Kapitulo 22

Paset 4​—Dagiti Saksi Aginggat’ Kaadayuan a Paset ti Daga

Bayat ti kapegges ti Gubat Sangalubongan II, dagiti Saksi ni Jehova agpalplanodan para iti naganetget nga aktibidad a maangay kalpasan ti gubat. Ti report iti panid 462 inggat’ 501 ilanadna dagiti nakaay-ayat a detalye ti aktual a napasamak nanipud 1945 inggat’ 1975 idi nga immadu ti bilangda, nakagtengda iti ad-adu pay a daga, ket nakiramanda a nangikasaba ken nangisuro iti Sao ti Dios iti mas naan-anay a wagas ngem iti nagkauna.

KAADUAN nga isla iti West Indies ket nadanonen ti mensahe ti Pagarian idi 1945 iti nadumaduma a wagas. Ngem masapul a maited ti mas naan-anay a pammaneknek. Dakkel ti paset ditoy dagiti misionero a nasanay sadi Eskuelaan ti Gilead.

Ginanetgetan Dagiti Misionero ti Nangasaba Idiay West Indies

Idi 1960 nagserbi dagitoy a misionero iti 27 nga isla wenno grupo dagiti isla idiay Caribbean. Iti kagudua kadagitoy a lugar awan kongregasion dagiti Saksi ni Jehova idi dimteng dagiti misionero. Inrugi dagiti misionero nga iyadalan iti Biblia dagiti interesado a tattao kadagiti pagtaenganda, sada inorganisar dagiti regular a gimong. No adda datin a kongregasion, impaayda dagiti kasapulan a pannakasanay dagiti lokal nga agibumbunannag. Kas resultana, rimmang-ay ti kalidad dagiti gimong ken kinaepektiboda iti ministerio.

Nangaskasaban idiay Trinidad dagidi nagkauna nga Estudiante ti Biblia sakbay pay ti Gubat Sangalubongan I, ngem idi simmangpeten dagiti misionero a naggaput’ Gilead idi 1946, ad-adda a naiyunay-unay ti pannakaiyadal ti Biblia kadagiti pagtaengan dagiti interesado. Gistay kagudua ti siglon a naikaskasabat’ naimbag a damag idiay Jamaica, ket addan sangaribo a lokal a Saksi idi simmangpet ti immuna a misionero; ngem naragsakanda ta adda timmulong a mangasaba kadagiti mas edukado nga umili, nangruna iti distrito a nanglikmut iti kabisera a siudad. Iti sabali a bangir, nakasabaanen a nalaing ti komunidad nga Ingles ti pagsasaoda idiay Aruba, isu nga inasikason dagiti misionero dagiti talaga nga umili. Masapul nga isuamin ket mangngeganda ti naimbag a damag.

Tapno masigurado nga amin a tattao nga adda kadagiti isla iti daytoy a paset ti daga ket magundawayanda a maammuan ti Pagarian ti Dios, idi 1948 insagana ti Watch Tower Society ti 18-metro a bapor a Sibia kas agtatapaw a pagtaengan dagiti misionero. Nadutokan ti tripolante a mangipan iti mensahe ti Pagarian iti tunggal isla iti West Indies a sadiay awan aktibo a mangikaskasabat’ naimbag a damag. Ni Gust Maki isut’ kapitan, ket kaduana da Stanley Carter, Ronald Parkin, ken Arthur Worsley. Inrugida idiay Out Islands ti Bahamas, sada nagpaabagatan a daya sadi Leeward Islands ken ti Windward Islands. Aniat’ epekto ti isasarungkarda? Idiay St. Maarten imbaga kadakuada ti maysa a negosiante: “Di pulos pagsasaritaan dagiti umili ti Biblia idi, ngem nanipud kaaddayo ditoy pagsasaritaanda aminen ti Biblia.” Idi agangay, ti Sibia nasuktan iti dakdakkel a bapor, ti Light. Nabaliwan met ti tripolante. Iti unos ti maysa a dekada nairingpasen ti naisangayan a trabaho a nakaisangratan dagitoy a bapor, ket intuloyen dayta dagiti mangiwarwaragawag iti naimbag a damag ditoy takdang.

Panangasaba nga Umuna Kadagiti Dadakkel a Siudad

No kasano idiay West Indies, kasta met la idiay Central ken Sud America, a kadagiti adu a lugar addan dagiti umili nga addaanen kadagiti publikasion ti Watch Tower Society sakbay pay ti idadateng dagiti misionero manipud Eskuelaan ti Gilead. Nupay kasta, tapno maidanon ti naimbag a damag kadagiti isuamin ken tapno dagiti napasnek ket matulonganda nga agbalin a pudpudno a disipulo, kasapulan a mas organisadoda.

Idi nagngudon ti sangalubongan a gubat idi 1945, addada ginasut a Saksi ni Jehova idiay Argentina ken Brazil; agarup tallo ribo idiay Mexico; adda sumagmamano a babassit a kongregasion idiay British Guiana (Guyana itan), Chile, Dutch Guiana (Suriname itan), Paraguay, ken Uruguay; sangkabassit nga agibumbunannag idiay Colombia, Guatemala, ken Venezuela. Ngem no idiay Bolivia, Ecuador, El Salvador, Honduras, ken Nicaragua, sa la naipasdek ti permanente nga aktibidad dagiti Saksi ni Jehova idi dimteng dagiti misionero a nasanay idiay Eskuelaan ti Gilead.

Inasikaso nga ad-adda dagiti misionero idi damo dagiti prinsipal a sentro ti populasion. Nakalalagip nga idi immuna a siglo, adut’ panangaskasaba ni apostol Pablo kadagiti siudad a masarakan kadagiti kangrunaan a rota dagiti biahe idiay Asia Menor ken idiay Grecia. Idiay Corinto, a maysa kadagiti kalatakan a siudad ti kadaanan a Grecia, impamaysa ni Pablo ti 18 a bulan a nangisursuro iti Sao ti Dios. (Ara. 18:1-11) Idiay Efeso, a nagsasapalan dagiti biahe ken komersio iti lubong idi ugma, inwaragawagna ti Pagarian ti Dios iti nasurok a dua a tawen.​—Ara. 19:8-10; 20:31.

Iti umarngi a wagas, idi a da Edward Michalec ken Harold Morris, misioneroda a nagraduar iti Eskuelaan ti Gilead, dimtengda idiay Bolivia idi 1945, dida biniruk ti lugar a kasayaatan ti klimana. Imbes ketdi, inasikasoda nga immuna ti La Paz, a kabisera, a masarakan idiay Andes a ti kangatona ket gistay 3,700 a metro. Agparigat dagiti kabbaro sadiay nga ulien dagiti nasang-at a kalsada iti kastoy a kangato; dagiti pusoda kadarato a kasla agmaso. Ngem nabirukan dagiti misionero dagiti adu nga umili nga interesado iti mensahe ti Biblia. Idiay kabisera, saan a karkarna nga ibaga dagiti umili kadakuada: “Apostoladoak a Romano Katoliko, ngem diak kayat dagiti papadi.” Iti las-ud lat’ dua a bulan, 41 a panangyadal iti Biblia ti ikonkonduktan dagiti dua a misionero.

Iti simmuno a dekada, bayat nga ad-adu pay a misionero ti simmangpet sa immadu ti bilang dagiti lokal a Saksi, inasikasoda dagiti dadduma a siudad ti Bolivia: ti Cochabamba, Oruro, Santa Cruz, Sucre, Potosí, ken Tarija. Kalpasanna, ad-addan a maasikasoda dagiti babbabassit a siudad ken il-ili ken dagiti pay met aw-away.

Umarngi dita, idiay Colombia inrugi dagiti misionero ti organisado a panangasaba iti kabisera, a Bogotá, idi 1945, ken iti igid ti baybay a siudad ti Barranquilla iti sumuno a tawen. Kalpasanna, nagin-inut nga inasikasoda ti Cartagena, Santa Marta, Cali, ken Medellín. Ad-adu a tattao ti makasabaan iti apagbiit no iyun-una a trabahuen dagiti daddadakkel a siudad. Babaen iti tulong dagidiay nakaadalen iti kinapudno sadiay, din agbayag dumanonen ti mensahe kadagiti naglikmut a lugar.

No bassit lat’ panaginteres iti maysa a siudad, naiyakar dagiti misionero iti sabali a lugar. Gapuna, idiay Ecuador, idi a kalpasan ti tallo a tawen a panagtrabahoda idi ngalay ti 1950’s ket awan naibungana uray maysa la koma a tao nga addaan bileg nga agtakder para iti kinapudno idiay napanatiko a relihiuso a Cuenca, ni Carl Dochow naiyalis idiay Machala, siudad a buklen dagiti naan-anus, sidadaan a dumngeg nga umili. Agarup maysa a dekada kalpasanna, nupay kasta, naikkan dagiti taga Cuenca iti sabali a gundaway. Nagbaliwen ti kababalinda, naparmeken dagiti tuben, ket idi 1992 adda nasurok a 1,200 a tao a nagbalin a Saksi ni Jehova iti uneg ken lawlaw ti Cuenca, ket naorganisarda kadagiti 25 a kongregasion.

Panangbiruk a Siaanus Kadagiti Marakarnero

Adu nga anus ti kasapulan tapno mabirukan dagidiay talaga a marakarnero. Tapno masarakanda ida idiay Suriname, nangasaba dagiti Saksi ni Jehova kadagiti Amerindian, Intsik, Indonesian, Judio, Lebanese, kaputotan dagidi Olandes a nakipagili, ken dagiti tribo ti kabakiran a buklen dagiti Bush Negro, a kaputotan dagidi timmakias a bag-en. Nasarakan kadakuada dagiti ginasut a talaga a mabisin iti kinapudno. Adda dagidiay simmina manipud nakaro a pannakinaigda iti animismo ken espiritistiko nga aramid. Maysa kadagita isu ni Paitu, a mangkukulam, nga impapusona ti mensahe ti Biblia sana imbelleng idiay karayan dagiti idolo, anting-anting, ken dagiti panggamudna. (Idiligyo ti Deuteronomio 7:25; 18:9-14; Aramid 19:19, 20.) Idi 1975 indedikarnat’ bagina ken Jehova, ti pudno a Dios.

Adu a taga Peru ti agtataeng kadagiti babassit a purok a naiwaras idiay Andes ken iti kabakiran a nanglikmut iti surong ti Amazon. Kasanoda a madanon? Idi 1971 adda pamilia dagiti Saksi a taga Estados Unidos a napan idiay Peru a simmarungkar ken Joe Leydig, nga anakda a misionero. Idi nadlawda a nagadu dagiti purok a naiwaras kadagiti ginget ti bambantay, ti pannakaseknanda kadagitoy nga umili ti nanggutugot kadakuada a tumulong. Nangtedda idi damo iti maysa a lugan a pagtaengan, sa kalpasanna dua pay, agraman kadagiti bisikleta tapno adda usarenda kadagiti nawatiwat a panangasabada kadagitoy nasulinek a lugar.

Nupay kasanot’ panagbannogda, kadagiti adu a lugar kasla mammano lat’ naginteres iti mensahe ti Biblia. Mapattapattayo ti rikna ti grupo dagiti innem nga agtutubo a misionero sadi Barquisimeto, Venezuela, idi rugrugi ti 1950’s, nga idi nalpas ti makatawen a naregget a panangaskasaba, gistay awan progresoda. Nupay mannakigayyem dagiti umili, kaaduan kadakuada ti naigamer iti an-anito ket impapanda a basol uray mangbasa laeng iti maysa a teksto manipud Biblia. No adda man ti aginteres di agbayag upayen dagiti pamiliada wenno kaarrubada. (Mat. 13:19-21) Ngem, gaput’ panagkompiansada nga adda dagiti marakarnero sadi Barquisimeto ket dagitoy ummongento ni Jehova inton tiempona, intultuloy dagiti misionero iti nagbalaybalay. Isu nga, anian a ragsak ni Penny Gavette iti maysa nga aldaw nga adda ubanan a baket nga immimdeng kenkuana a nagkuna:

“Señorita, nanipud idi balasitangak, nagur-urayakon iti umay ditoy balay tapno ilawlawagna dagiti banag a kaibagbagam kaniak ita. Ammom idi ubingak pay, siak ti agdaldalus idi ti balay ti padi, ket adda Biblia idiay librariana. Ammok a maiparit kadakami a basaen dayta, ngem interesadoak a mangammo no apay, maysa nga aldaw idi awan kumitkita, inyawidko ket binasak a sililimed. Idi nabasak nabigbigko a saan nga insuro ti Iglesia Katolika ti kinapudno ket ngarud saan nga isut’ pudno a relihion. Nagamakak a nangibaga ti aniaman iti siasinoman, ngem siguradok nga addanto aldaw nga umayto ditoy ilimi dagidiay mangisuro iti pudno a relihion. Idi immay dagiti Protestante, impagarupko idi damo no isuda dagitoy, ngem di nagbayag natakkuatak nga isursuroda met la dagidiay palso a sursuro ti Iglesia Katolika. Ita, ti kaibagbagam kaniak isut’ nabasak iti daydi a Biblia adu a tawenen ti naglabas.” Sigagagar a nangadal iti Biblia ket nagbalin a Saksi ni Jehova. Nupay binusor ti pamiliana, nagserbi a simamatalek ken Jehova aginggat’ ipapatayna.

