Kapitulo 22
Paset 3—Dagiti Saksi Aginggat’ Kaadayuan a Paset ti Daga
Ti sangalubongan a report ti pannakaikasaba ti mensahe ti Pagarian nanipud 1935 inggat’ 1945 nailanad iti panid 444 inggat’ 461. Napateg unay ti tawen 1935 ta iti dayta a tiempo nailasinda ti dakkel nga umariwekwek, wenno dakkel a bunggoy, ti Apocalipsis 7:9. Nainaig iti pannakaummong dayta a grupo, nangrugi a naawatan dagiti Saksi ni Jehova a ti Biblia indatagna kadakuada ti trabaho a nalawlawa ngem ti aniaman nga immun-una a trabahoda. Kasanoda a tinaming dayta idinto ta naisagmak dagiti nasion iti Gubat Sangalubongan II ket kaaduan a nasion pinawilanda ida wenno dagiti literatura ti Biblia nga impablaakda?
IDI nakiraman dagiti Saksi ni Jehova iti ministerio idi 1930’s, ti gandatda isut’ panangidanon iti mensahe ti Pagarian kadagiti tattao a kabaelanda a danonen. No adda nariknada a naisangayan ti panaginteresna, dadduma ti nagbati iti rabii tapno ilawlawagda dagiti kinapudno ti Biblia ken sungbatandat’ salsaludsod tapno mapnek dagidiay mabisin iti naespirituan. Ngem kaaduanna, basta nagusar dagiti Saksi iti ababa a presentasion a nairanta a nanggutugot iti interes dagiti bumalay, sada binaybay-anen a dagiti literatura wenno palawag ti Biblia iti publiko ti nangituloy a nangilawlawag. Ti trabahoda idi isut’ panangipakaammo kadagiti tao, a nagimulada kadagiti bin-i ti kinapudno ti Pagarian.
Naganetget a Panangipamuspusan nga Idanon ti Naimbag a Damag Kadagiti Adu nga Umili
Tinamingda ti trabaho a buyogen ti kinaganetget. Kas ehemplo, idi rugrugi ti 1930’s, idi a ni Armando Menazzi, sadi Córdoba, Argentina, nabasana ti nabatad a pannakaibutaktak ti kinapudno ti Biblia kadagiti bokleta a Hell ken Where Are the Dead?, desidido a nagtignay. (Sal. 145:20; Ecl. 9:5; Ara. 24:15) Idi a nagutugot gapu iti naadalna, ken napabileg gaput’ kinaregta ni Nicolás Argyrós, inlakona ti talierna a pagtarimaanan ti kotse tapno ipamaysanan nga ikasabat’ kinapudno kas payunir. Kalpasanna, idi rugrugi ti 1940’s, gapu ti pammaregtana gimmatang dagiti Saksi sadi Córdoba ti daan a bus, inikkanda kadagiti kama, sada inusar daytoy a pagluganan ti sangapulo wenno ad-adu pay nga agibumbunannag ket mapanda mangaskasaba iti makalawas, dua a lawas, wenno uray tallo a bulan. Idi implanoda dagitoy a biahe, nagundawayan dagiti nagduduma a kakabsat iti dayta a kongregasion ti simmurot. Kada maysa iti grupo adda naituding a trabahona—agdalus, agluto, agkalap ken aganup iti taraon. Iti di kumurang a sangapulo a probinsia ti Argentina, nangasabat’ binalaybalay daytoy naregta a grupo, a winanasda dagiti siudad agraman dagiti purok ket dimmanonda pay kadagiti agaaddayo a kataltalonan.
Kasta met ti espiritu nga imparangarangda idiay Australia. Nawadwad ti panangaskasabada kadagiti siudad iti asideg ti baybay nga adut’ matagtagitao. Ngem dagiti Saksi sadiay dinanonda pay dagiti agnanaed kadagiti nasulinek a lugar. Iti kasta, idi Marso 31, 1936, tapno madanonda dagiti agnanaed kadagiti rantso dagiti karnero ken baka a naiwaras iti intero a let-ang, inyusuat da Arthur Willis ken Bill Newlands ti biaheda a nagdagup ti 19,710 kilometro. Kaaduan a linasatda, ket awanan kalsada—puro desdes a lumasat iti awan kaykayona a disierto a makabekkel ti dagaangna agraman dumanarudor a bagio ti tapuk. Ngem nagtultuloyda. Basta adda interesado a nabirukanda, impangngegda dagiti naiplaka a diskurso sada nangibatit’ literatura. Addada okasion, a kimmuyog kadakuada ni John E. (Ted) Sewell; kalpasanna nagboluntario a nagserbi idiay Abagatan a Daya nga Asia.
Ti teritoria nga immatonan ti sanga ti Sosiedad idiay Australia linabsanna ti beddeng ti Australia. Sinaklawna ti China ken dagiti grupo ti isla ken nasnasion a namunganay idiay Tahiti iti daya inggat’ Burma (Myanmar itan) idiay laud, a 13,700 a kilometro ti distansiana. Iti dayta a deppaar masarakan dagiti lugar kas iti Hong Kong, Indochina (Cambodia, Laos, ken Vietnam itan), ti Netherlands East Indies (nairaman dagiti isla a kas ti Sumatra, Java, ken Borneo), New Zealand, Siam (Thailand itan), ken Malaya. Saan a karkarna idi a ti manangaywan ti sanga, ni Alexander MacGillivray, taga Scotland, awisenna ti naregta nga agtutubo a payunir idiay opisinana, sana ipakita kenkuana ti mapa ti teritoria ti sanga, sana imtuoden: ‘Kayatmo ti agmisionero?’ Kalpasanna, itudona ti lugar a bassit wenno awan pay nakaskasabaan, ket damagenna: ‘Kayatmo kadi no sikat’ mapan manglukat iti trabaho iti daytoy a teritoria?’
Idi rugrugi ti 1930’s, dadduma kadagitoy a payunir adut’ nakaskasabaandan idiay Netherlands East Indies (Indonesia itan) ken Singapore. Idi 1935, ni Frank Dewar, a taga New Zealand, nagbaniaga a kaduana ti grupo dagitoy a payunir iti bapor a Lightbearer agingga idiay Singapore. Ket idi sakbay a nagturong ti bapor idiay amianan a laud a kosta ti Malaya, kinuna ni Kapitan Eric Ewins: “Ay, Frank, nakadanontayon. Ditoy laeng ti mabalinmi a pangitulodan kenka. Idiay Siam ti kayatmo a papanan. Ita, mapankan!” Ngem gistay nalipatanen ni Frank ti Siam. Nagragsakanna unay ti agserbi a kaduana ti grupo iti dayta a bapor. Ita agbukbukoden.
Dimmagas sadi Kuala Lumpur agingga a nakaurnong ti umdas a pagpasahena aginggat’ pagturonganna, ngem, idi adda sadiay, naaksidente iti dalan—nadungpar ti trak ti bisikleta a naglugananna. Idi nakaungaren, nupay lima a doliar laengen ti adda iti bulsana, naglugan iti tren manipud Singapore aginggat’ Bangkok. Ngem gaput’ pammatina a kabaelan ni Jehova ti mangipaay, intuloyna ti trabaho. Ni Claude Goodman nangasabat’ biit sadiay idi 1931; ngem idi simmangpet ni Frank idi Hulio 1936, awan Saksi a nangsabat kenkuana. Kadagiti simmuno a tawen, nupay kasta, adda dagiti nakipaset iti trabaho—da Willy Unglaube, Hans Thomas, ken Kurt Gruber a naggaput’ Alemania ken ni Ted Sewell a naggaput’ Australia. Adu a literatura ti imbunongda, ngem kaaduanna ket Ingles, Intsik, ken Hapones.
