekias ni Menahem 2 Ar. 15:23
kas arit’ Israel
c. 778 K.K.P. Sinunuan ni Peca ni Pekias 2 Ar. 15:27
kas arit’ Israel
c. 778 K.K.P. Nangrugi a nagipadton Isaias Isa. 1:1; 6:1
777 K.K.P. Sinunuan ni Jotam ni Uzias 2 Ar. 15:32, 33
(Azarias) kas arit’ Juda
c. 761 K.K.P. Sinunuan ni Acaz ni Jotam 2 Ar. 16:1, 2
kas arit’ Juda
c. 758 K.K.P. Ni Oseas ‘nangrugi a nagturay’ 2 Ar. 15:30
kas arit’ Israel
745 K.K.P. Sinunuan ni Ezekias ni 2 Ar. 18:1, 2
Acaz kas arit’ Juda
k. 745 K.K.P. Naturpos ni Oseas ti Os. 1:1
libron Oseas
740 K.K.P. Sinakup ti Asiria ti Israel, 2 Ar. 17:6,13, 18
innalanat’ Samaria
732 K.K.P. Rinaut ni Sennakerib ti Juda 2 Ar. 18:13
k. 732 K.K.P. Naturpos ni Isaias ti libron Isa. 1:1
Isaias
s. 717 K.K.P. Naturpos ni Mikias ti libron Mik. 1:1
Mikias
c. 717 K.K.P. Naummong ti intero a Proverbio Prov. 25:1
716 K.K.P. Sinunuan ni Manases ni Ezekias 2 Ar. 21:1
kas arit’ Juda
661 K.K.P. Sinunuan ni Amon ni Manases 2 Ar. 21:19
kas arit’ Juda
659 K.K.P. Sinunuan ni Josias ni Amon 2 Ar. 22:1
kas arit’ Juda
s. 648 K.K.P. Naturpos ni Sofonias ti Sof. 1:1
libron Sofonias
647 K.K.P. Nadutokan ni Jeremias kas Jer. 1:1, 2, 9, 10
propeta
s. 632 K.K.P. Naturpos ni Nahum ti Nah. 1:1
libron Nahum
632 K.K.P. Natnag ti Nineve kadagiti Nah. 3:7
Caldeo ken Medo
Nakalinean ti Babilonia nga
agbalin a maikatlo a
pannakabalin ti lubong
628 K.K.P. Ni Joacaz, a suno ni Josias, 2 Ar. 23:31
nagturay kas arit’ Juda
Sinunuan ni Joacim ni Joacaz 2 Ar. 23:36
kas arit’ Juda
c. 628 K.K.P. Naturpos ni Habacuc Hab. 1:1
ti libron Habacuc
625 K.K.P. Ni Nabucodonosor (II) Jer. 25:1
nagbalin nga arit’ Babilonia;
ti umuna a tawen a panagarina
nangrugi idi Nisan ti 624 K.K.P.
620 K.K.P. Ni Nabucodonosor inaramidna 2 Ar. 24:1
ni Joacim nga ari nga agbuis
618 K.K.P. Nagbalin nga ari ti Juda ni 2 Ar. 24:6, 8
Joaquin kalpasan ni Joacim
617 K.K.P. Impa-Babilonia ni Nabucodonosor Dan. 1:1-4;
dagiti damo a Judio a kautibo
Nagbalin ni Zedekias nga 2 Ar. 24:12-18
ari ti Juda
613 K.K.P. Nangrugi a nagipadto Ezeq. 1:1-3
ni Ezequiel
609 K.K.P. Kapamitlo a rinaut ni 2 Ar. 25:1, 2
Nabucodonosor ti Juda;
inrugina a linakub ti
Jerusalem
607 K.K.P. Maikalima bulan (Ab), napuoran Jer. 52:12-14
ti templo ket ti Jerusalem 2 Ar. 25:8-10;
nadadael
Maika-7 bulan, tinalawan 2 Ar. 25:25, 26;
dagiti Judio ti Juda; nangrugi Luc. 21:24
ti “naituding a tiempo dagiti
nasion”
Insurat ni Jeremias Un. introduksion,
Dagiti Un-unnoy LXX
c. 607 K.K.P. Insurat ni Abdias ti libron Abd. 1
Abdias
c. 591 K.K.P. Naturpos ni Ezequiel Ezeq. 40:1; 29:17
ti libron Ezequiel
539 K.K.P. Rinippuog dagiti Medo ken Dan. 5:30, 31
Persiano ti Babilonia;
ti Medo-Persia isun ti
maikapat a pannakabalin
ti lubong
537 K.K.P. Bilin ni Ciro a Persiano 2 Cron. 36:22, 23;
nga impalubosna nga agsubli Jer. 25:12; 29:10
dagitiJudio sadi Jerusalem
nagepekto; nalpas ti 70-tawen
a panaglangalang ti Jerusalem
c. 536 K.K.P. Naturpos ni Daniel ti Dan. 10:1
libron Daniel
536 K.K.P. Insaad ni Zorobabel Esd. 3:8-10
ti pundasion ti templo