Adu a pamuspusan ti masapul tapno dagita a marakarnero ket maummongda kadagiti kongregasion ket masanayda a makiraman iti serbisio ni Jehova. Kas ehemplo, idiay Argentina, regular a nagbiahe ni Rosendo Ojeda iti agarup 60 kilometro manipud General San Martín, Chaco, tapno idauluanna ti gimong iti balay ni Alejandro Sozoñiuk, maysa nga interesado. Masansan nga agsangapulo nga oras dayta a biahe, a ramanennat’ panagbisikleta, pannagna, no dadduma lasatenna ti karayan a pagatkilikili ti danumna. Maminsan makabulan iti lima a tawen nga inaramidnat’ kasta, nga agtaeng sadiay iti makalawas tapno kasabaanna dayta a lugar. Adda ngata nagmamaayanna? Awan duaduana yantangay nagresulta iti kaadda ti naragsak a kongregasion dagiti agdaydayaw ken Jehova.

Panangidur-as iti Edukasion Para iti Biag

Idiay Mexico, tinaming dagiti Saksi ni Jehova ti trabahoda a mayalubog kadagiti linteg para kadagiti organisasion ti kultura sadiay. Ti gandat dagiti Saksi saan a basta mangmiting a sadiay adda naited a diskurso. Tarigagayanda a dagiti umili kasda la koma dagiti taga Berea idi tiempo ni apostol Pablo a nabaelanda nga ‘inusig a siaannad dagiti Kasuratan tapno kitaenda no dagiti isursuroda kadakuada ket pudno a kasta.’ (Ara. 17:11) Idiay Mexico, kas kadagiti adu a daga, masansan a rinaman daytoy ti panangipaay iti naisangayan a tulong kadagiti umili a di pulos nageskuela ngem kayatda a basaen a mismo ti naipaltiing a Sao ti Dios.

Dagiti klase ti literasia nga inkondukta dagiti Saksi ni Jehova idiay Mexico timmulong kadagiti pinullo ribo nga umili tapno makasursuroda nga agbasa ken agsurat. Inapresiar ti Departamento ti Edukasion Publiko ti Mexico daytoy a trabaho, ket idi 1974 ti direktorda sadi General Office for Adult Education nagsurat iti La Torre del Vigía de México, ti asosasion sibil nga us-usaren dagiti Saksi ni Jehova, a kunana: “Alaek daytoy a gundaway tapno sibabara a padayawankayo . . . gapu iti tinawen a napateg a kooperasion nga impaay ti asosasionyo a pagimbagan dagiti umilitayo.”

Bayat nga isagsaganana dagiti tattao para iti agnanayon a biag kas iturayan ti Pagarian ti Dios, ti edukasion nga impaay dagiti Saksi itan-okna pay ti sangapamiliaan a kabibiagda itan. Kalpasan ti namin-adu a panangaskasar ti hues ti El Salto, Durango State, kadagiti Saksi ni Jehova, kinunana idi 1952: “Kunaentayo a naimbagtayo a patriotiko ken umili ngem mabainantayo gapu kadagiti Saksi ni Jehova. Isudat’ pagulidanantayo gapu ta dida ipalubos ti uray maysa a kameng ti organisasionda a makikabbalay no saan pay a legal a nakasar. Ket, dakayo a Katoliko, gistay dakay amin ket imoral ti panagbibiagyo ket diyo pinagbalin a legal dagiti kasaryo.”

Daytoy nga edukasional a programa tulonganna pay dagiti umili a mangadal nga agbiag a sitatalna, nga ayatenda ti maysa ken maysa imbes nga aggiginnura ken agpipinnatayda. Idi a maysa a Saksi ti nangrugi a nangasaba sadi Venado, Guanajuato State, natakkuatanna a dagiti umili naarmasanda amin kadagiti riple ken pistola. Ti panagkokontra isut’ nakaigapuan ti pannakaikisap dagiti pamilia. Ngem ti instruksion iti Biblia nangyeg ti dakkel a panagbalbaliw kadakuada. Inlakoda dagiti ripleda tapno igatangdat’ Biblia. Nasurok a 150 dita a lugar ti di nagbayag nagbalinda a Saksi ni Jehova. Iti piguratibo a wagas, ‘pinitpitda ti kampilanda a nagbalin a dingding ti arado’ ket rinugianda a sinurot ti dalan ti kappia.​—Mik. 4:3.

Adu a Mexicano a managbuteng iti Dios ti nangipapuso iti insuro dagiti Saksi ni Jehova kadakuada manipud Sao ti Dios. Kas resultana, dagiti sumagmamano a ribo nga agibumbunannag idiay Mexico kalpasan ti Gubat Sangalubongan II nagbalin a 10,000, idi agangay 20,000, 40,000, 80,000, ken ad-adu pay mientras impakita dagiti Saksi kadagiti sabali no kasano nga ipakat ti balakad ti Sao ti Dios ken no kasano nga isuro dayta kadagiti sabali.

Panagtataripnong iti Sidong ti Rigat

Bayat nga immadu ti bilang dagiti Saksi ni Jehova kadagiti agsasagadsad a daga, nupay kasta, natakkuatanda a nasken a parmekenda dagiti narikut a tuben tapno maangayda dagiti asamblea para iti Nakristianuan nga instruksion. Idiay Argentina pinawilan ti gobierno ida idi 1950. Kaskasdi, gaput’ panagtulnogda iti Dios, dida insardeng ti nangasaba ket dida binaybay-an ti panagtitiponda. Medio komplikado dagiti urnos, ngem naangay dagiti asamblea.

Kas ehemplo, idi arinunos ti 1953, binisita da Kabsat Knorr ken Kabsat Henschel ti Argentina tapno pagserbianda ti asamblea a naangay iti intero a nasion. Simrek ni Kabsat Knorr iti pagilian manipud laud, ket ni Kabsat Henschel inrugina a binisita ti abagatan. Diniskursuanda dagiti grupo a naummong kadagiti talon, kadagiti kaprutasan, iti piknik iti sibay ti waig ti bantay, ken kadagiti pribada a balay. Masansan a nawatiwat ti nagbiaheanda manipud maysa a grupo aginggat’ sumaruno. Idi simmangpetda idiay Buenos Aires, agpadada a nagserbi kadagiti programa kadagiti siam a lugar iti maysa nga aldaw, ken iti sangapulo ket maysa a balay iti sumuno nga aldaw. Iti dagupna, 56 a grupo ti diniskursuanda, a ti nagupgop a timmabuno isut’ 2,505. Makabannog nga eskediol daydi, ngem naragsakanda a nagserbi kadagiti kakabsatda iti kasta a wagas.

Idi nagsaganadat’ asamblea idiay Colombia idi 1955, nakikontrata dagiti Saksi iti pannakausar ti auditorium sadi Barranquilla. Ngem gaput’ panangsugsog ti obispo, nakibiang ti mayor ken ti gobernador, ket nakanselar ti kontrata. Gapu ta maysa la nga aldawen idi mapakaammuanda, inyalis dagiti kakabsat ti pagasambleaan, ket inyurnosda a maangay dayta iti paraangan ti sanga nga opisina ti Sosiedad. Nupay kasta, idi nangrugin ti immuna a sesion iti rabii, dimteng dagiti armado a polis nga adda bilin kadakuada a dida ituloy ti asamblea. Nagtultuloy dagiti kakabsat. Idi nagapeloda iti mayor iti sumuno a bigat nagpadespensa ti sekretariona, ket dandani 1,000 a tao ti naiseksek iti paraangan ti Sosiedad iti ultimo nga aldaw ti programa ti “Triumphant Kingdom” Assembly. Nupay kastat’ kasasaad idi, napakired dagiti kakabsat gapu kadagiti kasapulanda a naespirituan a pammalakad.

Panagserbi iti Lugar a Dakdakkel ti Pakasapulan

Nalawa ti tay-ak, ket dakkel ti pakasapulan kadagiti trabahador idiay Latin America, a kas met kadagiti dadduma a lugar. Idi 1957, kadagiti kumbension iti intero a lubong, dagiti indibidual ken pamilia a buklen dagiti nataengan a Saksi ni Jehova napabilegda a mangamiris iti aktual nga inda iyaalis kadagiti lugar a dakdakkel ti pakasapulan tapno agnaed ken ituloyda sadiay ti ministerioda. Kakasta a pammaregta ti naited iti nadumaduma a wagas kalpasanna. Ti awis ket kasla iti indatag ti Dios ken apostol Pablo, idi a nakakita iti sirmata ti maysa a lalaki a nangawis kenkuana: “Umayka ditoy Macedonia ket tulongannakami.” (Ara. 16:9, 10) Aniat’ insungbatda iti daytoy moderno-aldaw nga awis? Intukon a situtulok dagiti adipen ni Jehova ti bagbagida.​—Sal. 110:3.

Iti pamilia a babassit pay dagiti ubbingda, kasapulandat’ nabileg a pammati tapno panawanda ti nakayanakanda, dagiti kabagian, taeng ken panggedanda, sada agturong iti namimpinsan a kabbaro a kasasaad. Dayta nga iyaakar mabalin a kasapulannat’ panangakseptarda iti nagpaiduma unay nga estandarte ti panagbiag ket no dadduma, panagadal iti baro a pagsasao. Kaskasdi, rinibo dagiti indibidual a Saksi ken pampamilia nga immakar tapno tumulongda kadagiti sabali a mangadal kadagiti naayat a probision ni Jehova para iti biag nga agnanayon.

Kas napartak a panangipangagda, adu a Saksi ni Jehova ti immakar idi tartaraudi ti 1950’s; dadduma idi 1960’s; ad-adu pay idi 1970’s. Ket ti iyaakar dagiti Saksi kadagiti lugar a dakdakkel ti pakasapulan agtultuloy agingga itatta.

Naggapuanda? Adu ti naggaput’ Australia, Canada, Estados Unidos, ken ti New Zealand. Adu pay ti naggaput’ Alemania, Britania, ken Francia. Kasta met manipud Austria, Belgium, Denmark, España, Finland, Italia, Japan, ti Republika ti Korea, Norway, Sweden, ken Switzerland, malaksid kadagiti dadduma. Bayat nga immadut’ bilang dagiti Saksi ni Jehova idiay Argentina, Brazil, Mexico, ken dadduma a daga ti Latin America, uray dagitoy nangitedda met kadagiti trabahador a situtulok a nagserbi kadagiti pagilian a dakkel ti kasapulan. Umarngi met, dagiti naregta a trabahador idiay Africa napanda iti sabali a pagilian tapno tumulongda a mangpaneknek.

Aniada a lugar ti immakaranda? Dagiti daga a kas iti Afghanistan, Malaysia, ken Senegal, ken dagiti isla kas iti Réunion ken St. Lucia. Agarup 1,000 ti nagpa-Ireland, a nagserbida iti nagduduma a kawatiwat ti tiempo. Adu ti nagpa-Iceland, nupay naunday, nasipnget dagiti kalam-ekna, ket adda dagidiay nagtalinaed sadiay, a nagbalinda a sadiri dagiti kongregasion ken siaayatda a timmulong kadagiti kabbaro. Nangnangruna a nawadwad a pagimbagan ti naipaay idiay Central ken Sud America. Nasurok a 1,000 a Saksi ti nagpa-Colombia, nasurok a 870 ti nagpa-Ecuador, nasurok a 110 ti nagpa-El Salvador.

Da Harold ken Anne Zimmerman naibilangda kadagidiay immakar. Dati a nagserserbida kas misionero a mannursuro idiay Ethiopia. Ngem, idi 1959, a dandanidan agpa-Colombia manipud Estados Unidos tapno iranudda sadiay ti mensahe ti Pagarian, adda uppat nga ubbing a patpatanorenda, nga agedaddat’ lima a bulan aginggat’ lima a tawen. Immun-una ni Harold tapno agbiruk panggedan. Idi simmangpet iti dayta a pagilian, nadukotan kadagiti lokal a damag. Madama ti di naideklara a guerra sibil, ket reprep dagiti patpatayenda iti nasulinek a paset ti pagilian. ‘Talaga kadi a kayatko nga iyeg ti pamiliak tapno agtaeng iti kakastoy a kasasaad?’ inyimtuodnat’ bagina. Nilagipna no adda naadalna a mangidalan nga ehemplo wenno prinsipio iti Biblia. Ti nalagipna isu ti salaysay ti Biblia maipapan kadagiti nagbuteng nga espia a nangiyawid idiay pakarso ti Israel iti dakes a report maipapan iti Naikari a Daga. (Num. 13:25–14:4, 11) Daydit’ timmulong kenkuana a nagdesision; dina kayat a tuladen dagidi! Sidadaras nga inyurnosna iti iyaay ti pamiliana. Sa la nakabiruk iti kasapulanna unay a panggedan idi tallo a doliar laengen ti kuartada, ngem addaanda iti nasken a kasapulanda. Ti kawadwad ti nanggedanna a pangsuportar iti pamiliana ket nagbaliwbaliw iti las-ud dagiti tawen, ngem inkagumaanna a naynay nga iyun-una dagiti interes ti Pagarian. Idi damoda ti nagpa-Colombia, adda agarup 1,400 a Saksi dita a pagilian. Anian a nakaskasdaaw nga irarang-ay ti napasaranda nanipud idin!