Idi nagsuratda idiay hedkuarter ti Sosiedad nga imbagada a kasapulan dagiti kakabsat ti literatura iti pagsasao a Thai ngem awan ti agipatarus, insungbat ni Kabsat Rutherford: “Awanak dita Thailand; dakayo ti adda dita. Agtaklinkayo ken Jehova ket aggagetkayo, ket makabirukkaytot’ agipatarus.” Ket nakabirukda. Ni Chomchai Inthaphan, dati a direktora ti Presbyterian Girls’ School sadi Chiang Mai, inawatnat’ kinapudno, ket idi 1941 ipatpatarusnan dagiti literatura ti Biblia iti Thai.
Maysa a lawas kalpasan nga inrugi ni Frank Dewar ti panangasabana sadi Bangkok, ni Frank Rice, a nangirugi ti trabaho ti Pagarian sadi Java (paset ti Indonesia itan), dimmagas idi a napan iti baro a teritoriana iti dati a French Indochina. Kas inar-aramidna iti immun-una a teritoriana, kinasabaanna dagidiay makasaot’ Ingles bayat nga inadalna ti lokal a pagsasao. Idi nawanasnan ti Saigon (Siudad ti Ho Chi Minh itan), nangisuro iti Ingles tapno makagatang iti daan a kotse tapno adda luganna a mapan iti makin-amianan a paset ti pagilian. Saan a dagiti material a pagnam-ayan idi ti paginteresanna no di ket dagiti interes ti Pagarian. (Heb. 13:5) Babaen iti kotse a ginatangna, nakaskasabaanna dagiti ili ken purok ken dagiti naiputputong a balbalay iti intero a dalan nga agturong sadi Hanoi.
Natured a Panagipablaak
Tapno magutugot ti panaginteresda iti mensahe ti Pagarian ken tapno agsalukag dagiti tattao ket desidido nga agtignayda, dagiti Saksi kadagiti adu a daga nagusarda kadagiti makaatrakar a pamuspusan. Nangrugi idi 1936 sadi Glasgow, Scotland, inyawis dagiti Saksi dagiti diskurso babaen ti panagawitda kadagiti plakard sada nagibunong kadagiti imbitasion kadagiti pagtagilakuan. Dua a tawen kalpasanna, idi 1938, nainaig iti naangay a kumbension sadi Londres, Inglaterra, adda nakadkadlaw a paset a nainayon. Da Nathan H. Knorr ken Albert D. Schroeder, nga idi agangay agpadada a nagbalin a miembro ti Bagi a Manarawidwid, indauluanda ti parada ti gistay sangaribo a Saksi a limmabas iti distrito a sentro ti negosio ti Londres. Tunggal maikadua kadagiti nagmartsa adda plakardna a nangiyawis iti palawag publiko a “Face the Facts,” nga idiskurso idi ni J. F. Rutherford sadi Royal Albert Hall. Dagidiay adda iti nagbaetanda adda met iggemda a karatula a nakaisuratan ti “Religion Is a Snare and a Racket.” (Iti daydi a tiempo ti pannakaawatda iti relihion a ta isuamin a panagdaydayaw a di maitunos iti Biblia a Sao ti Dios.) Idi arinunos dayta a lawas, tapno lumamiis ti ibubusor ti dadduma a paset ti publiko, dagiti karatula nga agkunat’ “Serve God and Christ the King” naiballaetda kadagidi immuna a karatula. Kadagiti adu a Saksi ni Jehova saan a nalaka daydi a trabaho, ngem minatmatanda a sabali pay a wagas daydi a panagserbi ken Jehova, sabali a suot ti kinasungdoda kenkuana.
Saan nga isuamin a tao ket naragsakan iti natured a panangipablaak dagiti Saksi ni Jehova iti mensaheda. Dagiti klero idiay Australia ken New Zealand sinugsoganda dagiti manedyer dagiti estasion ti radio tapno lapdanda ti pannakaibrodkas dagiti amin a palawag dagiti Saksi ni Jehova. Idi Abril 1938, idi nagturong ni Kabsat Rutherford idiay Australia tapno agpalawag iti radio, pinasugsugan dagiti opisial ti gobierno ket iti kasta nakanselar ti dati nga urnos a panangusarna koma iti Sydney Town Hall ken dagiti radio. Insigida a naabangan ti Sydney Sports Grounds, ket kas resulta ti nawadwad a publisidad ti pagiwarnakan a nainaig iti ibubusorda iti panagbisita ni Kabsat Rutherford, nagresulta ket la ngarud iti ad-adu pay nga umariwekwek nga immay dimngeg iti diskursona. Kadagiti dadduma nga okasion, no dida ipalubos nga usaren dagiti Saksi dagiti estasion ti radio, sigaganetgetda nga impablaak dagiti gimong a sadiay naipangngeg dagiti diskurso ni Kabsat Rutherford a nalpasen a naiplaka.
Dagiti klero idiay Belgium imbaonda dagiti ubbing a nangbato kadagiti Saksi, ket dagiti padi nagsursorda kadagiti balbalay tapno kolektaenda dagiti literatura a naibunong. Ngem dadduma kadagiti pumurok nagustuanda dagiti naadalda kadagiti Saksi ni Jehova. Masansan a kunaenda: “Ikkandak ti sumagmamano a bokletayo; inton umay ’diay padi, ikkak ti maysa tapno mapagustuan ket addanto pay la mabati a basaek!”
Dagiti simmuno a tawen, nupay kasta, nagturong iti nakarkaro pay nga ibubusorda kadagiti Saksi ni Jehova ken iti mensahe ti Pagarian nga inwaragawagda.
Panangasaba Idiay Europa Nupay Naidadanesda idi Gubat
Gapu ta dida tallikudan ti pammatida ken dida isardeng ti panangasabada, rinibo a Saksi ni Jehova idiay Alemania, Austria, Belgium, Francia, ken Netherlands ti naibalud wenno naipisok kadagiti kampo konsentrasion dagiti Nazi. Sadiay masansan a sidadawel a minalmaloda ida. Dagidi saan pay a naibalud intultuloyda a siaannad ti ministerioda. Masansan a Biblia laeng ti awitda ket sada la nangitukon iti literatura no sarungkaranda dagiti interesado. Tapno dida maaresto, bisitaen dagiti Saksi ti maysa a ruangan ti apartment sadanto umalis iti sabali manen a patakder, wenno kalpasan a sarungkaranda ti maysa a balay mapanda iti sabali a kalsada sadanto umalis iti maysa a balay iti sabali a kalsada. Ngem dida pulos nagamak a nangasaba.
Idi Disiembre 12, 1936, sumagmamano la a bulan kalpasan nga inaresto dagiti Gestapo ti rinibo a Saksi ken interesado a tattao iti intero a nasion tapno sumardeng koma ti trabahoda, inyusuat a mismo dagiti Saksi ti maysa a kampania. Babaen iti nakaparpartak a wagas naikabilda ti pinullo ribo a kopia dagiti naiyimprenta a resolusion kadagiti kahon ti koreo ken iti baba ti ridaw dagiti bumalay ti intero nga Alemania. Linaon dagitoy ti protesta gaput’ nakas-ang a panangtratoda kadagiti Kristiano a kakabsatda. Awan pay maysa nga oras kalpasan a nangrugi ti panagibunong, nagapuran dagiti polis a nangkamkamat kadagiti para waras, ngem agarup sangadosena laeng a kakabsat ti natiliwda iti intero a nasion.