522 K.K.P. Napasardeng ti pannakabangon Esd. 4:23, 24
ti templo
520 K.K.P. Naturpos ni Haggeo ti Hag. 1:1
libron Haggeo
518 K.K.P. Naturpos ni Zacarias Zac. 1:1
ti libron Zacarias
515 K.K.P. Naturpos ni Zorobabel Esd. 6:14, 15
ti maikadua a templo
c. 475 K.K.P. Naturpos ni Mardokeo Ester 3:7; 9:32
ti libro nga Ester
468 K.K.P. Nagsubli ni Esdras ken Esd. 7:7
papadi sadi Jerusalem
c. 460 K.K.P. Naturpos ni Esdras Esd. 1:1;
dagiti libro nga 1 ken 2 Cron. 36:22
2 Cronicas ken Esdras;
ultimo a pannakagupgop
dagiti Salmo
455 K.K.P. Binangon ni Nehemias Neh. 1:1; 2:1, 11;
dagiti pader ti Jerusalem; Neh. 6:15; Dan. 9:24
nangrugi a natungpal ti 70
a lawlawas
k. 443 K.K.P. Naturpos ni Nehemias ti Neh. 5:14
libron Nehemias
Naturpos ni Malakias Mal. 1:1
ti libron Malakias
406 K.K.P. Naturposen ti pannakabangon Dan. 9:25
ti Jerusalem
c. 280 K.K.P. Nangrugi ti Griego a Septuagint
165 K.K.P. Naulit a naidedikar ti templo Juan 10:22
kalpasan a natulawan iti
Griego nga idolatria;
Piesta ti Dedikasion
63 K.K.P. Ti Roma, nagbalin a maikanem Juan 19:15;
a pannakabalin ti lubong, Apoc. 17:10
inturayannat’ Jerusalem
c. 37 K.K.P. Bigla a kinautibo ni Herodes
(dinutokan ti Roma kas ari)
ti Jerusalem
2 K.K.P. Nayanak ni Juan a Mammautisar Luc. 1:60; 2:7
ken ni Jesus
29 K.P. Rinugian da Juan ken Jesus Luc. 3:1, 2, 23
ti ministerioda
33 K.P. Nisan 14: Nagbalin ni Jesus Luc. 22:20; 23:33
a daton nga impaaynat’
pakaibatayan ti baro a tulag;
naibitin
Nisan 16: panagungar ni Jesus Mat. 28:1-10
Sivan 6, Pentecostes: naibukbok Ara. 2:1-17, 38
ti espiritu; linuktan ni Pedro
ti dana tapno makastrek dagiti
Judio iti kongregasion Kristiano
36 K. Ngudo ti 70 lawlawas a tawen; Dan. 9:24-27;
sinarungkaran ni Pedro ni Ara. 10:1, 45
Cornelio, ti immuna kadagiti
di nakugit a taga nasion a
nakastrek iti kongregasion
Kristiano
c. 41 K.P. Insurat ni Mateo ti Ebanghelio
a napauluan “Mateo”
c. 47-48 K.P. Umuna a panagbaniaga Ara. 13:1–14:28
ni Pablo kas misionero
c. 49 K.P. Inkeddeng ti manarawidwid Ara. 15:28, 29
a bagi a di masapul nga
agkugit dagiti manamati a
taga nasion
c. 49-52 K.P. Maikadua a panagbaniaga Ara. 15:36–18:22
ni Pablo
c. 50 K.P. Insurat ni Pablo ti 1 Tes. 1:1
1 Tesalonica manipud Corinto
c. 51 K.P. Insurat ni Pablo ti 2 Tes. 1:1
2 Tesalonica manipud Corinto
c. 52-56 K.P. Maikatlo a panagbaniaga Ara. 18:23–21:19
ni Pablo kas misionero
c. 55 K.P. Insurat ni Pablo ti 1 Corinto 1 Cor. 15:32;
manipud Efeso ken 2 Corinto 2 Cor. 2:12, 13
manipud Macedonia
c. 56 K.P. Insurat ni Pablo ti Roma Roma 16:1
manipud Corinto
c. 56-58 K.P. Insurat ni Lucas ti Luc. 1:1, 2
Ebanghelio a napauluan “Lucas”
c. 60-61 K.P. Manipud Roma insurat ni
Pablo ti: Efeso Efe. 3:1
Filipos Fil. 4:22
Colosas Col. 4:18
Filemon Filem. 1
c. 61 K.P. Insurat ni Pablo ti Hebreo Heb. 13:24; 10:34
manipud Roma
Naturpos ni Lucas ti libro
nga Aramid sadi Roma
c. 60-65 K.P. Insurat ni Marcos ti
Ebanghelio a napauluan
“Marcos”
c. 61-64 K.P. Insurat ni Pablo ti 1 Tim. 1:3
1 Timoteo manipud Macedonia
Insurat ni Pablo ti Tito Tito 1:5
manipud Macedonia (?)