Ti panagserbi iti lugar a dakdakkel ti pakasapulan kadagiti Saksi dina kanayon a kalikaguman ti ipapan iti sabali a pagilian. Rinibo dagiti indibidual a Saksi ken pampamilia ti immakar iti sabali a lugar iti mismo a pagilianda. Adda pamilia sadi Bahia State, Brazil, nga immakar iti ili ti Prado, a sadiay awan Saksi. Nupay bimmusor dagiti klero, nagtaeng ken nangasabada iti dayta nga ili ken iti likmutna iti unos ti tallo a tawen. Ginatangda ti abandonado a simbaan ket pinagbalinda a Kingdom Hall. Di nagbayag, addan nasurok a sangagasut nga aktibo a Saksi sadiay. Ket rugrugi la daydi

Ipangpangag ti umad-adu a bilang dagiti agayat iti kinalinteg idiay Latin America ti awis a nairekord iti Salmo 148: ‘Dayawenyo ni Jah, dakayo nga umili! Dayawenyo ni Jehova manipud iti daga, dakayo amin a nasional a grupo.’ (Sal 148 B. 1, 7-11) Talaga, idi 1975 addan mangidaydayaw ken Jehova iti tunggal pagilian iti Latin America. Ipakita ti report iti daydi a tawen a 80,481, nga organisado iti 2,998 a kongregasion, ti agserserbi idiay Mexico. Adda pay 24,703, iti 462 a kongregasion, a mangisarsaritat’ kinaari ni Jehova idiay Central America. Ket idiay Sud America, adda 206,457 a mangidaydayaw ken Jehova iti publiko iti 3,620 a kongregasion.

Panangdanon Kadagiti Isla ti Pacifico

Bayat a napartak ti ilalawada idiay Sud America, dagiti Saksi ni Jehova as-asikasuenda met dagiti isla ti Pacifico. Addada ginasut kadagitoy nga isla a naiwaras iti baet ti Australia ken dagiti America, adu kadakuada ket kasta unay ti kabassitda. Dadduma kadagita ket sumagmamano a pamilia laeng ti agtataeng; dagiti met dadduma, pinullo ribo a tattao. Idi rugrugi ti 1950’s, ti panagil-ilem dagiti agtuturay isut’ nangtuben iti Watch Tower Society a mangibaon kadagiti misionero iti adu kadagitoy nga isla. Ngem masapul a maammuan met dagitoy a tattao ni Jehova ken ti Pagarianna. Daytoy ket maitunos iti padto a nairekord iti Isaias 42:10-12, a kunana: “Kantaanyo ni Jehova iti baro a kanta, ti dayawna manipud ungto ti daga . . . Kadagiti puro ipukkawda koma uray ti dayawna.” Gapuna, idi 1951, iti kumbension sadi Sydney, Australia, dagiti payunir ken manangaywan ti sirkito nga interesado a makiraman iti pannakaisaknap ti mensahe ti Pagarian kadagiti isla naimbitaranda a makimiting ken Kabsat Knorr. Iti daydi a tiempo agarup 30 dagiti nagboluntario a mapan mangasaba kadagiti isla a tropiko.

Naibilang kadagitoy da Tom ken Rowena Kitto, a di nagbayag addadan idiay Papua, a sadiay awan idit’ Saksi. Inrugidat’ nangasaba kadagiti Europeano sadi Port Moresby. Idi agangay, addan dagiti rabii nga addada idiay Hanuabada, ti “Dakkel a Purok,” a kaduada ti 30 inggat’ 40 a taga Papua a mabisin iti naespirituan a kinapudno. Kadakuada, nagsaknap ti damag kadagiti dadduma a purok. Di nagbayag, dagiti umili ti Kerema nangibaondat’ delegasion a nagkiddaw a maiyadal koma ti Biblia kadakuada. Kalpasanna adda immay a panguluen a taga Haima, nga immararaw: “Pangaasiyo ta umayyo isuro ti kinapudno kadagiti kailiak!” Iti kasta nagsaknap dayta.

Sabali pay nga agassawa, da John ken Ellen Hubler, napandat’ New Caledonia tapno mairugi ti trabaho sadiay. Idi simmangpetda idi 1954, makabulan laeng ti visada kas turista. Ngem nakabiruk ni John ti panggedanna, iti kasta nayatiddog ti panagnaedda. Idi agangay, dadduma pay a Saksi​—31 amin​—immakarda met. Idi damo, nangaskasabada kadagiti adayo a purok tapno dida unay agminar. Idi agangay, inrugidan ti nangasaba idiay Nouméa, a kabisera. Naporma ti maysa a kongregasion. Kalpasanna, idi 1959, adda miembro ti Catholic Action a naipuesto iti nangato a saad ti gobierno. Didan impalubos ti pannakapabaro ti visa dagiti Saksi. Masapul a pumanawen dagiti Hubler. Naipawil dagiti publikasion ti Watch Tower. Kaskasdi, ti naimbag a damag ti Pagarian nakaramuten, ket ti bilang dagiti Saksi nagtultuloy nga immadu.

Idiay Tahiti adu a tattao ti naginteres iti trabaho dagiti Saksi ni Jehova bayat dagiti apagbiit nga isasarungkar dagiti kakabsat sadiay. Ngem idi 1957 nga awan lokal a Saksi sadiay, napawilan ti trabahoda, ket dida pinalubosan a sumrek dagiti misionero ti Watch Tower. Nupay kasta, ni Agnes Schenck, a taga Tahiti ngem agnanaed idiay Estados Unidos, nagbalin a Saksi ni Jehova. Apaman a naammuanna a kasapulan dagiti mangiwaragawag iti Pagarian idiay Tahiti, isu, ni lakayna, ken ti baroda nagbarkoda manipud California idi Mayo 1958. Di nagbayag kalpasanna, adda pay dua a pamilia a kimmadua kadakuada, nupay ti visa a naalada ket tallo la a bulan kas turista. Iti simmuno a tawen, naporman ti kongregasion sadi Papeete. Ket idi 1960 binigbigen ti gobierno ti naorganisar a lokal nga asosasion dagiti Saksi ni Jehova.

Tapno maisaknap ti mensahe ti Pagarian, dua a misionera nga agturong iti teritoriada ti dimmagas tapno bisitaenda ti kabagianda idiay isla ti Niue. Nabunga unay daydi bulan a kaaddada sadiay; adut’ nabirukanda nga interesado. Ngem idi simmangpet ti sumaruno a barko, kasapulan a pumanawdan. Di nagbayag, nupay kasta, ni Seremaia Raibe, a taga Fiji, nakaala ti kontrata a panggedanna iti Public Works Department sadi Niue ket inusarna amin a libre a tiempona tapno mangasaba. Nupay kasta, gaput’ pannugsog dagiti klero, nakanselar ti permiso ni Kabsat Raibe nga agtaeng sadiay kalpasan lat’ sumagmamano a bulan, ket idi Setiembre 1961 inkeddeng ti Legislative Assembly a didan pastreken ti asinoman a Saksi ni Jehova iti dayta a pagilian. Kaskasdi, nagtultuloy sadiay a naikasaba ti naimbag a damag. Kasano? Dagiti lokal a Saksi, nupay kabbaroda, nagtalinaedda nga agserbi ken Jehova. Maysa pay, ti lokal a gobierno inawatna kas empleado ni William Lovini, tubo ti Niue nga agnanaed idi idiay New Zealand. Apay nga aggagar nga agsubli idiay Niue? Ngamin isu ket nagbalin a Saksi ni Jehova ket tarigagayannat’ agserbi no sadino ti dakdakkel a pakasapulan. Idi 1964 nagbalin a 34 ti bilang dagiti Saksi sadiay.

Idi 1973, ni David Wolfgramm, nga umili ti Tonga, ken ni baketna agraman walo nga annakda, agtataengda iti dakkel a balay idiay New Zealand. Ngem pinanawanda dayta ket immakarda idiay Tonga tapno idur-asda ti interes ti Pagarian. Sadiay insaknapda pay ti trabaho kadagiti dadduma nga isla ti Tonga, agarup 30 kadagita ti mapagnanaedan.

Adu a tiempo, bannog, ken kuarta ti nabusbos tapno madanon dagitoy nga isla. Ngem matmatan dagiti Saksi ni Jehova ti biag dagiti padada a tao a napateg ket awan aniaman nga ipaidamda no la ket ta matulonganda ida a makagun-od iti naayat a probision ni Jehova para iti biag nga agnanayon idiay baro a lubongna.

Daydiay pamilia a nangilako ti hasiendana idiay Australia sa immakar iti isla ti Pacifico kastoy ti pananggupgopdat’ riknada: “No mangngegam dagitoy a taga puro a kunaenda a naam-ammoda ni Jehova, no awaganda dagiti annakmi a kas annakda, ta ay-ayatenda unay ida maipuon iti kinapudno, no maimatangam nga umadu dagiti aginteres iti Pagarian ken makigimgimong, no mangngegam a kunaen dagitoy naimnas a tattao: ‘Mangasawanto laeng dagiti annakko ti mayalubog iti Apo,’ ket daytoy kalpasan a naitimpuyogda iti unos ti adu a siglo iti tradision ken pannakiasawa dagiti Dumaya, no mamatmatam a palintegen ken dalusanda ti pannakiasawada iti wagas a moral, . . . no makitam ida nga agad-adal bayat nga ipaspastorda dagiti bakada idiay igid ti kalsada, kalpasan ti makakettang a trabaho idiay talon, no maammuam a pagsasaritaanda ti kinakillo ti idolatria, ti kinaimnas ti nagan ni Jehova bayat nga addada iti tiangge ken dadduma a lugar, no adda bumaketen nga Indian nga awagannakat’ kabsat ket kiddawenna a sumurot kenka a mangipakaammo ti pudno a Dios kadagiti umili . . . Amin dagitoy isudat’ manayon a di magatadan a gunggona ti inkam iyaakar kas inaramidmi idi sinungbatanmi ti awis a tumulong iti Sud Pacifico.”

Saan laeng a dagitoy a taga puro iti Pacifico ti naasikaso, nupay kasta. Nangrugi idi 1964, naibaon dagiti batido a payunir a taga Filipinas a timmulong kadagiti nareregta a misionero a datin nga agtartrabaho idiay Hong Kong, Indonesia, ti Republika ti Korea, Laos, Malaysia, Taiwan, Thailand, ken Vietnam.

Nupay Bumusor ti Pamilia ken Komunidad

No ti maysa ket agbalin a Saksi ni Jehova, saan a kanayon nga akseptaren ti pamiliana ken ti komunidad daytoy a kas banag a desisionan iti personal.​—Mat. 10:34-36; 1 Ped. 4:4.

Kaaduan kadagiti nagbalin a Saksi ni Jehova idiay Hong Kong ket agtutubo. Ngem dagitoy nga agtutubo nakarot’ pannakabusbusorda iti sistema a napatpateg ti nangato nga adal ken ti panggedan a dakkel ti sueldona. Dagiti nagannak matmatanda dagiti annakda a kas kapital tapno masiguradoda a nanam-aydanto inton agubandan. Isu nga, idi a dagiti dadakkel ti maysa a baro sadi Kwun Tong nabigbigda a ti panagadal iti Biblia, pannakigimong, ken panagserbit’ tay-ak ket lapdanna ti panagbiruk ti anakda iti kuarta, kimmaro ti ibubusorda. Inkamat ni tatangna kenkuana ti badang; tinupraan ni nanangna iti publiko. Gistay awan sardayna a pinagsasawanda iti adu a bulbulan. Naminsan inimtuodna kadagiti dadakkelna: “Didak aya pinadakkel gapu ta ay-ayatendak?” Ket insungbatda: “Saan, no di ket gaput’ kuarta!” Kaskasdi, inyun-una latta toy baro ti panagdaydayawna ken Jehova; ngem idi nagtalawen idiay balayda, intultuloyna latta a tinulongan iti pinansial dagiti dadakkelna inggat’ kabaelanna, ta ammona a makaay-ayo ken Jehova daytoy.​—Mat. 15:3-9; 19:19.