Naklaat dagiti agtuturay no kasano a naiyusuat ti kasta a kampania idinto ta nakakarkaro la ngaruden ti panangipawil ti gobierno a Nazi iti trabahoda. Maysa pay, nagamak dagiti agtuturay kadagiti umili. Apay? Ngamin idi nagsursor dagiti polis ken dadduma a nakauniporme nga opisial kadagiti balbalay ket dinamagda no adda polieto nga inawat dagiti bumalay, kaaduan nga umili ti nangilibak iti dayta. Kinapudnona, kaaduan nga umili awan inawatda. Dua wenno tallo laeng a balay iti kada patakder ti naikkan ti kopia. Ngem saan nga ammo dagiti polis dayta. Ti pannakaawatda a ta maysa a kopia ti naibati kada ruangan.
Kadagidi bulan a simmaruno, sibabatad nga inlibak dagiti opisial a Nazi dagiti darum a nailanad iti dayta a naiyimprenta a resolusion. Gapuna, idi Hunio 20, 1937, dagidi Saksi a siwayawaya pay laeng nangibunongda iti sabali a mensahe, surat nga imbutaktakna ti detalye ti panangidadanes, dokumento a nangnagan kadagiti opisial ken insitarna dagiti petsa ken lugar. Nakarurod unay dagiti Gestapo gapu itoy a pannakaibutaktak ken iti abilidad dagiti Saksi nga agibunong.
Ti nagadu a kapadasan ti pamilia Kusserow, sadi Bad Lippspringe, Alemania, imparangarangna ti kasta a determinasion a mangasaba. Maysa nga ehemplo isut’ napasamak kalpasan a pinapatay ti rehimen a Nazi ni Wilhelm Kusserow iti publiko sadi Münster gapu ta dina ikompromisot’ pammatina. Ni Hilda, nga ina ni Wilhelm, dagdagus a napan iti presuan ket sigaganetget a kiniddawna ti bangkay tapno maipumpon. Kinunana iti pamiliada: “Dakkel a panangasaba ti itedtayo kadagiti makaam-ammo kenkuana.” Idi pumpon nangipaay ni Franz, ama ni Wilhemn, iti kararag a nangiyebkas iti pammati kadagiti naayat a probision ni Jehova. Idiay tanem nagpalawag ni Karl-Heinz nga ading ni Wilhelm kadagiti sao a makaliwliwa manipud Biblia. Gapu itoy dinusa ti gobierno ida, ngem ti nasken kadakuada isut’ panangpadayawda ken Jehova babaen iti panangsaksida iti nagan ken Pagarianna.
Bayat a kimmaro ti kinairteng ti gubat idiay Netherlands, nainsiriban a binaliwan dagiti Saksi dagiti urnos ti gimongda. Naangay laengen dagitoy kadagiti pribada a balbalay kadagiti grupo a sagsangapulo wenno basbassit pay. Sa agbaliwbaliw dagiti lugar a pagmimitinganda. Tunggal Saksi masapul a tumabuno laeng iti bukodna a grupo, ket awan nangibaga iti lugar a pagaadalan, uray pay iti talkenda a gayyem. Iti daydi a kanito ti historia, bayat nga intero nga umili ti napapanaw kadagiti balayda kas resulta ti gubat, ammo idi dagiti Saksi ni Jehova a masapul unay dagiti tattao ti makaliwliwa a mensahe a linaon ti Sao ti Dios, ket situtured nga inranudda dayta kadakuada. Ngem adda surat manipud sanga nga opisina a nangipalagip kadagiti kakabsat ti panagannad nga impakita ni Jesus iti nadumaduma nga okasion idi isut’ sinango dagiti bumusbusor. (Mat. 10:16; 22:15-22) Kas resultana, no adda masabatda a nakaro ti ibubusorna, inlistada a siaannad ti direksion ti balayna tapno liklikanda dayta inton trabahuenda manen dayta a teritoria.
Idiay Grecia nagsaknap ti panagsagaba dagiti umili idi sinakup ida dagiti Aleman. Ti kakas-angan a pannakatrato isut’ naipatay kadagiti Saksi ni Jehova, nupay kasta, kas resulta ti nadangkok a pammadpadakes dagiti klero ti Greek Orthodox Church, nga impilitda nga agaksion dagiti polis ken dagiti korte a maibusor kadakuada. Adu a Saksi dagiti naibalud wenno naidistiero manipud ilida ket naibaonda kadagiti nakasulsulinek a purok wenno naibaludda kadagiti isla a langalang a nakatutuok ti kasasaadda. Kaskasdi, nangasabada latta. (Idiligyo ti Aramid 8:1, 4.) Masansan a ti inaramidda isut’ pannakisarita kadagiti adda kadagiti parke ken hardin para iti publiko, a nakikatugawda kadakuada sada impadamag ti Pagarian ti Dios. No talaga nga interesado ti nabirukanda, pinabulodandat’ nakapatpateg a literatura ti Biblia. Ket maisublinto met la dayta a literatura santo mausar manen iti mamin-adu. Adu dagiti managayat iti kinapudno a siyayaman nga inakseptarda ti tulong dagiti Saksi ket nakitimpuyogda pay ketdi a nangiranud iti naimbag a damag kadagiti sabali, nupay nagbunga daytoy iti napait a pannakaidadanesda.
Ti napateg a gapu ti kinabileg ken panagandor dagiti Saksi isu daydiay pannakapabilegda gaput’ naespirituan a taraon. Nupay idi agangay ket kimmirang ti abasto a literatura nga ibunong kadagiti sabali iti dadduma a paset ti Europa idi gubat, impamuspusanda a pagsusublatan dagiti makapabileg pammati a pagbasaan nga insaganat’ Sosiedad nga adalen dagiti Saksi ni Jehova iti intero a lubong. Nupay inrisgodat’ biagda, da August Kraft, Peter Gölles, Ludwig Cyranek, Therese Schreiber, ken adu pay ti nakiraman a nangkopia ken nangibunong kadagiti pagadalan a naipuslit idiay Austria manipud Czechoslovakia, Italia, ken Switzerland. Sadi Netherlands, adda naasi a guardia ti pagbaludan a timmulong babaen iti panangbirukna ti Biblia para ken Arthur Winkler. Uray pay kasano ti kaestrikto ti kabusor, dagiti makapabang-ar a danum ti kinapudno ti Biblia manipud Ti Pagwanawanan nakastrekda uray kadagiti kampo konsentrasion dagiti Aleman ket nagwaras kadagiti Saksi sadiay.
Ti pannakaipisokda kadagiti pagbaludan ken kampo konsentrasion saanna a napasardeng ti panagsaksi dagiti Saksi ni Jehova. Idi naibalud ni apostol Pablo sadi Roma, insuratna: “Agsagsagabaak iti dakes agingga kadagiti pannakarepreppet iti pagbaludan . . . Kaskasdi, ti sao ti Dios saan a nareppet.” (2 Tim. 2:9) Kasta met lat’ kasasaad dagiti Saksi ni Jehova idiay Europa idi Gubat Sangalubongan II. Napaliiw dagiti guardia ti konduktada; adda dagiti nagimtuod, ket adda sumagmamano a namati, nupay kayuloganna idit’ pannakaikedked ti wayawayada. Adu kadagiti naibalud a naikanunong kadagiti Saksi ti naggapu kadagiti daga kas iti Russia, a sadiay mammano lat’ nakaskasabaan. Kalpasan ti gubat adda dagidiay nagawid kas Saksi ni Jehova iti daga a nakayanakanda, a sigagagarda a nangisaknap iti mensahe ti Pagarian sadiay.