c. 62-64 K.P. Insurat ni Pedro ti 1 Ped. 1:1; 5:13
1 Pedro manipud Babilonia
c. 64 K.P. Insurat ni Pedro ti 2 Ped. 1:1
2 Pedro manipud Babilonia (?)
70 K.P. Dinadael dagiti Romano Dan. 9:27;
ti Jerusalem ken ti templona Mat. 23:37, 38;
c. 96 K.P. Ni Juan, idiay Patmos, Apoc. 1:9
insuratnat’ Apocalipsis
c. 98 K.P. Insurat ni Juan ti Ebanghelio Juan 21:22, 23
a napauluan “Juan” ken dagiti
suratna nga 1, 2, ken
3 Juan; naturpos ti
pannakaisurat ti Biblia
c. 100 K.P. Ni Juan, ti nabati nga 2 Tes. 2:7
apostol, natay
PALAGIP: Laglagipenyo koma a nupay kaaduan kadagitoy a petsat’ napasingkedan, kadagiti dadduma, naited daydiay kaasitgan a petsa, a naibasar iti agdama nga ebidensia. Saan a panggep ti tsart nga itden dagiti petsa a din mabaliwan no di ket tapno tulonganna dagiti estudiantet’ Biblia a mangbiruk iti panawen a nakaangayan dagita iti agus ti tiempo ket makitada ti relasion dagita iti maysa ken maysa.
Dagiti saludsod iti “Tsart dagiti Karkarna a Historikal a Petsa” ken “Listaan dagiti Librot’ Biblia”:
(a) Pagdiligenyo dagiti dua a tsart, sayo inaganan ti sumagmamano a propeta ken mannurat iti Biblia a nagbiag (1) sakbay a naipasdek ti pagarian ti Israel idi 1117 K.K.P., (2) bayat ti kaadda ti pagarian ti Israel ken Juda, (3) bayat ti rugi ti pannakaidistiero sadi Babilonia inggat’ nakompleto ti katalogo ti Hebreo a Kasuratan.
(b) Birukenyo ti tiempot’ pannakaaramid dagiti surat ni Pablo no inaig kadagiti panagbaniagana kas misionero.
(c) Aniada pay a makapainteres a punto ti nadlawyo maipapan iti pannakaisurat dagiti dadduma a libro ti Nakristianuan a Griego a Kasuratan?
(d) Inaigyo dagiti sumaganad a tattao kadagiti prominente a pasamak iti historia ti Biblia, nga ibagayo no nagbiagda sakbay wenno kalpasan dayta a pasamak, wenno inaigyo ida kadagiti dadduma a tattao a nagbiag iti dayta met la a tiempo: da Sem, Samuel, Matusalem, Lot, Ari Saul, David, Job, Ari Oseas ti Israel, Salomon, Aaron, Ari Zedekias ti Juda.
(e) Ania dagiti karkarna a pasamak idi panawen da (1) Noe, (2) Abraham, (3) Moises?
(f) Itupagyo dagiti sumaganad a petsa (K.K.P.) kadagiti karkarna a pasamak a nailista ditoy baba: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.
Pannakaparsua ni Adan
Naaramid ti tulag a Linteg idiay Sinai
Nadadael ti Jerusalem
Nagsubli dagiti Judio sadi Jerusalem kalpasan ti bilin ni Ciro
Nangrugi dagiti naipaltiing a kasuratan ti Biblia
Nangrugi ti Layus
Natnag ti Babilonia kadagiti Medo ken Persiano
Napulotan ti immuna nga ari ti Israel
Binallasiw ni Abraham ti Eufrates; napasingkedan ti Abra-hamiko a tulag
Nabingay ti pagarian ti Israel ken Juda
Sinakup ti Asiria ti makin-amianan a pagarian
Binangon ni Nehemias dagiti pader ti Jerusalem
Naispal dagiti Israelita manipud Egipto
Indalan ni Josue ti Israel a simrek iti Canaan
Nagngudo ti 70-tawen a panaglangalang ti Jerusalem
[Tsart iti panid 298]
LISTAAN DAGITI LIBROT’ BIBLIA
(Dagiti dadduma a petsa [ken lugar a naisurat] di sigurado. Ti simbolo a k. isut’ “kalpasan”; s., “sakbay”; ken c., “circa,” wenno “agarup.”)