Kadagiti komunidad a kasda la agkakabagian amin, saan la a ti mismo a pamiliam ti nakarot’ ibubusorna. Kastat’ napasaran ni Fuaiupolu Pele idiay Western Samoa. Banag a grabe unay kadagiti taga Samoa no ti maysa tallikudanna dagiti kustombre ken relihion dagiti appoda, ket ammo ni Pele nga agikaronto. Ingaednat’ nagadal ket sipapasnek a nagkararag ken Jehova. Idi pinaayaban ti nangato a hepe ti pamilia iti maangay a miting sadi Faleasiu, isut’ sinango dagiti innem a hepe, tallo nga orador, sangapulo a pastor, ken dua a maestro ti teolohia, ti nangato a hepe a mangidadaulo ken papanglakayen ken babbaket a kameng ti pamilia. Isut’ inlunod ken kinondenarda agraman ti sabali pay a kameng ti pamilia a naginteres kadagiti Saksi ni Jehova. Rimsua ti debate; ket pimmaut inggat’ alas kuatro ti bigat. Narurod dagiti timmabuno idi inusar ni Pele ti Biblia, ket impukkawda: “Idulinmo dayta Biblia! Baybay-am dayta a Biblia!” Ngem idi agangay nagsao a siaalumamay ti nangato a hepe a kinunana: “Nangabakka, Pele.” Ngem insungbat ni Pele: “Pakawanennak, Apo, ta saanak a nangabak. Ita a rabii nangngegyo ti mensahe ti Pagarian. Inanamaek a sipapasnek nga ipangagyo koma dayta.”

No Nakarot’ Ibubusor Dagiti Klero

Simmangpet dagiti misionero ti Kakristianuan kadagiti isla ti Pacifico idi 1800’s. Ti isasangpetda, no kadagiti adu a lugar, ket naulimek; kadagiti met dadduma sinuportaran ida ti puersa militar. Kadagiti dadduma a lugar nagnunumuanda a pagbibingayan dagiti isla. Ngem naangay met dagiti relihiuso a gubat, a dita naglalaban dagiti Katoliko ken Protestante no siasinot’ mangsakop kadagita. Dagitoy a relihiuso a “pastor,” nga isu dagiti klero, inusarda amin itan a pamuspusanda a mangpaksiat kadagiti Saksi ni Jehova iti dayta minatmatanda a kas pagturayanda. No dadduma sinugsoganda dagiti agtuturay tapno patalawenda dagiti Saksi nga adda kadagiti isla. No maminsan isudan a mismo ti nangipakat iti linteg sigun iti pannakaawatda.

Idiay isla ti New Britain, iti purok ti Vunabal, adda grupo a naggapu iti Sulka a tribo a naginteres unay iti kinapudno ti Biblia. Ngem iti maysa a Domingo idi 1959, bayat nga iyad-adalan ni John Davison ida iti Biblia, simmangpet ti bunggoy dagiti Katoliko, nga indauluan ti Katoliko a katekista, ket sinerrekda ti balay ket pinasardengda ti panagadal babaen iti panagik-ikkis ken panagabusoda. Naireport daytoy kadagiti polis sadi Kokopo.

Imbes nga intarayanda dagiti karnero, nagsubli dagiti Saksi iti simmuno a lawas tapno ituloyda a tulongan iti naespirituan dagidiay taga Vunabal nga adda apresasionna. Agur-uray met ti Katoliko a padi sadiay, nupay isu ket di inawis dagiti pumurok, sa nangitugot kadagiti sumagmamano a gasut a Katoliko a sabali ti triboda. Gaput’ panangsugsog ti padi, dagidiay miembro ti simbaanna nagsasawanda dagiti Saksi, tinupraanda ida, inwasawasdat’ gemgemda kadakuada, sada pinispisang dagiti Biblia dagiti pumurok, bayat a ti padi sitatakder a nakadalikepkep ken umis-isem. Naklaat unay dagiti polis a nangpadas a mangtengngel iti situasion. Nagamak met ti adu kadagiti pumurok. Ngem adda maysa a pumurok a natured ket nagtakder iti dasig ti naammuanna a kinapudno. Itan, ginasuten a sabsabali dita nga isla ti dimmasig metten.

Nupay kasta, saan nga amin a mannursuro iti relihion ket kastat’ ibubusorna kadagiti Saksi ni Jehova. Ni Shem Irofa’alu, idiay Solomon Islands, simnek ti napasnek a responsabilidadna kadagidiay nanginanama kenkuana a kas relihiuso a liderda. Idi nabasana ti Manipud Paraiso a Napukaw Agingga iti Paraiso a Naisubli a libro ti Watch Tower Society, nabigbigna nga adda nangallilaw kenkuana. Isu agraman dagiti manursuro ti relihion a sakupna immimdengda iti panaglilinnawag a naangay kadagiti Saksi, nagimtuodda, sada linuktan dagiti teksto ti Biblia. Idi agangay nagaanamonganda a kayatdat’ agbalin a Saksi ni Jehova, isu a dagiti simbaan iti 28 a purokda pinagbalinda amin a Kingdom Hall.

Napegges a Dissuor ti Kinapudno Idiay Africa

Nangnangruna nanipud idi rugrugi ti 1920’s, adu a pamuspusan ti naipakat tapno dagiti tattao iti isuamin a paset ti Africa ket maaddaandat’ oportunidad a mangammo ken Jehova, ti pudno a Dios, ket magunggonaanda kadagiti naayat a probisionna. Idi nagngudo ti maikadua a gubat sangalubongan, adda dagiti aktibo a Saksi ni Jehova iti 14 a daga iti kontinente ti Africa. Sabali pay a 14 a pagilian ti Africa ti dinanon ti mensahe ti Pagarian, ngem awan dagiti Saksi nga agrepreport kadagitoy idi 1945. Iti simmaganad a 30 a tawen, aginggat’ 1975, 19 pay a pagilian ti Africa ti nakaikasabaan ti naimbag a damag. Gistay amin kadagitoy a daga, agraman kadagiti isla iti likmutda, nangrugi a naporma dagiti kongregasion​—adda sumagmamano kadagiti dadduma a daga, nasurok a sangaribo idiay Zambia, gistay dua ribo idiay Nigeria. Kasano a napasamak ti kasta?

Ti panagsaknap ti mensahe ti Pagarian ket kasla napegges a dissuor ti danum. Kaaduanna, ti danum surotenna dagiti karayan, nupay dadduma aglipiasda iti dennana a daga; ket no adda mangtuben iti pagayusanna, bumirok ti danum iti sabali a pagayusan wenno maurnong ket dumagsen agingga a masawang ti tuben.

Babaen iti panangusar iti gagangay nga urnos ti organisasionna, ti Watch Tower Society dinutokanna dagiti ministro iti amin a tiempo​—dagiti payunir, espesial a payunir, ken misionero​—kadagiti daga a mammano wenno awan pay ti nakaskasabaan. Adinoman a napananda, inawisda dagiti tattao a “mangala iti danum ti biag nga awan bayadna.” (Apoc. 22:17) Kas pangarigan, idiay makin-amianan nga Africa, adda uppat nga espesial a payunir a naggaput’ Francia nga inyawisda dayta kadagiti umili ti Algeria idi 1952. Idi agangay adda mammalad a nangakseptar iti kinapudno, a nabigbigna a masapul nga idianna ti aramidna tapno maay-ayona ni Jehova, ket inrugina a kinasabaan dagiti dati a klientena. (Deut. 18:10-12) Sieepektibo nga inusar dagiti payunir ti libro a “Mapapati Coma ti Dios” tapno matulongan dagiti napasnek nga indibidual a mangkita iti naggidiatan ti Santa Biblia ken ti relihiuso a tradision. Nabileg daydi a nangluk-at kadagiti tattao manipud kadagiti ulbod a relihiuso nga alagaden isu nga adda klero nga imparangna ti libro idiay pulpitona sana inlunod dayta, agraman dagidiay mangibumbunong, ken dagidiay mangbasa iti dayta.

Idi 1954 adda misionero a napagtalaw idiay Katoliko nga España gaput’ panangisurona iti Biblia nga awan anamong dagiti klero; isu nga iti simmuno a tawen, isu ken ti kaduana a payunir napanda nangasaba idiay Morocco. Di nagbayag kinadua ida ti maysa a pamilia dagiti lima a Saksi ni Jehova a naidistiero manipud Tunisia, a sadiay dakkel a gulo ti timmaud gapu ta adda agassawa a Judio nga inakseptarda ni Jesus kas Mesias sa dagdagus nga inranudda ti baro a pammatida kadagiti sabali. Idiay met abagatan, dagiti payunir idiay Ghana naibaonda idiay Mali idi 1962. Kalpasanna, dagiti Pranses a payunir nga agserserbi idiay Algeria nakiddaw met ti itutulongda idiay Mali. Idin, adu kadagidi nagbalin a Saksi ti simrek met iti ranggo dagiti agserserbi iti amin a tiempo. Idi 1966 walo nga espesial payunir a taga Nigeria ti napan nagserbi idiay Niger, pagilian a napattopattok ti populasionna ket ramanenna ti paset ti Sahara Desert. Nagundawayan ti Burundi a denggen ti mensahe ti Pagarian idi adda dua nga espesial a payunir a naibaon manipud Northern Rhodesia (Zambia itan) idi 1963, sa sinaruno ti uppat a misionero a nasanay sadi Eskuelaan ti Gilead.

Addada met misionero idiay Ethiopia idi rugrugi ti 1950’s. Kinalikaguman ti gobierno ti Ethiopia a mangipasdekda ti gagangay a mision nga eskuelaan ket mangisuroda, isu a kastat’ inaramidda. Ngem, mainayon dita, okupadoda a nangisuro iti Biblia, ket idi agangay sumrek-rummuar dagiti tattao iti taeng dagiti misionero, nga inaldaw nga adda kabbaro nga umay agkiddaw nga adda koma tumulong tapno matarusanda ti Biblia. Bayat ti tallo a dekada kalpasan ti Gubat Sangalubongan II, 39 a pagilian iti kontinente ti Africa ti nagunggonaanen iti tulong dagita a misionero a nasanay sadi Gilead.

Kabayatanna, dagiti danum ti kinapudno maitaptapliakda met kadagiti lugar a mawaw iti kinapudno babaen kadagiti Saksi ni Jehova a gapu iti panggedanda nakalanglangenda dagiti sabali. Gapuna, ti agassawa a Saksi a naggaput’ Egipto nga immakar idiay Libya idi 1950 gaput’ panggedanda ti nangasaba a sireregta no malpas ti trabahoda. Iti dayta met la a tawen maysa a Saksi nga aglaklakot’ de lana, agraman pamiliana, ti nagpa-Khartoum, Sudan, manipud Egipto. Inyugalina a kasabaan dagiti parokianona sakbay nga agnegosioda. Maysa kadagiti kaunaan a Saksi ti Senegal (a paset idi ti French West Africa) napan sadiay, idi 1951, kas pannakabagi ti maysa a komersial a kompania. Impategna met ti rebbengenna kas Saksi ti Kangatuan. Idi 1959, gaput’ panggedanna, adda Saksi a napan idiay Fort-Lamy (N’Djamena itan), a nagbalin a Chad, ket ginundawayanna nga isaknap ti mensahe ti Pagarian dita a daga. Kadagiti kabangibang a pagilian ti Niger adda dagiti komersiante a Saksi ni Jehova; gapuna, mientras okupado dagiti espesial payunir idiay Niger manipud 1966, dagitoy a komersiante kaskasabaanda met dagiti taga Niger a parokianoda. Ket dua a Saksi a dagiti lallakayda nangged idiay Mauritania idi 1966 ti nanggundaway a kasabaan dayta a lugar.

Dagidi nabang-aran iti ‘danum ti biag’ inranudda dayta kadagiti sabali. Kas pangarigan, idi 1947 adda indibidual a nakatabunot’ sumagmamano a gimong ngem saan pay a Saksi ni Jehova ti immakar manipud Cameroon ket nagpa-Ubangi-Shari (Central African Republic itan). Idi nadamagna nga adda tao sadi Bangui nga interesado unay iti Biblia, siaasi nga inyurnosna a ti opisina ti Watch Tower Society idiay Switzerland patulodannat’ libro. Ni Etienne Nkounkou, nga immawat iti dayta, napalalo ti ragsakna iti makapabileg a naespirituan a taraon a linaonna, ket kada lawas adda grupo dagiti interesado nga imbasaanna iti dayta. Sinuratanda ti hedkuarter ti Sosiedad. Bayat a rimmang-ay ti pannakaammoda, dayta a grupo nga agad-adal nagbalin met a grupo a mangaskasaba. Nupay gaput’ pannugsog dagiti klero ket pinawilan ti gobierno dagiti literatura ti Watch Tower, nagtultuloy latta a nangasaba dagiti kabbaro a Saksi a Biblia ti inusarda. Kaay-ayo dagiti umili dita a daga a denggen ti pannakasalaysay ti Biblia, gapuna idi saanen a maipawil ti dadduma a publikasion ti Sosiedad idi 1957, nasuroken a 500 ti Saksi sadiay.