Dagiti nadawel a pannakaidadanes ken dagiti epekto ti todotodo a gubat dida nalapdan ti naipadto a pannakaiserrek ti tattao idiay dakkel a naespirituan a balay a pagdaydayawan ken Jehova. (Isa. 2:2-4) Nanipud 1938 inggat’ 1945, kaaduan a daga ti Europa dakkel ti rimmang-ayan ti bilang dagiti nakiraman a silalatak iti kasta a panagdaydayaw babaen iti panangiwaragawagdat’ Pagarian ti Dios. Idiay Britania, Finland, Francia, ken Switzerland, dagiti Saksi nasagrapdat’ irarang-ay a gistay 100 porsiento. Idiay Grecia, gistay namimpito a nagdoble. Idiay Netherlands, naminsangapulo ket dua. Ngem idi arinunos ti 1945, di pay la simmangpet dagiti report manipud Alemania wenno Romania, ket nalidem la a damag ti naggapu iti sumagmamano a daga.
Ti Ruar ti Europa Kadagidi a Tawtawen ti Gubat
Uray met iti Oriente, ti sangalubongan a gubat nagbunga iti nakaro a rigat kadagiti Saksi ni Jehova. Idiay Japan ken Korea, inarestoda ida sada pinangpang-or ken tinutuok ida gapu ta intandudoda ti Pagarian ti Dios ket dida kayat a dayawen ti emperador ti Japan. Idi agangay naguped a namimpinsan ti koneksionda kadagiti Saksi iti sabali a daga. Kadagiti adu kadakuada, sada la magundawayan idin ti mangasaba no palutpotenda wenno bistaenda ida idiay korte. Idi agngudon ti gubat, bale nagsardengen ti ministerio dagiti Saksi ni Jehova iti publiko kadagitoy a daga.
Idi dimmanon ti gubat iti Filipinas, gapu ta dagiti Saksi dida suportaran uray dagiti Hapones wenno dagiti gerilia, pinarigat ida dagita dua a grupo. Tapno dida matiliw ida, adu dagiti Saksi a nangpanaw kadagiti balayda. Ket bayat a nagakar-akarda, nangaskasabada—nga impabulodda dagiti literatura no la ket adda, ket idi agangay Biblia lattan ti us-usarenda. Idi bumabaawen ti gubat, pinasayaatda dagiti adu a bilog tapno makalaon kadagiti adu a Saksi a mapan kadagiti isla a bassit wenno awan pay pulos nakaskasabaan.
Idiay Burma (Myanmar itan), saan a daydi iraraut dagiti Hapon ti nakaipawilan ti literatura dagiti Saksi ni Jehova idi Mayo 1941 no di ket gaput’ sugsog dagiti klero nga Anglicano, Metodista, Romano Katoliko, ken Americano a Baptist kadagiti kolonial nga opisial. Dua a Saksi nga agtartrabaho idiay pagtelegramaan ti nakabasat’ telegrama a nangalerto kadakuada no aniat’ mapasamak, isu a dinagdagus dagiti kakabsat nga inikkat dagiti literatura idiay bodega ti Sosiedad tapno dida makumpiskar dagita. Impamuspusanda nga intulod ti adu a literatura idiay China.
Idi a tiempo ti gobierno ti E.U. ilaslasatna iti Kalsada ti Burma dagiti nagadu a mausar iti gubat a pangsuportat’ gobierno ti Chinese Nationalist. Impadas dagiti kakabsat ti makilugan kadagita a trak ngem dida nagballigi. Napaay met ti pamuspusanda a mangalat’ lugan manipud Singapore. Nupay kasta, ni Mick Engel, a mangimatmaton iti bodega ti Sosiedad sadi Rangoon (Yangon itan), inasitganna ti maysa a nangato nga opisial ti E.U., impalubosna nga iluganda dagiti literaturada kadagiti trak ti armada.
Ngem, idi a da Fred Paton ken Hector Oates inasitganda ti opisial a mangimatmaton iti convoy nga agpa-China ket dimmawatda ti lugar para kadagiti literatura, kasta unay ti ungetna! “Ania?” inyikkisna. “Kasano nga ilugarak dagita awan serserbina a literaturayo idinto ta awan pay pangikabilakon kadagitoy nakapatpateg nga abasto a militar ken medikal a maperperdin ditoy?” Nagtalna ni Fred, linuktanna ti bagna, impakitana ti surat ti autorisasion, sana inlawlawag a grabet’ mapasamak no dina ikankano ti surat dagiti opisial sadi Rangoon. Ti opisial ti convoy saanna la nga inyurnos ti pannakaitulod ti dua a tonelada a libro no di ket inluganda iti bassit a trak, nga adda nangmaneho agraman dagiti kasapulanda, nga inusar dagiti kakabsat. Nagpaamiananda a daya a limmasatda iti napeggad a kalsada idiay bantay aginggat’ China a kaduada ti nakapatpateg a kargada. Kalpasan a nangasabada sadi Pao-shan, nagdiretsodan sadi Chungking (Pahsien). Rinibo a literatura maipapan iti Pagarian ni Jehova ti naibunong iti daydi tawen a kaaddada idiay China. Maysa kadagiti personal a nakaskasabaanda isu ni Chiang Kai-shek, ti presidente ti gobierno ti Chinese Nationalist.
Kabayatanna, idi kumaro ti pannakabomba ti Burma, malaksid kadagiti tallo, pimmanawen dagiti Saksi dita a kaaduanna ket nagpa-India. Ti aktibidad dagidi tallo a nabati, kapilitan, a limitado laeng. Kaskasdi intultuloydat’ nangasaba nga impormal, ket nagbunga dagiti bannogda kalpasan ti gubat.
Idiay met Norte America, sinaranget dagiti Saksi ni Jehova dagiti nakaro a tuben bayat ti gubat. Dagiti nagsaknap a kinaranggas dagidiay nagderraaw ken dagiti di nainkalintegan a pannakaipakat dagiti lokal a linteg isudat’ nangparigat iti trabaho a panangasaba. Rinibo dagiti naibalud gapu ta neutralda a Kristiano. Kaskasdi, saan a daytoy ti nangpakapuy iti panagbalaybalay dagiti Saksi. Maysa pay, nangrugi idi Pebrero 1940, nagbalin a gagangay ti kaaddada kadagiti kalsada a lugar dagiti negosio nga ituktukonda Ti Pagwanawanan ken Consolation (Agriingkayo! itan). Ad-adda ketdi a rimmegtada. Nupay napasarandat’ dadduma kadagiti kakas-angan a pannakaidadanes a nasagrapda dita a paset ti lubong, nasurok pay a doble ti immaduan ti bilang dagiti Saksi iti Estados Unidos ken Canada nanipud 1938 inggat’ 1945, ket namitlo a nagdoble ti oras nga impamaysada iti ministerioda iti publiko.