Dagiti Librot’ Hebreo a Kasuratan Kasakbayan ti Kadawyan a Panawen (K.K.P.)
Nagan ti Mannurat Lugar a Nalpas a Tiempo a
Libro Nakaisuratanna Naisurat Saklawenna
Genesis Moises Let-ang 1513 “Idi punganay”
inggat’
1657
Exodo Moises Let-ang 1512 1657-1512
Levitico Moises Let-ang 1512 1 bulan (1512)
Numeros Moises Let-ang/
Tanap
ti Moab 1473 1512-1473
Deuteronomio Moises Tanap ti
Moab 1473 2 bulan (1473)
Josue Josue Canaan c. 1450 1473-c. 1450
Oc-ocom Samuel Israel c. 1100 c. 1450–c. 1120
Ruth Samuel Israel c. 1090 11 tawen a
turay dagiti ukom
1 Samuel Samuel; Israel c. 1078 c. 1180-1078
Gad; Natan
2 Samuel Gad; Natan Israel c. 1040 1077–c. 1040
1 ken 2 Ar-ari Jeremias Juda/Egipto 580 c. 1040-580
Esdras Esdras Jerusalem c. 460 537–c. 467
Nehemias Nehemias Jerusalem k. 443 456–k. 443
Ester Mardokeo Susan, Elam c. 475 493–c. 475
Job Moises Let-ang c. 1473 Nasurok 140 tawen
manipud 1657
inggat’ 1473
Salmo Ni David ken c. 460
dadduma pay
Proverbio Salomon; Jerusalem c. 717
Agur;
Lemuel
Eclesiastes Salomon Jerusalem s. 1000
Kanta ni Salomon Jerusalem c. 1020
Salomon
Isaias Isaias Jerusalem k. 732 c. 778–k. 732
Jeremias Jeremias Juda/Egipto 580 647-580
Un-unnoy Jeremias Asideg ti 607
Jerusalem
Ezequiel Ezequiel Babilonia c. 591 613–c. 591
Daniel Daniel Babilonia c. 536 618–c. 536
Oseas Oseas Samaria k. 745 s. 804–k. 745
(Distrito)
Joel Joel Juda c. 820 (?)
Amos Amos Juda c. 804
Abdias Abdias c. 607
Jonas Jonas c. 844
Mikias Mikias Juda s. 717 c. 777-717
Nahum Nahum Juda s. 632
Habacuc Habacuc Juda c. 628 (?)
Sofonias Sofonias Juda s. 648
Haggeo Haggeo Jerusalem 520 112 nga aldaw (520)
Zacarias Zacarias Jerusalem 518 520-518
Malakias Malakias Jerusalem k. 443
Dagiti Libro ti Griego a Kasuratan a Naisurat iti Kadawyan a Panawen (K.P.)
Nagan ti Mannurat Lugar a Nalpas a Tiempo a
Libro Nakaisuratanna Naisurat Saklawenna
Mateo Mateo Palestina c. 41 2 K.K.P.–33 K.P.
Marcos Marcos Roma c. 60-65 29-33 K.P.
Lucas Lucas Cesarea c. 56-58 3 K.K.P.–33 K.P.
Juan Apostol Juan Efeso, wenno c. 98 Kalpasan
kaparangetna ti pakpakauna,
29-33 K.P.
Aramid Lucas Roma c. 61 33–c.61 K.P.
Roma Pablo Corinto c. 56
1 Corinto Pablo Efeso c. 55
2 Corinto Pablo Macedonia c. 55
Galacia Pablo Corinto c. 50-52
wenno Antioquia
ti Siria
Efeso Pablo Roma c. 60-61
Filipos Pablo Roma c. 60-61
Colosas Pablo Roma c. 60-61
1 Tesalonica Pablo Corinto c. 50
2 Tesalonica Pablo Corinto c. 51
1 Timoteo Pablo Macedonia c. 61-64
2 Timoteo Pablo Roma c. 65
Tito Pablo Macedonia (?) c. 61-64
Filemon Pablo Roma c. 60-61
Hebreo Pablo Roma c. 61
Santiago Santiago Jerusalem s. 62
(kabsat ni Jesus)
1 Pedro Pedro Babilonia c. 62-64
2 Pedro Pedro Babilonia (?) c. 64
1 Juan Apostol Juan Efeso, wenno c. 98
kaparangetna
2 Juan Apostol Juan Efeso, wenno c. 98
kaparangetna
3 Juan Apostol Juan Efeso, wenno c. 98
kaparangetna
Judas Judas Palestina (?) c. 65
(kabsat ni Jesus)
Apocalipsis Apostol Juan Patmos c. 96