Idi Rimsua Dagiti Tuben

No adda dagiti nangtuben iti panagayus ti danum a mangted biag, di nagbayag adda sabali a dalan a pagayusanna. Ni Ayité Sessi, payunir a taga Dahomey (Benin itan), nangaskasaba idi idiay French Togo (Togo itan) iti apagbiit laeng idi 1949 gapu ta pinagtalaw ti gobierno. Ngem iti simmuno a tawen ni Akakpo Agbetor, dati a boksingero, ken sigud a taga Togo, nagawid iti ilina a kaduana ti adingna a lalaki. Gapu ta daytoy ket daga a nakayanakanna, nabalinanna ti nangasaba a siwayawaya, ken nangangay kadagiti gimong. Nupay dagidi payunir nga agserserbi idiay Fernando Po (itan paset ti Equatorial Guinea) idi agarup 1950 ket naidistieroda kalpasan ti nabiit la a tiempo sadiay kas resulta ti relihiuso nga ibubusor, adda dagiti Saksi nga idi agangay nakaaladat’ kontrata a mangged ket nabalinandat’ nagtaeng sadiay. Ket, siempre, maitunos iti bilin ni Jesus, nangaskasabada.​—Mar. 13:10.

Ni Emmanuel Mama, a manangaywan ti sirkito a naggapu idiay Ghana, naibaon idiay Upper Volta (Burkina Faso itan) iti sumagmamano a lawas idi 1959 ket adut’ nakasabaanna sadi Ouagadougou, ti kabisera. Ngem awan Saksi iti dayta a pagilian. Uppat a tawen kalpasanna, adda pito a Saksi, a dati a taga Togo, Dahomey (Benin itan), ken Congo, immakarda sadi Ouagadougou ket nagbirukdat’ panggedanda tapno makapagserbida iti daytoy a lugar. Sumagmamano a bulan kalpasanna, kinadua ida dagiti sumagmamano nga espesial a payunir a naggapu idiay Ghana. Nupay kasta, gapu iti pannugsog dagiti klero kadagiti agtuturay, idi 1964, idi awan pay makatawen dagiti Saksi sadiay, naarestoda, naibaludda iti 13 nga aldaw, sa napagtalawda iti dayta a pagilian. Adda ngata nagmamaayanna ti bannogda? Naadal ni Emmanuel Johnson, nga agnanaed iti dayta a pagilian, no adino ti pakabirukan iti kinapudno ti Biblia. Intultuloyna ti nakiinnadal kadagiti Saksi ni Jehova babaen iti koreo, ket nagbautisar idi 1969. Wen, nakaramut ti trabaho ti Pagarian iti sabali pay a pagilian.

Idi nagaplikarda ti visa tapno dagiti misionero a nasanay sadi Gilead ket makapagserbida idiay Ivory Coast (Côte d’Ivoire itan), nagkedked dagiti Pranses nga agtuturay. Gapuna, idi 1950, naibaon ni Alfred Shooter, a naggapu iti Gold Coast (Ghana itan), kas payunir sadi kabisera ti Ivory Coast. Apaman a nakasimpan, isu ket kinadua ni baketna; ket sumagmamano a bulan kalpasanna, adda simmangpet nga agassawa a misionero, da Gabriel ken Florence Paterson. Rimsua dagiti problema. Maysa nga aldaw, kinompiskarda dagiti literaturada gapu ta di pay inanamongan ti gobierno dayta, ket namulta dagiti kakabsat. Ngem idi agangay natakkuatanda a mailaklako dagiti libroda idiay palengke, isu a ginatangda dagita ket inusarda manen.

Kabayatanna, sinarungkaran dagitoy a kakabsat dagiti adu nga opisina ti gobierno tapno makaalada ti permanente a visa. Ni Mr. Houphouët-Boigny, nga idi agangay ket nagbalin a presidente ti Ivory Coast, intukonna ti tulongna: “Ti kinapudno,” imbagana, “awan a pulos ti tubenna. Kasla dakkel a karayan dayta; uray tambakam lapunosennanto ti tambak.” Idi a pinadas ti padi a Katoliko ken ministro a Metodista ti makibiang, kinuna ni Ouezzin Coulibaly, opisial ti gobierno: “Irepresentak dagiti umili itoy a pagilian. Dakami dagiti umili, ket magustuanmi dagiti Saksi ni Jehova isu a kayatmi nga agtalinaedda ditoy a pagilian.”

Dagiti Adalan a Talaga a Makatarus

Idi intedna ti instruksion nga “agaramidkayo kadagiti adalan kadagiti tattao iti isuamin a nasion,” imbilin met ni Jesus a dagidiay agbalin nga adalan​—dagidiay namati iti sursuro ni Kristo ken nangiyaplikar kadagita​—mabautisaranda koma. (Mat. 28:19, 20) Maitunos itoy, adda urnos a pannakabautisar dagiti kabbaro nga adalan kadagiti naiyeskediol nga asamblea ken kumbension dagiti Saksi ni Jehova. Ti bilang dagiti agbautisar iti kada asamblea ket nalabit mammano. Nupay kasta, iti daydi kumbension idiay Nigeria idi 1970, adda 3,775 a kabbaro a Saksi a naitaneb. Saan met, ketdi, a dagiti dakkel a bilang ti rantada.

Idi nabigbigda, idi 1956, nga adda dadduma idiay Gold Coast a nagbautisar ngem nakapuy pay ti pundasion ti pammatida, inyurnosda sadiay ti pannakausig dagiti kandidato ti bautismo. Impabaklayda kadagiti manangaywan ti kongregasion idiay Gold Coast ti responsabilidad a mangusig a personal iti tunggal kandidato ti bautismo tapno masigurado a natibker ti pannakaammona kadagiti pamunganayan a kinapudno ti Biblia, nga isu agbibiag a maitunos kadagiti alagaden ti Biblia, ken maawatanna a sibabatad dagiti obligasion ti maysa a dedikado, bautisado a Saksi ni Jehova. Idi agangay, naipakat ti kasta met la a metodo iti intero a lubong. Naipaay idi 1967 (iti Ingles) ti detaliado a balabala a suroten no mairepaso dagiti pamunganayan a sursuro ti Biblia kadagidiay kandidato ti bautismo iti libro a “Your Word Is a Lamp to My Foot” (“Ti Saom Isu ti Pagsilawan ti Sakak”). Kalpasan ti adu a tawen a kapadasan, naipablaak idi 1983 ti ad-adda a napasayaat a balabala iti libro nga Organized to Accomplish Our Ministry (Organisado a Mangitungpal ti Ministeriotayo).

Iti kasta nga urnos, pinanunotda kadi ti kasapulan dagidiay nababa wenno awan nagadalanda iti eskuelaan?

Panangtaming iti Problema ti Iliterasia

Idi 1957 pinattapatta ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization nga agarup 44 porsiento ti populasion ti lubong nga agedad 15 wenno agpangato ti di makabasa wenno makasurat. Naireport nga iti 42 a pagilian ti Africa, 2 kadagiti America, 28 iti Asia, ken 4 iti Oceania, 75 porsiento kadagiti nataengan ket saan a makabasa ken makasurat. Kaskasdi, masapulda met ti gundaway a mangadal iti linteg ti Dios tapno makapagsaganada nga agpaituray iti Pagarianna. Adu kadagidiay di makabasa ket addaan ti nasaririt nga isip ket kabaelanda nga ikabisa ti nangngegda, ngem kaskasdi a dida latta kabaelan a basaen a mismo ti napateg a Sao ti Dios ken dida mausar dagiti naiyimprenta a pagadalan iti Biblia.

Iti unos ti adun a tawen impaay dagiti indibidual a Saksi ti personal a tulong kadagidiay agtarigagay nga agadal nga agbasa. Nupay kasta, idi 1949 ken 1950, inrugi dagiti Saksi ni Jehova dagiti klase ti literasia iti kada kongregasion kadagiti adu a daga ti Africa. Masansan nga idiay Kingdom Hall ti nakaangayan dagitoy a klase, ket kadagiti dadduma a lugar naawis ti intero a purok tapno magunggonaanda iti dayta a programa.

No ti gobierno ket addan urnosna a programa ti literasia, siraragsak dagiti Saksi ni Jehova a makibinnadang iti dayta. Kadagiti adu a lugar, nupay kasta, nangputar ken nangusar dagiti Saksi kadagiti bukodda a libro a pangisuro. Pinullo ribo a tattao, agraman rinibo a babbai ken dagiti ubanan, dagiti natulongan nga agbalin a literado babaen kadagitoy a klase nga inkondukta dagiti Saksi ni Jehova. Kas resulta ti metodo a pannakadisenio daytoy a kurso, saanda laeng a nasursuro ti agbasa ken agsurat no di ket naadalda pay dagiti pamunganayan a kinapudno ti Nasantuan a Sao ti Dios. Daytoy ti timmulong kadakuada nga agbalin a kualipikado a makiraman iti trabaho a panagaramid iti adalan nga imbilin ni Jesus. Gapu iti tarigagayda a mangaramid a sieepektibo iti daytoy, nagutugot dagiti adu nga agregget tapno masursuroda ti agbasa.

Idi a ti kabbaro a Saksi idiay Dahomey (Benin itan), Makinlaud nga Africa, ket pinabainan ti bumalay gapu ta ti Saksi dina ammot’ agbasa, inkeddeng ti Saksi a parmeken dayta a problema. Malaksid iti itatabunona kadagiti klase ti literasia, sisasaet a nagadal a mismo. Innem a lawas kalpasanna napanna manen sinarungkaran dayta met la a bumalay; nasdaaw daydi lalaki idi mangngeganna daytoy a tao, idinto ta kaano laeng ket iliterado, ngem ibasbasanan kenkuana ti Sao ti Dios nga uray la a naginteres iti daydiay isursuro ti Saksi. Adda dagidiay nasursuruan kadagitoy a klase ti literasia nga, idi agangay, nagbalinda a kas agdaldaliasat a manangaywan, nga aduan kadagiti kongregasion a suruan. Kasta ti kasasaad ni Ezekiel Ovbiagele idiay Nigeria.

Edukasion Babaen Kadagiti Sine ken Slide

Tapno matulongan dagidiay aginteres iti Biblia a mangapresiar iti kadakkel ti makitkita nga organisasion ni Jehova, adda nairuar a sine idi 1954. Daytoy a pelikula a, The New World Society in Action (Panagtignay ti Baro a Lubong a Sosiedad), timmulong met a nangparmek iti panagil-ilem ti komunidad.

Idiay lugar a Zambia itan, masansan nga agusarda idi ti maawit-awit a generator tapno maipabuyada ti pelikula. Adda puraw a tolda nga ibitinda iti baet ti dua a kayo a kas telon. Idiay Probinsia ti Barotse binuya ti katan-okan a hepe ti pelikula a kaduana ti naarian a pamiliana, kalpasanna tinarigagayanna a maipabuya dayta iti publiko. Kas resultana, iti sumuno a rabii 2,500 a tao ti nakabuya. Ti dagup dagiti nakabuya iti dayta a pelikula idiay Zambia iti las-ud ti 17 a tawen linab-awanna ti maysa a milion. Naragsakan dagidi timmabuno iti nabuyada. Idiay kabangibang a Tanganyika (paset itan ti Tanzania), naireport a kalpasan a naipabuya ti pelikula, siaayat a nagikkis dagiti umariwekwek a kunkunada, “Ndaka, ndaka” (“Pagyamanan, pagyamanan”).

Kalpasan daydi sine a The New World Society in Action, simmaruno dagiti dadduma a pelikula: The Happiness of the New World Society (Ti Kinaragsak ti Baro a Lubong a Sosiedad), Proclaiming “Everlasting Good News” Around the World (Panangiwaragawag iti “Agnanayon a Naimbag a Damag” iti Intero a Lubong), God Cannot Lie (Ti Dios Di Mabalin nga Agulbod), ken Heritage (Tawid). Aduda pay met dagiti naipabuya nga slide, nga addaan komentario, a ti Biblia praktikal iti tiempotayo, iti pagano a ramut dagiti doktrina ken al-alagaden ti Kakristianuan, ken ti kaiyulogan dagiti kasasaad ti lubong sigun iti lawag ti padto ti Biblia, kasta met nga adda naipabuya nga slides maipapan kadagiti Saksi ni Jehova kas maysa nga organisasion a nangitampok iti isasarungkar idiay sangalubongan a hedkuarterda, dagiti nakaay-ayat a kumbension kadagiti daga a dati a nakaipawilanda, ken ti pannakarepaso ti moderno nga aldaw a historiada. Timmulong amin dagitoy kadagiti tattao a nangbigbig a talaga nga adda ili ni Jehova ditoy daga ket ti Biblia isut’ naipaltiing a Saona.