Kadagiti adu a daga a nainaig iti British Commonwealth (idiay Norte America, Africa, Asia, ken kadagiti islat’ Caribbean ken iti Pacifico) dagiti Saksi ni Jehova wenno dagiti literaturada ti pinawilan ti gobierno. Maysa kadagita a daga isut’ Australia. Adda naipablaak a pakaammo sadiay idi Enero 17, 1941, a naggapu iti gobernador-heneral, a nangiparit ti panaggigimong dagiti Saksi ni Jehova, panagiwaras kadagiti literaturada, wenno panagikut kadagita. Sigun iti linteg mabalin a kuestionaran idiay korte dayta a panangipawil, isu a dagdagus a naiyuli daytoy. Ngem nasurok a dua a tawen sakbay nga indeklara ni Mr. Justice Starke iti Nangato a Korte a ti paglintegan a nakaibatayan ti panangipawil ket “dinidiktador, dinadarasudos ken manangirurumen.” Inikkat ngarud ti Nangato a Korte dayta a panangipawil. Aniat’ inaramid dagiti Saksi ni Jehova kabayatanna?
Kas panangtuladda kadagiti apostol ni Jesu-Kristo, ‘nagtulnogda iti Dios kas agturay imbes nga iti tattao.’ (Ara. 4:19, 20; 5:29) Intultuloydat’ nangasaba. Nupay adu dagiti lapped, inyurnosda pay ti panagkumbensionda sadi Hargrave Park, asideg ti Sydney, idi Disiembre 25-29, 1941. Idi inkedked ti gobierno nga ilugan dagiti dadduma a delegado iti tren, inabastuan ti grupo a naggaput’ Makinlaud nga Australia dagiti luganda a pinaandar ti karbon sada dinaliasat ti intero a pagilian iti 14 nga aldaw, agraman makalawas nga ilalasatda iti nakatutuok a let-ang ti Nullarbor Plain. Simmangpetda a sikakaradkad ket tinagiragsakda ti programa a kaduada ti sabali pay nga innem a ribo a delegado. Iti met sumuno a tawen adda naangay a sabali nga asamblea, ngem itan nabingaybingay iti 150 a babassit a grupo kadagiti pito a dadakkel a siudad iti intero a pagilian, ket dagiti nagbitla nagalis-alisda kada asamblea.
Bayat a kimmaro ti kasasaad ti Europa idi 1939, dadduma a payunir a Saksi ni Jehova nagboluntarioda a nagserbi iti sabali a lugar. (Idiligyo ti Mateo 10:23; Aramid 8:4.) Tallo a payunir nga Aleman ti naibaon sadiay Shanghai, China, manipud Switzerland. Sumagmamano dagiti nagpa-Sud America. Naibilang kadagiti naiyalis idiay Brazil isu ni Otto Estelmann, a nagbisbisita ken timmultulong idi kadagiti kongregasion iti Czechoslovakia, ken ni Erich Kattner, a nagserserbi iti opisina ti Watch Tower Society sadi Prague. Saan a nanam-ay ti kabbaro a teritoriada. Natakkuatanda a kadagiti dadduma nga away, namarbangon a nangasaba dagiti kakabsat inggat’ alas 7 t.b. sadanto ituloy ti agserbi iti rabii. Malagip ni Kabsat Kattner a bayat ti panagalis-alisna, masansan a maturog iti kannag, a nagpungananna ti bag a pagikarkargaannat’ literatura.—Idiligyo ti Mateo 8:20.
Da Kabsat Estelmann ken Kabsat Kattner naynay nga inan-anup dagiti sekreta a Nazi idiay Europa. Naliklikanda ngata ti pannakaidadanesda idiay Brazil? Maisungani, kalpasan lat’ nakatawen, sinagrapda ti naunday a pannakaaresto ken pannakaibalud iti uneg ti balayda gaput’ sugsog dagiti opisial nga agparang a nakisimpatia kadagiti Nazi! Naynay pay ti ibubusor dagiti klero a Katoliko, ngem di insardeng dagiti Saksi iti trabaho nga inted ti Dios kadakuada. Kanayon a dinanonda dagiti siudad ken il-ili ti Brazil a di pay nakasabaan ti mensahe ti Pagarian.
No marepaso ti sangalubongan a situasion ipakitana nga iti kaaduan a daga nga ayan dagiti Saksi ni Jehova idi Gubat Sangalubongan II, pinawilan ti gobierno ti organisasionda wenno ti literaturada. Nupay 117 a daga ti pangaskasabaanda idi 1938, kabayatan ti gubat (1939-45) nasurok nga 60 kadagitoy a daga ti nakaipawilan ti organisasionda wenno literaturada, wenno naidistiero dagiti ministroda. Uray pay kadagiti lugar a dida napawilan, napasarandat’ panangranggas dagiti mananggulo ket naynayda a naaresto. Nupay kastoy ti napaspasamak, saan a simmardeng ti pannakaikasaba ti naimbag a damag.
Nangrugi a Nagparang ti Dakkel a Bunggoy Sadi Latin America
Idi kangalayan ti gubat, idi Pebrero 1943, gaput’ panagsagana iti trabaho a maangay apaman a malpas ti gubat, linuktan ti Watch Tower Society ti Eskuelaan ti Gilead idiay Estado ti Nueva York a pakasanayan dagiti misionero iti baniaga a serbisio. Sakbay a nagngudo ti tawen, 12 kadagitoy a misionero ti nangrugin a nagserbi idiay Cuba. Natakkuatan a nabunga unay ti tay-ak sadiay.
Idi pay la 1910, naidanonen ti sumagmamano a bin-i ti kinapudno ti Biblia idiay Cuba. Ni C. T. Russell nagdiskurso sadiay idi 1913. Ni J. F. Rutherford nagbitla iti radio sadi Havana idi 1932, sa naulit a naibrodkas dayta iti Español. Ngem nabannayat ti irarang-ay. Adut’ di makabasa idi a tiempo ket nawadwad ti relihiuso a panagil-ilem. Kaaduan nga interesado idi damo ket naggapu kadagiti umili nga Ingles ti pagsasaoda a naggapu idiay Jamaica ken dadduma a lugar. Idi 1936 adda laeng 40 a mangiwarwaragawag iti Pagarian idiay Cuba. Ngem ti panagmula ken panagsibug kadagiti bin-i ti kinapudno ti Pagarian nangrugin idi nga agbunga iti ad-adu.
Idi 1934 nabautisaran dagiti immuna a taga Cuba; simmaruno dagiti dadduma. Nangrugi idi 1940, ti inaldaw a brodkas ti radio agraman ti natured a panangasaba kadagiti kalsada pinapigsada ti ministerio iti binalaybalay sadiay. Uray pay sakbay ti idadateng dagiti misionero a nasanay sadi Gilead idi 1943, addan 950 idiay Cuba a nangabrasat’ naimbag a damag ket ikaskasabadan dayta kadagiti sabali, nupay saan nga isuda amin ket regular. Iti dua a tawen a kaaddan dagiti misionero, al-alisto pay nga immadu ti bilangda. Idi 1945, addan 1,894 a bilang dagiti Saksi ni Jehova idiay Cuba. Nupay kaaduan kadakuada ket naggapu iti relihion a mangisursuro nga amin a matalek a mangsupsuporta iti simbaan ket mapantot’ langit, kaaduan kadagiti nagbalin a Saksi ni Jehova sigagagarda a nangabrasa iti namnama ti agnanayon a biag ditoy daga iti naisubli a paraiso. (Gen. 1:28; 2:15; Sal. 37:9, 29; Apoc. 21:3, 4) Adda laeng 1.4 porsiento kadakuada ti namati nga isudat’ napulotan iti espiritu a kakabsat ni Kristo.