Panangilasin Kadagiti Pudno a Karnero

Kadagiti dadduma a pagilian, dagidiay tattao a basta adda ik-ikutanda a publikasion ti Watch Tower imbagada a Saksi ni Jehova ida wenno inusarda ti nagan a Watch Tower. Ngem binaliwanda kadi dagiti sursuroda ken ti kabibiagda tapno kumumpormeda kadagiti estandarte ti Biblia? No maikkanda kadagiti nesesita nga instruksion, talaga kadi nga agbalinda a marakarnero a tattao a mangipangag iti timek ti Maestroda, a ni Jesu-Kristo?​—Juan 10:4, 5.

Adda makaklaat a surat nga inawat ti sanga nga opisina ti Watch Tower Society idiay Sud Africa, idi 1954, manipud grupo dagiti Africano sadi Baía dos Tigres, maysa a penal colony idiay abagatan nga Angola. Ti nagsurat, ni João Mancoca, kinunana: “Buklen ti 1,000 a miembro ti grupo dagiti Saksi ni Jehova iti Angola. Ti liderda isu ni Simão Gonçalves Toco.” Asino ni Toco? Talaga kadi a Saksi ni Jehova dagiti pasurotna?

Naiyurnos ti isasarungkar ni John Cooke idiay Angola, misionero a makasao ti Portugues. Kalpasan ti naunday a panagtungtongda iti maysa nga opisial ti kolonia, pinalubosanda ni Kabsat Cooke a bisitaenna ni Mancoca. Naammuan ni Kabsat Cooke nga idi 1940’s, idi a ni Toco nainaig iti mision dagiti Baptist idiay Belgian Congo (Zaire itan), nakaala kadagiti literatura ti Watch Tower ket inranudnat’ naadalna kadagiti nasinged a kakaduana. Ngem idin, inimpluensiaan dagiti espiritista ti grupoda, ket idi agangay namimpinsanen nga insardeng ni Toco nga usaren dagiti literatura ti Watch Tower ken ti Biblia. Imbes ketdi, nagpaiwanwan kadagiti baglan. Dagiti pasurotna pinagawid ti gobierno idiay Angola sada naiwaras iti nadumaduma a paset ti pagilian.

Ni Mancoca ket maysa kadagiti kadua ni Toco, ngem pinadas ni Mancoca a guyugoyen dagiti dadduma nga isardengda nga alagaden ti espiritismo ket tumunosda iti Biblia. Saan a kayat dagiti dadduma a pasurot ni Toco daydi isu nga impulongda ni Mancoca iti palso a darum kadagiti agtuturay a Portugues. Kas resultana, naidistiero da Mancoca ken dagidi namati iti sursurona idiay penal colony. Sadiay a nagsurat iti Watch Tower Society ket nakaala ti ad-adu pay a literatura ti Biblia. Napakumbaba, naespirituan ti panagis-isipna, ken maseknan unay a makibinnadang iti organisasion a nakaadalanna ti kinapudno. Kalpasan ti adu nga oras a panangsalaysay ni Kabsat Cooke kadagiti kinapudno ti Biblia iti daytoy a grupo, di pagduduaan a ni João Mancoca ket talaga a karnero ti Apo. Iti sidong dagiti karirikutan a kasasaad, pinaneknekan ni Kabsat Mancoca dayta iti adu a tawen itan.

Kinatungtongda met ni Toco ken dadduma kadagiti pasurotna. Malaksid kadagiti sumagmamano, nupay kasta, awan dagiti marakarnero a kababalin dagiti pasurot ni Kristo kadakuada. No kasta, iti daydi a tiempo, saan a 1,000 dagiti Saksi ni Jehova idiay Angola no di ket agarup 25 laeng.

Kabayatanna, idiay Belgian Congo (Zaire itan), adda sabali a rimsua a kamali a panangipapan. Adda relihiuso-politikal a ganuat a naawagan Kitawala, a no dadduma inusarna met ti nagan a Watch Tower. Masarakan kadagiti balay dagiti dadduma a miembrona dagiti publikasion dagiti Saksi ni Jehova, a naalada babaen iti koreo. Ngem ti sursuro ken al-alagaden ti Kitawala (agraman rasismo, yaalsa iti turay tapno maragpat ti napolitikaan wenno sosial a panagbalbaliw, ken nakaro a seksual nga imoralidad a paset ti panagdaydayaw) saanda a pulos nga inrepresenta ti sursuro dagiti Saksi ni Jehova. Kaskasdi, dagiti naipablaak a report innaigda ti Watch Tower Society dagiti Saksi ni Jehova iti dayta Kitawala.

Linabanan dagiti opisial a Belgian ti naulit-ulit a pamuspusan dagiti Saksi ni Jehova a mangibaon kadagiti nasanay a superbisor iti dayta a pagilian. Naragsakan met dagiti grupo a Katoliko ken Protestante. Nangruna nanipud 1949, sidadawel ti panangidadanesda idiay Belgian Congo kadagiti mayat a mangadal iti Biblia babaen iti tulong dagiti literatura ti Watch Tower. Ngem kas kinuna ti maysa kadagiti matalek a Saksi sadiay: “Kaskam la sangasupot nga Africano a mais. Adinoman a pangipananda kadakami, agtinnag ti Sao, saggaysa, agingga nga agtudo, ket makitadakamto nga umadu uray sadinoman.” Ket napasamak a nupay narikut dagiti kasasaad, nanipud 1949 inggat’ 1960, ngimmato ti bilang dagiti nagreport a Saksi ni Jehova manipud 48 a nagbalin a 1,528.

Idin nagin-inut a nadlaw dagiti agtuturay a naiduma dagiti Saksi ni Jehova kadagiti Kitawala. Idi napalubosanen dagiti Saksi nga agaasamblea, masansan a komentuan dagiti opisial ti gobierno ti naimbag nga ugali ken kinaurnosda. No adda dagiti naranggas a protesta para iti napolitikaan nga independensiada, ammo dagiti umili a saan a nakiraman dagiti Saksi ni Jehova. Idi 1961 adda kualipikado a superbisor a Saksi, a ni Ernest Heuse, Jr., manipud Belgium, a nakastrek met laengen iti pagilian. Buyogen ti adu a kinagaget, natulonganen dagiti kakabsat tapno dagiti kongregasion ken ti personal a kabibiagda ket agin-inut a maitunos a naan-anay iti Sao ti Dios. Adu idi ti inda adalen, ket adu nga anus ti masapul.

Gapu ta impapanda a sumayaat ti pakasarsaritaanda, dagiti Kitawala kadagiti dadduma a lugar nangipaw-itdat’ atiddog a listaan dagiti miembroda nga agtartarigagay a mabigbig kas Saksi ni Jehova. Naimbag ta, nangibaon ni Kabsat Heuse kadagiti kualipikado a kakabsat kadagita a lugar tapno sukimatenda ti katatao dagita. Imbes nga inakseptarda dagiti dakkel a grupo, saggaysa nga inyadalanda ketdi ida iti Biblia.

Idi agangay, nagparangen dagidiay pudpudno a karnero, a talaga nga agpaiwanwan ken Jesu-Kristo kas Pastorda. Ket adu dagiti kakastoy. Idin, nangisuroda metten kadagiti sabali. Iti las-ud ti tawtawen, pinullo a misionero ti Watch Tower manipud ballasiw ti taaw ti immay nakipagtrabaho kadakuada, tapno tulonganda ida a gumun-od ti ad-adu pay nga umiso a pannakaammo iti Sao ti Dios ken tapno ipaayda ti kasapulan a pannakasanay. Idi 1975, addan 17,477 a Saksi ni Jehova idiay Zaire, nga organisado iti 526 a kongregasion, nga okupadoda a mangaskasaba ken mangisursuro iti Sao ti Dios kadagiti sabali.

Panangparmek iti Bileg ti Gayuma

Iti lauden ti Nigeria masarakan ti pagilian ti Benin (dati a Dahomey), a nabingaybingay ti populasionna iti 60 nga etniko a grupo nga agarup 50 ti pagsasao ken dialektoda. Kas met lat’ kaaduan nga Africa, ti animismo isut’ kadawyan a relihionda, sada pakuyogan daytoy iti panagrukbab kadagiti inapo. Dayta a relihiuso a kasasaad ti nangkullaap iti kabibiag dagiti umili iti an-anito ken buteng. Adu kadagiti agkunkuna a Kristiano ti mangal-alagad met iti animismo.

Nanipud idi arinunos ti 1920’s agingga iti 1940’s, inwaras dagiti Saksi ni Jehova a taga Nigeria dagiti bin-i ti kinapudno ti Biblia idiay Dahomey babaen iti sagpaminsan nga ibibisitada tapno agibunong kadagiti literatura ti Biblia. Adu kadagidi a bin-i ti makasapul ti bassit laeng a sibug tapno agbungada. Nataming dagita idi 1948 idi a ni Nouru Akintoundé, tubo ti Dahomey ngem nagnanaed idiay Nigeria, ket nagsubli idiay Dahomey tapno agpayunir. Iti las-ud lat’ uppat a bulan, 300 a tattao ti sipapartak a nangipangag iti kinapudno ket nakiramanda kenkuana iti ministerio idiay tay-ak. Linab-awan daytoy a panangipangag ti amin a posible a panangnamnama.

Nakibur a dagus saan laeng a dagiti klero ti Kakristianuan no di pay ket dagiti animista gapu itoy nga aktibidad. Idi naginteres ti sekretaria ti kumbento ti gayuma sadi Porto-Novo iti kinapudno, improklama ti hepe ti gayuma a matay dayta a sekretaria iti las-ud ti pito nga aldaw. Ngem sititibker a kinuna daytoy dati a sekretaria ti kumbento: “No ti gayuma isut’ nangaramid ken Jehova, matayak; ngem no ni Jehova isut’ kangatuan a Dios, ngarud parmekennanto ti gayuma.” (Idiligyo ti Deuteronomio 4:35; Juan 17:3) Tapno pumudno ti padlesna, iti karabian ti maikanem nga aldaw, inaramid ti hepe ti gayuma ti amin a kita ti panangkulam sana improklama a natayen daytoy dati a sekretaria ti kumbento. Nupay kasta, nakaro ti rurod dagiti agdaydayaw iti gayuma iti sumuno nga aldaw idi a napan nakipalengke ti sekretaria sadi Cotonou a sibibiag pay laeng. Idi agangay, maysa a kabsat ti nangarkila iti kotse ket impasiarna ti kabsat iti intero a Porto-Novo tapno makita ti amin nga isu ket sibibiag. Kalpasan daytoy, adu a managrukbab iti gayuma ti sititibker a nagtakder para iti kinapudno.​—Idiligyo ti Jeremias 10:5.

Idin, kas resulta ti napalalo a relihiuso nga ibubusor, naipawil dagiti publikasion ti Watch Tower idiay Dahomey. Ngem, kas panagtulnogda ken Jehova a Dios, intultuloy dagiti Saksi ti nangasaba, a masansan Biblia laeng ti usarda. No dadduma nagbalaybalayda a kasla “komersiante,” a nagduduma ti tagilakoda. No mayat ti tungtongan, iturongda dayta iti Biblia, ket nalabit iruarda pay manipud iti nailemmeng a dakkel a bulsa ti kawesda ti maysa a nakapatpateg a literatura ti Biblia.

No parigaten ida dagiti polis kadagiti siudad, mapanda nangasaba iti away. (Idiligyo ti Mateo 10:23.) Ket no maipisokda iti pagbaludan, mangasabada sadiay. Idi 1955, nakabiruk dagiti Saksi idiay pagbaludan ti di kumurang 18 nga interesado a tattao manipud kadagiti preso ken kadagiti opisial ti presuan sadi Abomey.

Iti las-ud lat’ maysa a dekada kalpasan ti isasangpet daydi payunir a kabsat a tubo idiay Dahomey tapno mangasaba, addan 1,426 a makiramraman iti ministerio​—ket kastat’ kasasaad nupay impawil ti gobierno ti trabahoda!

Ad-adu a Trabahador ti Nakiraman iti Panagani

Nabatad idi nga adu a tattao iti intero nga Africa ti agbisbisin iti kinapudno. Adu ti anien, ngem bassit dagiti trabahador. Gapuna, naparegta dagiti kakabsat idi nakitada no kasano a ti Apo ti panagani, a ni Jehova a Dios, sinungbatanna dagiti kararagda para iti ad-adu a trabahador a tumulong iti naespirituan a panagummong.​—Mat. 9:37, 38.