Iti sabali pay a wagas, ti sangalubongan a hedkuarter ti Sosiedad timmulong iti tay-ak ti Latin America. Idi rugrugi ti 1944, da N. H. Knorr, F. W. Franz, W. E. Van Amburgh, ken M. G. Henschel nagnaedda idiay Cuba iti sangapulo nga aldaw tapno mapakired dagiti kakabsat iti naespirituan. Iti dayta a tiempo naangay ti kumbension sadi Havana, ket nabalabala dagiti urnos a mangpasayaat ti trabaho a panangasaba. Iti daydi a biahe nagtarus pay da Kabsat Knorr ken Kabsat Henschel idiay Costa Rica, Guatemala, ken Mexico tapno asistiranda dagiti Saksi ni Jehova kadagita a daga.
Idi 1945 ken 1946, nagbaniaga da N. H. Knorr ken F. W. Franz tapno agpalawag ken makitinnulongda kadagiti Saksi nga adda iti 24 a daga manipud Mexico inggat’ abagatan nga ungto ti Sud America agraman ti Caribbean. Nabusbosda ti lima a bulan kadagita a paset ti lubong, nga inteddat’ naayat a tulong ken panangidalan. Kadagiti dadduma a lugar sumagmamano la nga interesado a tattao ti nadanonda. Tapno maangay dagiti regular nga urnos ti panaggigimong ken panagserbi iti tay-ak, personal a timmulongda a nangorganisar kadagiti immuna a kongregasion sadi Lima, Peru, ken Caracas, Venezuela. Sadinoman a datin nga adda gimong ti kongregasion, tinabunuanda dagitoy ket, no dadduma, nangbalakadda no kasanoda a parang-ayen ti praktikal a kinapateg ti trabaho a panagebanghelio.
No adda pannakabalinna, naiyurnos dagiti palawag ti Biblia iti publiko kabayatan dagitoy nga ibibisita. Nasged ti pannakaiyawis dagitoy a palawag babaen iti panagusar dagiti Saksi kadagiti plakard ken kadagiti handbill a naibunong kadagiti kalsada. Kas resultana, ti 394 a Saksi idiay Brazil naragsakanda a nagdagup 765 iti kumbensionda sadi São Paulo. Idiay Chile, nga adda 83 a mangiwarwaragawag iti Pagarian, 340 ti immay dimngeg iti naisangayan pannakaiyawisna a diskurso. Idiay Costa Rica naragsakan ti 253 a lokal a Saksi a nagdagup iti 849 kadagiti dua nga asambleada. Dagidi ti okasion ti nabara a panaglalangen kadagiti kakabsat.
Ti gandat, nupay kasta, ket saan a tapno maaddaan laeng kadagiti malaglagip a kumbension. Kadagitoy a panagbaniaga inggunamgunam unay dagiti representante a naggaput’ hedkuarter ti kinanasken ti isasarungkar kadagiti interesado ken panangiyadal iti Biblia kadagiti pagtaenganda. Tapno dagiti tattao ket agbalinda a pudpudno a disipulo, masapuldat’ regular nga instruksion manipud Sao ti Dios. Kas resultana, napartak nga immadu ti bilang dagiti panagadal ti Biblia kadagiti pagtaengan iti daytoy a paset ti lubong.
Bayat nga inangay da Kabsat Knorr ken Kabsat Franz dagitoy a serbisio a panagbaniaga, nagsangpet dagiti adu pay a misionero a nasanay sadi Gilead kadagiti nakaibaonanda. Idi ngudot’ 1944, addan dagiti agserserbi idiay Costa Rica, Mexico, ken Puerto Rico. Idi 1945, dagiti dadduma a misionero timmulongda a nangorganisar a nasaysayaat ti panangaskasaba idiay Barbados, Brazil, British Honduras (Belize itan), Chile, Colombia, El Salvador, Guatemala, Haiti, Jamaica, Nicaragua, Panama, ken Uruguay. Idi simmangpet ti damo a dua a misionero idiay Dominican Republic idi 1945, is-isuda lat’ Saksi dita a pagilian. Dagdagus a narikna ti epekto ti ministerio dagidi nagkauna a misionero. Kinuna ni Trinidad Paniagua maipapan kadagiti immuna a misionero a naipatulod idiay Guatemala: “Daytoy ti apag-isu a kasapulanmi—dagiti mannursuro iti Sao ti Dios a tumulong kadakami a mangtarus no kasanomi nga aramiden ti trabaho.”
No kasta maisasaad idin ti pundasion ti ilalawa daytoy a paset ti tay-ak ti lubong. Kadagiti isla ti Caribbean, adda 3,394 a mangiwarwaragawag iti Pagarian idi ngudo ti 1945. Idiay Mexico, adda 3,276, ken adda pay 404 idiay Central America. Idiay Sud America, 1,042. Iti daytoy a paset ti lubong, irepresentarna ti 386 a porsiento nga irarang-ay bayat ti kallabes a pito a tawen, nakadawdawel a periodo ti historia ti tao. Ngem rugrugina la daydi. Ti irarang-ay a taltalaga a kasla bumtak ti ilalawana adda pay la iti masanguanan! Impadto ti Biblia nga addanto “dakkel a bunggoy . . . manipud kadagiti amin a nasion ken dagiti tribo ken il-ili ken lenguahe” a maummong nga agdaydayaw ken Jehova sakbay ti dakkel a rigat.—Apoc. 7:9, 10, 14.
Idi nangrugi ti Gubat Sangalubongan II idi 1939, adda laeng 72,475 a Saksi ni Jehova a mangaskasaba iti 115 a daga (no mabilang sigun iti nasional a pannakabingaybingay idi rugrugi ti 1990’s). Nupay nakaro ti pannakaidadanes a napasaranda iti intero a lubong, nasurok pay a doble ti bilangda idi agngudo ti gubat. Gapuna, ti report idi 1945 ipakitana a 156,299 dagiti aktibo a Saksi iti 107 kadagiti daga a nabalinandat’ nagreport. Ngem, iti daydi a tiempo, 163 a daga ti aktual a nadanonen ti mensahe ti Pagarian.
Ti naited a pammaneknek kadagidi tawen 1936 inggat’ 1945 talaga a karkarna. Iti daydi a dekada a nariribuk toy lubong, dagiti naregta a Saksi ni Jehova nakabusbosdat’ dagup a 212,069,285 nga oras a nangiwaragawag ditoy lubong a ti Pagarian ti Dios isut’ kakaisuna a namnama ti sangatauan. Naibunongda pay ti 343,054,579 a libro, bokleta, ken magasin a timmulong kadagiti tattao a nangtarus iti Nainkasuratan a pagbasaran iti kasta a kompiansa. Tapno matulongan dagidiay napasnek, idi 1945 nagikonduktada, iti promedio, a 104,814 a libre a panangyadal iti Biblia kadagiti pagtaengan.
[Blurb iti panid 455]
Nupay pinapanaw ida ti gubat, intultuloyda ti nangasaba
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 451-453]
Dida Nagsardeng a Nangaskasaba Uray No Naibaludda
Nailanad ditoy ti sumagmamano laeng kadagiti rinibo a gaput’ pammatida nagsagabada kadagiti pagbaludan ken kampo konsentrasion idi Gubat Sangalubongan II
1. Adrian Thompson, New Zealand. Naibalud idi 1941 idiay Australia; saan a naanamongan ti dawatna a malibre iti panagsoldado idi a ti Australia pinawilanna dagiti Saksi ni Jehova. Idi naluk-atan, kas agdaldaliasat a manangaywan, pinabilegna dagiti kongregasion iti ministerioda iti publiko. Nagserbi kas misionero ket isut’ damo nga agdaldaliasat a manangaywan idiay Japan kalpasan ti gubat; intultuloynat’ nangaskasaba a sireregta aginggat’ ipapatayna idi 1976.