Adu a literatura ti naipaima dagiti agdaldaliasat a payunir idiay Kenya idi 1930’s, ngem bassit ti trabaho a panagsarungkar. Nupay kasta, idi 1949, ni Mary Whittington, agraman tallo nga ubbingna, immakarda manipud Britania tapno agtaengda sadi Nairobi ken ni lakayna, a mangmangged sadiay. Awan pay nakatawen a nabautisaran ni Sister Whittington, ngem adda kenkuana ti espiritu ti kinapayunir. Nupay awan Saksi nga am-ammona idiay Kenya, inyusuatna iti daytoy nakalawlawa a teritoria ti tumulong kadagidiay mayat a mangadal iti kinapudno. Nupay adut’ tuben, saan a naglusulos. Simmangpet met dagiti dadduma a Saksi​—manipud Australia, Britania, Canada, Estados Unidos, Sud Africa, Sweden, ken Zambia​—nga inyurnosda a personal ti iyaakarda sadiay tapno iranudda ti namnama ti Pagarian kadagiti umili.

Kasta met, naibaon dagiti agaassawa a misionero a tumulong iti panagani. Idi damo napilitan dagidiay lallaki a mangged tapno makapaggianda iti dayta a pagilian, iti kasta limitado ti tiempoda iti ministerio. Ngem libre nga agpayunir dagiti babbaketda. Idi agangay, nasurok a sangagasut a misionero a nasanay sadi Gilead ti immay ditoy Kenya. Idi immadanin ti independensia, ket agngudon ti panagsisina ti rasa nga imbilin idi ti kolonial a turay ti Britania, dagiti Saksi a naggaput’ Europa inadalda ti Swahili ket dagdagus a pinalawada ti aktibidadda tapno madanonda dagiti tubo nga Africano. Napartak nga immadu ti bilang dagiti Saksi iti daytoy a paset ti sangalubongan a tay-ak.

Idi 1972, natulongan met ti Botswana iti naespirituan a panagani idi immakar dagiti Saksi a naggaput’ Britania, Kenya, ken Sud Africa kadagiti daddadakkel a siudad. Tallo a tawen kalpasanna, simmangpet dagiti misionero a nasanay sadi Gilead. Kaaduanna, nupay kasta, naiwaras dagiti umili kadagiti purok iti aw-away. Tapno madanonda ida, dinaliasat dagiti Saksi a naggaput’ Sud Africa ti disierto a nanaganan Kalahari. Kadagiti naiputputong a komunidad kinasabaanda dagiti panguluen ti purok, dagiti maestro ti eskuelaan, ken masansan kadagiti grupo a sag-10 wenno 20 a manangapresiar a tattao. Kinuna ti maysa a lakay: “Dimmanonkayo iti daytoy nakaad-adayo a lugarmi tapno saritaenyo dagitoy a banag? Nasayaat dayta, nasayaat unay.”

Impalawag ni “Bible Brown” dagiti nabileg a diskurso ti Biblia idiay Liberia idi 1920’s, ngem nawadwad ti ibubusor. Sa la rimmang-ay a talaga ti naespirituan a panagani sadiay idi simmangpet dagiti misionero a nasanay iti Eskuelaan ti Gilead. Ni Harry Behannan, a dimteng idi 1946, isut’ damo. Aduda pay a nakiraman kadagiti simmuno a tawen. Dagiti tubo ti Liberia nagin-inut a nakikaduada iti trabaho, ket idi 1975 nasuroken a sangaribo ti bilang dagiti agdaydayaw ken Jehova.

Ad-adu pay a panangasaba ti inaramid ni “Bible Brown” idiay Nigeria. Nasion daytoy idi a nabingaybingay iti nagduduma a pagarian, dagiti siudad nga estado, ken dagiti sosial a sistema, ket dagiti umili nasurok a 250 ti pagsasao ken dialektoda. Ti relihion maysa pay a nangbingaybingay kadakuada. Dagidi nagkauna a Saksi, nupay dida unay nataktika ngem nabileg dagiti Nainkasuratan nga argumentoda, imbutaktakda dagiti klero ken dagiti palso a sursuroda. Idi a naipawil dagiti literaturada idi Gubat Sangalubongan II, Biblia lattan ti inusar dagiti kakabsat a nangasaba. Siyayaman a nagtignay dagiti umili a nagayat iti kinapudno. Immikayda kadagiti iglesia, sada insardeng ti poligamia ken nagpanawanda dagiti juju a gayumada, nga inanamongan dagiti iglesia. Idi 1950 dimmanon iti 8,370 ti bilang dagiti Saksi ni Jehova a nakiraman iti panangiwaragawag iti mensahe ti Pagarian idiay Nigeria. Idi 1970, immadu dayta iti nasurok a maminsangapulo a daras.

Masapul idi a maparmek dagiti madagdagullit a tuben manipud agtuturay tapno maipaay ti naespirituan a tulong kadagiti interesado idiay Southern Rhodesia (Zimbabwe itan). Inrugida nga impamuspusan a maala ti legal a pammalubos idi ngalay ti 1920’s. Idi 1932, pinuersada dagiti payunir a naggapu idiay Sud Africa a pumanaw manipud iti pagilian ket sipaprangka nga imbagada a dida mabalin ti agapelar. Ngem nagapelarda latta. Nasungbatan kadagiti korte ti darumda a dagiti literatura ti Watch Tower ket lumablaban iti turay. Idi rugrugi ti 1940’s, naibalud dagiti kakabsat gapu ta nagibunongda kadagiti publikasion a nangilawlawag iti Biblia. Sa la naan-anay a pinalubosan ti turay dagiti Saksi ni Jehova kas relihiuso nga organisasion idiay Zimbabwe idi 1966. Iti nasurok nga 40 a tawen, naitultuloy ti naespirituan a panagani iti sidong ti nakaro a rigat, ngem bayat dayta a tiempo tinulongan dagiti natured a trabahador ti nasurok a 11,000 a nagbalin nga ad-adipen ni Jehova a Dios.

Panangasaba Kadagiti Gobernador ken Ar-ari

Ammo ni Jesus a sanguento dagiti adalanna ti pannakabusbusor ti ministerioda. Imbagana kadakuada a maisaklangdanto kadagiti “lokal a korte,” uray pay iti saklang “dagiti gobernador ken ar-ari,” ket daytoy agbanagto “a pammaneknek kadakuada ken kadagiti nasion.” (Mat. 10:17, 18) Napasaran nga eksakto dagiti Saksi ni Jehova ti impadto ni Jesus, ket maitunos iti imbagana, inusarda dayta nga oportunidad a nangasaba.

Dagiti dadduma nga opisial pinalugodanda a ti buteng isut’ gapu nga inkedkedda ti naimbag kadagiti pasurot ni Kristo. (Juan 12:42, 43) Napaneknekan ni Llewelyn Phillips daytoy idi 1948 idi pribada a nakitungtong kadagiti opisial ti gobierno idiay Belgian Congo, ta rantana a mabang-aran koma dagiti maidaddadanes a Saksi sadiay. Inlawlawagna dagiti sursuro ken aktibidad dagiti Saksi ni Jehova kadagitoy a lallaki. Ngem bayat ti panagtutungtong, insaludsod a sididismaya ti gobernador-heneral: “Ket no tulongankayo, anianto ngay ti mapasamak kaniak?” Ammona a dakkel ti impluensia ti Iglesia Katolika Romana dita a daga.

Nupay kasta, ti katan-okan a hepe ti nasion a Swazi, ni Ari Sobhuza II, saan idi a madanagan iti makuna dagiti klero. Masansan a makasarsaritana idi dagiti Saksi ni Jehova, adut’ literaturana, ket naanus kadakuada. No “Biernes Santo” iti kada tawen, awisenna dagiti Africano a klero iti naarian a purokna. Palubosanna ida nga agdiskurso, ngem mangawis met ti maysa a Saksi ni Jehova nga agpalawag. Idi 1956 inlawlawag ti Saksi maipapan iti doktrina ti kararua a di matay ken dagiti titulo a pammadayaw kadagiti relihiuso a lider. Idi nalpasen, inimtuod ti katan-okan a hepe kadagiti klero: “Pudno wenno ulbod dagiti sinao ditoy dagiti Saksi ni Jehova? No ulbod, paneknekanyo.” Dida nabaelan a pinarmek dagita. Iti naminsan pimgaak ti katawa ti katan-okan a hepe gaput’ panagrurod dagiti klero iti sinao ti maysa a Saksi.

Masansan a dagiti polis isudat’ natudingan nga agsaludsod kadagiti Saksi iti gapu ti ar-aramidenda. Manipud iti kongregasion sadi Tangier, Morocco, regular a binisita dagiti Saksi ti Ceuta, puerto a tengtenglen dagiti Español ngem masarakan iti kosta ti Morocco. Naminsan inatipa dagiti polis dagiti Saksi idi 1967, sada pinalutpot ida iti dua nga oras, nga iti dayta nagsayaat a pammaneknek ti intedda. Naminsan, dua a polis nga inspector ti nangdamag kadagiti Saksi no mamatida ken “Birhen Maria.” Idi insungbatda a ti salaysay ti Ebanghelio ipakitana a ni Maria adu pay ti sabali nga annakna kalpasan ti birhen a pannakaipasngay ni Jesus, ken kakabsat dagitoy ni Jesus iti ina, naklaat dagiti polis ket kinunada nga awan pulos masarakan iti Biblia a kasta. Idi naipakita kadakuada ti Juan 7:3-5, maysa kadagiti polis ti nangbasa a sipapaut ngem di nagsasao; gapuna kinuna ti maikadua: “Yawatmo kaniak dayta Biblia. Siak ti mangilawlawag iti dayta a teksto!” Insungbat ti immuna a polis: “Bay-amon. Nakalawlawag daytoy a teksto.” Adu pay dagiti saludsodda a nasungbatan iti kalmado a wagas. Kalpasan dayta, mammanon a sininga dagiti agturay dagiti Saksi no mangasabada dita a lugar.

Dagiti prominente a tattao iti gobierno naam-ammoda a nalaing dagiti Saksi ni Jehova ken ti ministerioda. Apresiaren dagiti dadduma kadakuada a ti trabaho dagiti Saksi ket talaga a pagimbagan dagiti umili. Idi arinunos ti 1959, idi agsagsaganada para iti independensia ti Nigeria, ti gobernador-heneral, a ni Dr. Nnamdi Azikiwe, kiniddawna a presente koma ni W. R. Brown kas pannakabagi dagiti Saksi ni Jehova. Sinaona iti Konsilio dagiti Ministrona: “No isuamin a relihiuso a denominasion ket kasda la kadagiti Saksi ni Jehova, awanantay koma kadagiti pammapatay, panagtakaw, kinadelingkuente, preso ken bomba atomika. Saan koma a pulos a makankandaduan dagiti ruangan.”

Talaga a dakkel a naespirituan a panagani ti naurnong idiay Africa. Idi 1975, addan 312,754 a Saksi a mangaskasaba iti 44 a pagilian idiay kontinente ti Africa. Iti siam kadagita a pagilian, nakurang a 50 ti nangitakder iti kinapudno ti Biblia ken makiramraman iti trabaho a panagebanghelio. Ngem minatmatan dagiti Saksi a napateg ti biag ti tunggal tao. Iti 19 kadagitoy a daga, ti bilang dagidiay nakiraman iti ministerio a panagbalaybalay kas Saksi ni Jehova ket rinibo. Adda dagiti karkarna nga irarang-ay kadagiti dadduma a lugar. Idiay Angola, kas pangarigan, nanipud 1970 inggat’ 1975, ti bilang dagiti Saksi a 355 nagbalin a 3,055. Idiay Nigeria, idi 1975, adda 112,164 a Saksi ni Jehova. Dagitoy a tattao saan a dagitay nangtagiragsak laeng a nangbasa kadagiti literatura ti Watch Tower, wenno dagitay nalabit sagpaminsan a makigimong idiay Kingdom Hall. Aktiboda amin a manangiwaragawag iti Pagarian ti Dios.

Patauden ti Oriente Dagiti Mangidayaw ken Jehova

Kas napasamak kadagiti adu a lugar, ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova iti Filipinas napartak ti ilalawana kalpasan ti Gubat Sangalubongan II. Apaman a naluk-atan iti pagbaludan idi Marso 13, 1945, ni Joseph Dos Santos sinuratanna ti opisina ti Watch Tower Society sadi Nueva York. Tinarigagayanna a magun-odan amin a pagadalan iti Biblia ken dagiti instruksion ti organisasion a nakaikapisan dagiti kakabsat ti Filipinas bayat ti gubat. Sana binisita a personal dagiti kongregasion tapno pagkaykaysaen ken pakirdenna ida. Iti daydi met la a tawen naangay ti kumbension nasional sadi Lingayen, Pangasinan, a sadiay naited dagiti instruksion no kasano nga inda isuro dagiti tattao a mabisin iti kinapudno babaen iti panangyadal iti Biblia kadagiti pagtaenganda. Daydi simmuno a tawen ingaedda nga ipatarus ken ipablaak ti ad-adu pay a pagbasaan kadagiti lokal a pagsasao​—Tagalog, Iloko, ken Cebuano. Maisasaad idin ti pundasion ti ilalawa, ket napartak a dimteng dayta.