2. Alois Moser, Austria. Naipreso kadagiti pito a pagbaludan ken kampo konsentrasion. Aktibo pay a Saksi idi 1992 a 92 ti edadna.
3. Franz Wohlfahrt, Austria. Saan a kimmapuy ni Franz nupay pinatayda ni tatangna ken ti adingna a lalaki. Naibalud sadi Kampo Rollwald idiay Alemania iti lima a tawen. Agedaden iti 70 idi 1992 ket mangaskasaba pay laeng.
4. Thomas Jones, Canada. Naibalud idi 1944, sa naibalud iti dua a kampo a pagtrabahuan. Kalpasan ti 34 a tawen a panagserbi iti amin a tiempo, nadutokan idi 1977 kas miembro ti Komite ti Sanga a mangimaton iti trabaho a panangasaba iti intero a Canada.
5. Maria Hombach, Alemania. Naulit-ulit a naaresto; naibalud iti bartolina iti tallo ket kagudua a tawen. Kas mensahero, inrisgonat’ biagna tapno maitulodna dagiti literatura ti Biblia kadagiti padana a Saksi. Idi 1992, matalek pay la a miembro ti pamilia ti Bethel nupay 90 ti edadnan.
6. Max ken Konrad Franke, Alemania. Agama, agpada a naulit-ulitda a naibalud, ken iti adu a tawtawen. (Ni Gertrud, nga asawa ni Konrad, naibalud met.) Nagtalinaedda amin a nasungdo, naregta nga ad-adipen ni Jehova, ket ni Konrad nangidaulo iti pannakapabileg ti trabaho a panangasaba dagiti Saksi idiay Alemania kalpasan ti gubat.
7. A. Pryce Hughes, Inglaterra. Nasentensiaan iti namindua a pannakaibalud sadi Wormwood Scrubs, Londres; naibalud pay gaput’ pammatina idi Gubat Sangalubongan I. Indauluanna ti trabaho a panangasaba idiay Britania inggat’ ipapatayna idi 1978.
8. Adolphe ken Emma Arnold agraman ken Simone nga anakda, Francia. Kalpasan a naibalud ni Adolphe, intultuloy da Emma ken Simone ti nangaskasaba, agraman panagibunong iti literatura kadagiti dadduma a Saksi. Ni Emma, idi naibalud, naibartolina gapu ta naynay a kinaskasabaanna dagiti dadduma a preso. Ni Simone inkabilda iti eskuelaan a pagrepormaan. Nagtultuloyda amin a naregta a Saksi.
9. Ernst ken Hildegard Seliger, Alemania. No pagtiponen, nasurok nga 40 a tawenda kadagiti pagbaludan ken kampo konsentrasion gaput’ pammatida. Uray idiay pagbaludan awan ressat ti panangiranudda kadagiti kinapudno ti Biblia kadagiti sabali. Idi naluk-atandan impamaysadat’ biagda iti amin a tiempo a panangikasabat’ naimbag a damag. Ni Kabsat Seliger natay a nasungdo nga adipen ti Dios idi 1985; ni Sister Seliger, idi 1992.
10. Carl Johnson, Estados Unidos. Dua a tawen kalpasan a nabautisaran, naibalud agraman ginasgasut a Saksi sadi Ashland, Kentucky. Nagserserbi kas payunir ken kas manangaywan ti sirkito; idi 1992, mangidadaulo pay laeng iti ministerio idiay tay-ak kas panglakayen.
11. August Peters, Alemania. Insinada ken baketna ken uppat nga annakna, naibalud idi 1936-37, sa idi 1937-45. Idi naluk-atan, imbes a kimmapuy a mangasaba, ad-adda ketdi, iti amin a tiempo a serbisio. Idi 1992, a 99 ti edadnan, agserserbi pay laeng kas miembro ti pamilia ti Bethel ket naimatanganna ti bilang dagiti Saksi ni Jehova idiay Alemania a dimmanon iti 163,095.
12. Gertrud Ott, Alemania. Naibalud sadi Lodz, Poland, idi agangay sadi kampo konsentrasion ti Auschwitz; simmaruno sadi Gross-Rosen ken Bergen-Belsen idiay Alemania. Kalpasan ti gubat nagserbi a sireregta kas misionera idiay Indonesia, Iran, ken Luxembourg.
13. Katsuo Miura, Japan. Pito a tawen kalpasan a naaresto ken naibalud sadi Hiroshima, kaaduan a paset ti nakaibaludanna ket dinadael daydi bomba atomika a namaglangalang iti siudad. Nupay kasta, awan natakkuatan dagiti doktor nga ebidensia ti panangdangran ti radiasion kenkuana. Inusarna dagiti ultimo a tawen ti panagbiagna kas payunir.
14. Martin ken Gertrud Poetzinger, Alemania. Sumagmamano a bulan kalpasan ti panagkasarda, inarestoda ida sada pinilit a pinagsina iti siam a tawen. Naibalud ni Martin sadi Dachau ken Mauthausen; ni Gertrud, sadi Ravensbrück. Nupay nadangkok ti panangtratoda kadakuada, di pulos kimmapuy ti pammatida. Idi naluk-atandan impamaysadat’ biagda iti serbisio ni Jehova. Iti 29 a tawtawen nagserbi ni Martin kas agdaldaliasat a manangaywan iti intero nga Alemania; kalpasanna, kas miembro ti Bagi a Manarawidwid inggat’ ipapatayna idi 1988. Idi 1992, agtultuloy pay laeng ni Gertrud a naregta nga ebanghelisador.
15. Jizo ken Matsue Ishii, Japan. Kalpasan ti maysa a dekada a panagibumbunongda ti literatura ti Biblia iti intero a Japan, naibaludda. Nupay naduprak ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova idiay Japan idi gubat, da Brother ken Sister Ishii sireregtada manen a nangaskasaba kalpasan ti gubat. Idi 1992, nasaksian ni Matsue Ishii ti bilang dagiti aktibo a Saksi idiay Japan a dimmanon iti nasurok a 171,000.
16. Victor Bruch, Luxembourg. Naibalud sadi Buchenwald, Lublin, Auschwitz, ken Ravensbrück. Idi agedaden ti 90, aktibo pay laeng kas panglakayen dagiti Saksi ni Jehova.
17. Karl Schurstein, Alemania. Agdaldaliasat a manangaywan sakbay a nagturay ni Hitler. Naibalud iti walo a tawen, sa pinapatay dagiti SS idiay Dachau idi 1944. Uray idiay kampo, intultuloyna a pinabileg dagiti dadduma iti naespirituan.
18. Kim Bong-nyu, Korea. Naibalud iti innem a tawen. Idi agedaden ti 72, ipakpakaammona pay laeng ti Pagarian ti Dios kadagiti sabali.
19. Pamfil Albu, Romania. Kalpasan ti nadangkok a pannakatratona, impanda iti kampo a nadagsen ti trabaho idiay Yugoslavia iti dua ket kagudua a tawen. Kalpasan ti gubat namindua pay a naibalud, iti unos ti 12 a tawen. Dina insardeng nga imbagbaga ti panggep ti Dios. Sakbay ti ipapatayna rinibot’ tinulonganna idiay Romania nga agserbi a sititimpuyog iti sangalubongan nga organisasion dagiti Saksi ni Jehova.
20. Wilhelm Scheider, Poland. Naibalud kadagiti kampo konsentrasion dagiti Nazi idi 1939-45. Kadagiti pagbaludan dagiti Komunista idi 1950-56, agraman 1960-64. Aginggat’ ipapatayna idi 1971, sisusungdo nga impamaysanat’ pigsana a nangiwaragawag iti Pagarian ti Dios.
21. Harald ken Elsa Abt, Poland. Idi madama ken kalpasan ti gubat, 14 a tawen ni Harald iti pagbaludan ken kadagiti kampo konsentrasion gaput’ pammatina ngem intultuloyna lattat’ nangasaba sadiay. Ni Elsa insinada manipud maladaga nga anakda a babai sa naipreso kadagiti innem a kampo idiay Poland, Alemania, ken Austria. Nupay 40 a tawen ti pannakaipawil dagiti Saksi ni Jehova idiay Poland uray kalpasan ti gubat, isuda amin nagtultuloyda a naregta nga ad-adipen ni Jehova.
22. Ádám Szinger, Hungary. Namin-innem a nabista, nasentensiaan ti 23 a tawen, naikarona ti 8 1/2 a tawen iti pagbaludan ken kadagiti kampo a nadagsen ti trabaho. Idi naluk-atanen, nagserbi nga agdaldaliasat a manangaywan iti dagup ti 30 a tawen. Idi agedaden ti 69, nasungdo pay laeng a panglakayen ti kongregasion.
23. Joseph Dos Santos, Filipinas. Nabusbosnat’ 12 a tawen iti amin a tiempo a panangiwaragawag iti mensahe ti Pagarian sakbay a naibalud idi 1942. Pinarayrayna ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova iti Filipinas kalpasan ti gubat ket personal nga intultuloynat’ nagpayunir aginggat’ ipapatayna idi 1983.
24. Rudolph Sunal, Estados Unidos. Naipreso sadi Mill Point, West Virginia. Idi naluk-atanen impamaysana ti amin a tiempo a panangipakaammo iti Pagarian ti Dios—kas payunir, miembro ti pamilia ti Bethel, ken manangaywan ti sirkito. Agpaypayunir pay la idi 1992, nga agedaden ti 78.
25. Martin Magyarosi, Romania. Manipud pagbaludan, idi 1942-44, intultuloyna nga inwanwan ti pannakaikasabat’ naimbag a damag sadi Transylvania. Idi naluk-atanen adut’ nagbiaheanna tapno mapabilegna dagiti padana a Saksi iti panangaskasabada ket isu a mismo natured met a Saksi. Naibalud manen idi 1950, natay iti kampo a nadagsen ti trabaho idi 1953, a nasungdo nga adipen ni Jehova.
26. R. Arthur Winkler, Alemania ken Netherlands. Immuna a naibalud idiay kampo konsentrasion ti Esterwegen; nangaskasaba latta idiay kampo. Idi agangay, idiay Netherlands, pinangpang-or dagiti Gestapo agingga a din mabigbig ti rupana. Kamaudiananna naibalud idiay Sachsenhausen. Nasungdo, naregta a Saksi inggat’ ipapatayna idi 1972.
27. Park Ock-hi, Korea. Tallo a tawenna idiay Sodaemun Prison, Seoul; nagsagabat’ nakadawdawel a pannakatutuok. Idi agedaden ti 91, idi 1992, naregta pay la a mangaskasaba, kas espesial payunir.
[Mapa/Ladawan iti panid 446]
Ni Alexander MacGillivray, kas manangaywan ti sanga ti Australia, timmulong a nangiplano kadagiti agbaniaga a panangasaba kadagiti adu a pagilian ken isla
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
AUSTRALIA
NEW ZEALAND
TAHITI
TONGA
FIJI
NEW GUINEA
JAVA
BORNEO
SUMATRA
BURMA
HONG KONG
MALAYA
SINGAPORE
SIAM
INDOCHINA
CHINA
TAAW PACIFICO
Nagnagan ti Lugar Ti Maus-usar Kadagidi 1930’s
[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 460]
Idi arinunos ti 1945, dagiti misionero a naggaput’ Eskuelaan ti Gilead nagserbidan iti 18 a daga iti daytoy a paset ti lubong
Charles and Lorene Eisenhower
Cuba
John and Adda Parker
Guatemala
Emil Van Daalen
Puerto Rico
Olaf Olson
Colombia
Don Burt
Costa Rica
Gladys Wilson
El Salvador
Hazel Burford
Panama
Louise Stubbs
Chile
[Mapa]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
BARBADOS
BELIZE
BOLIVIA
BRAZIL
CHILE
COLOMBIA
COSTA RICA
CUBA
DOMINICAN REPUBLIC
EL SALVADOR
GUATEMALA
HAITI
JAMAICA
MEXICO
NICARAGUA
PANAMA
PUERTO RICO
URUGUAY
[Ladawan iti panid 444]
Addada colporteur a nakaipaimat’ adu a karton a literatura; immawat dagiti bumalay kadagiti nawadwad a sermon ti Biblia iti kada libro
[Ladawan iti panid 445]
Ni Armando Menazzi (sentro a sango) ken ti naragsak a grupo a kimmuykuyog kenkuana a nagbambaniaga a nangasaba iti daytoy “de pilid a balay ti payunir”
[Ladawan iti panid 445]
Da Arthur Willis, Ted Sewell, ken Bill Newlands—tallo a nangipan iti mensahe ti Pagarian iti let-ang ti Australia
[Ladawan iti panid 447]
Ni Frank Dewar (makita ditoy a kaduana ti asawana ken dua nga annakda) napan idiay Thailand a nagsolsolo a payunir idi 1936 ket kaskasdi nga espesial payunir pay laeng idi 1992
[Ladawan iti panid 447]
Inusar ni Chomchai Inthaphan ti abilidadna kas manangipatarus tapno ti naimbag a damag a linaon ti Biblia dumanon kadagiti umili a Thai
[Ladawan iti panid 448]
Idiay Alemania, sigaganetget nga inwaras dagiti Saksi ni Jehova iti publiko daytoy a surat idi 1937, nupay pinawilan ti gobierno idi ti panagdaydayawda
[Ladawan iti panid 449]
Ti pamilia ni Franz ken Hilda Kusserow—tunggal maysa kadakuada ket matalek a Saksi ni Jehova, nupay ti intero a pamilia (malaksid iti anakda a lalaki a natay iti aksidente) naipisokda kadagiti kampo konsentrasion, pagbaludan, wenno eskuelaan a pagrepormaan gaput’ pammatida
[Dagiti ladawan iti panid 450]
Dadduma idiay Austria ken Alemania a nangirisgot’ biagda tapno makopia wenno maibunongda dagiti napateg nga artikulo a pagadalan iti Biblia a kas iti adda iti likud
Therese Schreiber
Peter Gölles
Elfriede Löhr
Albert Wandres
August Kraft
Ilse Unterdörfer
[Ladawan iti panid 454]
Dagiti Saksi iti kumbension sadi Shanghai, China, idi 1936; siam iti daytoy a grupo ti nabautisaran iti dayta nga okasion
[Ladawan iti panid 456]
Nupay napawilan ti panagdaydayawda, inangay dagitoy a Saksi ti kumbension sadi Hargrave Park, iti asideg ti Sydney, Australia, idi 1941
[Ladawan iti panid 458]
Dagiti Saksi a taga Cuba iti kumbension sadi Cienfuegos idi 1939
[Ladawan iti panid 459]
Ni N. H. Knorr (iti kattigid) iti kumbension sadi Saõ Paulo idi 1945, ken ni Erich Kattner nga interpretena