Iti las-ud ti maysa a dekada kalpasan ti gubat, ti bilang dagiti Saksi ti Filipinas rimmang-ay manipud agarup 2,000 agingga iti nasurok a 24,000. Kalpasan ti 20 pay a tawen, addan nasurok a 78,000 a mangidaydayaw ken Jehova sadiay.

Maysa kadagiti kauunaan a pagilian ti Oriente a nakaibaonan dagiti misionero a nasanay sadi Eskuelaan ti Gilead isut’ China. Simmangpet da Harold King ken Stanley Jones sadi Shanghai idi 1947; ni Lew Ti Himm, idi 1949. Isudat’ sinabat dagidi tallo nga Aleman a payunir a nangirugi ti trabaho sadiay idi 1939. Daga daytoy a Budista ti kaaduan nga umili ket dida sidadaras a dimngeg iti pannakasalaysay ti Biblia. Kadagiti balayda adda dagiti kapilia ken altar. Babaen kadagiti sarming a naibitin kadagiti ridawda, inkagumaanda a bugawen dagiti dakes nga espiritu. Naiyadorno dagiti nalabaga a linas ken dagiti ‘suerte’ a replan ken dagiti nakabutbuteng a retrato dagiti didiosen a Budista kadagiti ridawda. Ngem tiempo dagidi ti dakkel a panagbalbaliw idiay China. Iti sidong ti turay a Komunista naimandar a tunggal maysa adalenna ‘dagiti kapanunotan ni Mao Tse-tung.’ Kalpasan ti sekular a trabahoda, masapul nga atenderanda dagiti napaut a sesion a pannakailawlawag ti Komunismo. Iti ngalay amin dagitoy, okupado latta dagiti kakabsattayo a nangikasabat’ naimbag a damag ti Pagarian ti Dios.

Adu kadagidi situtulok a nakiadal kadagiti Saksi ni Jehova ket datidan a nagbasbasa iti Biblia gapu kadagiti iglesia ti Kakristianuan. Kastat’ kasasaad idi ni Nancy Yuen, tumultulong iti simbaan ken agtagtagibalay a nagyaman gaput’ inyadal dagiti Saksi kenkuana manipud iti Biblia. Di nagbayag nakiramanen a sireregta iti trabaho a panagbalaybalay ket nangiyadalen a mismo iti Biblia. Dagiti dadduma a kinasabaanda ket gagangayda nga Insik ken Budista ti adalda ket awan dati nga ammoda iti Biblia. Idi 1956 addan 57 a kangatuan a dagup dagiti agibumbunannag. Nupay kasta, iti dayta met la a tawen, kalpasan a naaresto iti namin-innem a daras gaput’ panangaskasabana, imbaludda ni Nancy Yuen. Dagiti dadduma naarestoda wenno napuersada a pumanaw iti pagilian. Naaresto da Stanley Jones ken Harold King idi Oktubre 14, 1958. Sakbay a nabistada, dua a tawen nga impupokda ida. Kabayatan dayta a tiempo kanayon a palutpotenda ida. Idi ngarud ta naikorteda met laeng idi 1960, nasentensiaanda a maibalud iti adu a tawtawen. Gapuna, idi Oktubre 1958 kapilitan a simmardeng ti publiko a panangaskasaba dagiti Saksi ni Jehova sadi China. Ngem saan a pulos a naan-anay a nagsardeng ti panangaskasabada. Uray idiay pagbaludan ken dagiti kampo a nadagsen ti trabaho, naipamuspusanda ti mangted pammaneknek. Iti masanguanan, ad-adunto ngata ti magapuanan iti daytoy naglawa a pagilian? Maammuanto daytoy inton tiempona.

Kabayatanna, aniat’ maar-aramid idiay Japan? Adda la agarup sangagasut a Saksi ni Jehova a mangaskasaba idiay Japan sakbay ti maikadua a gubat sangalubongan. Idi napasarandat’ pannakairurumen bayat ti gubat, adu kadagitoy ti nakikompromiso. Nupay adda dagidiay nagtalinaed iti kinatarnawda, nagsardeng ti organisado a panangasaba iti publiko. Nupay kasta, ti pannakaiwaragawag ti Pagarian ni Jehova napabaro manen iti dayta a paset toy lubong idi a ni Don Haslett, misionero a nasanay sadi Gilead, dimteng sadi Tokyo idi Enero 1949. Kalpasan ti dua a bulan, simmaruno ni Mabel nga asawana. Tay-ak daydi a nagadu nga umili ti agbisin iti kinapudno. Inwaksin ti emperador ti kinadiosna. Naibabain ti Shinto, Budismo, Katolicismo, ken Kyodan (buklen dagiti nagduduma a grupo dagiti Protestante idiay Japan) kadagiti umili gapu ta inanamonganda ti ganuat ti Japan idi gubat, a nagpatingga iti pannakaabakna.

Idi ngudon ti 1949, 13 a misionero manipud Eskuelaan ti Gilead ti okupadon idiay Japan. Adu pay dagiti simmaruno​—nasurokda amin a 160. Bassit la idit’ literatura a mausarda. Dadduma kadagidi misionero ket makasaoda ti kadaanan nga estilo a Hapones ti Hawaii, ngem inadalda ti moderno a pagsasao. Dagiti dadduma naadalda ti sumagmamano a pamunganayan ngem kanayonda a luktan ti Hapones-Ingles a diksionarioda agingga a nakabisadoda ti baro a pagsasaoda. Di nagbayag, dagiti pamilia nga Ishii ken Miura, a di timmalikud iti pammatida bayat ti gubat, kinontakda ti organisasion ket nangrugida manen a nakiraman iti ministerio.

Nagsasagadsad a nabuangay dagiti pagtaengan dagiti misionero sadi Kobe, Nagoya, Osaka, Yokohama, Kyoto, ken Sendai. Nanipud 1949 inggat’ 1957, ti kangrunaan a tinamingda isut’ pannakaipasdek ti trabaho ti Pagarian kadagiti dadakkel a siudad iti kangrunaan nga isla ti Japan. Idi agangay nagwarasen dagiti trabahador kadagiti dadduma a siudad. Nalawa idi ti tay-ak. Nabatad a tapno naan-anay a makasabaan ti intero a Japan, adu a payunir ti kasapulan. Naigunamgunam daytoy, ken adut’ nagboluntario, ket adda nakaskasdaaw a panangawat iti nagkaykaysa a pamuspusan dagitoy nagaget a ministro! Ti damo a dekada nakapataud ti 1,390 a mangidaydayaw ken Jehova. Idi ngalay ti 1970’s, addan 33,480 a naregta a mangidaydayaw ken Jehova a naiwaras iti intero a Japan. Ket pumarpartak idi ti panagummong.

Iti daydi tawen a simmangpet ni Don Haslett idiay Japan, idi 1949, nagdur-as met ti trabaho ti Pagarian idiay Republika ti Korea. Ti Korea dinominaran dagiti Hapon idi sangalubongan a gubat, ket nakas-ang ti pannakaidadanes dagidi Saksi sadiay. Nupay adda bassit a grupo a nagtataripnong a nagadal kalpasan ti gubat, awan kontakda iti organisasion internasional agingga a nabasa ni Choi Young-won ti report maipapan kadagiti Saksi ni Jehova idi 1948 iti Stars and Stripes a diario ti Americano nga Armada. Iti simmuno a tawen naporma ti kongregasion a buklen ti 12 nga agibumbunannag sadi Seoul. Idi arinunos dayta a tawen da Don ken Earlene Steele, dagiti immuna a misionero simmangpetda manipud iti eskuelaan ti Gilead. Pito a bulan kalpasanna, innem a misionero ti simmaruno.

Nagsayaatan dagiti resultada​—kada maysa kadakuada addaanda ti promedio a sag-20 nga iyad-adalan iti Biblia ket dumanon ti 336 ti makigimgimong. Idin bimtak ti Gubat ti Korea. Awan pay tallo a bulan kalpasan ti isasangpet ti naudi a grupo dagiti misionero, nagbakwitda amin idiay Japan. Nasurok a nakatawen sakbay a nakasubli idi ni Don Steele sadi Seoul, ken maysa pay a tawen sakbay a kinadua ni Earlene. Kabayatanna nagtalinaed a natibker dagiti kakabsat a Koreano ket naregtada a nangaskasaba, nupay nadadael dagiti balayda ket adu kadakuada ti nagkamang. Ngem itan, ta nalpasen ti gubat, inasikasodan ti pannakaipaay ti ad-adu a literatura a Koreano. Dagiti kumbension ken ti idadateng ti ad-adu pay a misionero isut’ nangpadur-as iti trabaho. Idi 1975, addan 32,693 a Saksi ni Jehova iti Republika ti Korea​—gistay pumada idiay Japan​—sa adu pay ti pangnamnamaan ti nasayaat nga irarang-ay, yantangay nasurok a 32,000 ti maiyad-adalan iti Biblia.

Aniat’ Situasion Idiay Europa?

Ti panagngudo ti Gubat Sangalubongan II idiay Europa saan a nagresulta iti naan-anay a wayawaya dagiti Saksi ni Jehova a mangituloy iti trabahoda a mangisuro iti Biblia nga awanan pannakasinga. Kadagiti dadduma a lugar rinaem ida dagiti agtuturay gaput’ natibker a takderda idi gubat. Ngem kadagiti dadduma a lugar dagiti nabileg a dalluyon ti nasionalismo ken relihiuso nga ibubusor nagtungpal iti nakarkaro a pannakaidadanes.

Adda dagidi Saksi idiay Belgium a naggaput’ Alemania tapno ikasabadat’ naimbag a damag. Gapu ta dida sinuportaran ti rehimen a Nazi, inanup dagidi Gestapo ida a kasla atap nga animal. Ngem ita dagiti agtuturay a taga Belgium inakusarda dagiti dadduma kadagitoy a Saksi a kas Nazi ket imbaludda sada indistiero ida. Nupay kastoy ti napasamak, ti bilang dagiti Saksi a nakiraman iti ministerio ti tay-ak idiay Belgium nasurok a triple iti las-ud ti lima a tawen kalpasan ti gubat.

Aniat’ adda iti likudan ti panangidadanes? Isut’ Iglesia Katolika Romana. Basta adda impluensiana, di agsarday ti pamuspusanna a mangikisap kadagiti Saksi ni Jehova.

Gapu ta paggaammo nga adu nga umili iti Lumaud ket nagamakda iti Komunismo, dagiti Katoliko a klero idiay Irish a siudad ti Cork, idi 1948, pinagramaramda ti ibubusor kadagiti Saksi ni Jehova babaen iti naynay a panangawagda kadakuada kas “dagiti diablo a Komunista.” Kas resultana, idi a nangaskasaba iti tay-ak ni Fred Metcalfe, isut’ ginulo dagiti bunggoy ket dinanog ken kinugtaranda sada inwaris idiay kalsada dagiti awitna a literatura ti Biblia. Nasayaat ta, adda naiparna a polis iti daydi a kanito ket pinagawidna dagiti nanggulo. Nupay kastat’ napasamak, nagtultuloy dagiti Saksi. Saan nga isuamin nga Irish nga umili ket immanamong kadagita a kinaranggas. Addada pay dagidiay nakiraman iti dayta ngem nagbabawyanda ti inaramidda kalpasanna. Kaaduan a Katoliko nga umili idiay Ireland dida pay nakakitkita iti Biblia. Ngem, buyogen ti naayat a kinaanus, dadduma kadakuada dagiti natulongan a mangikut iti kinapudno a mangluk-at kadagiti tattao.​—Juan 8:32.

Nupay dagiti Saksi idiay Italia ket agarup sangagasutda laeng idi 1946, tallo a tawen kalpasanna addaandan ti 64 a kongregasion​—bassitda ngem nagagetda. Nadanagan dagiti klero. Gapu ta dida madaeran dagiti kinapudno ti Biblia nga inkaskasaba dagiti Saksi ni Jehova, sinugsogan dagiti Katoliko a klero idiay Italia dagiti agtuturay iti gobierno tapno paksiatenda ida. Gapuna, idi 1949, pinagtalawda iti pagilian dagiti misionero a Saksi.

Naulit-ulit nga inkagumaan dagiti Romano Katoliko a klero ti Italia a singaen wenno lapdan dagiti asamblea dagiti Saksi. Nagusarda kadagiti manggulo tapno singaenda ti asamblea sadi Sulmona idi 1948. Idiay Milan sinugsoganda ti hepe ti polisia tapno kanselarenna ti permiso ti kumbension sadi Teatro dell’Arte idi 1950. Manen, idi 1951, impakanselarda iti polisia ti permisoda nga agasamblea sadi Cerignola. Ngem idi 1957, idi a pasardengen dagiti polis ti kumbension dagiti Saksi sadi Milan, ti pagiwarnakan ti Italia nagreklamo, ket naidatag dagiti saludsod iti parlamento. Ti Il Mondo a diario ti Roma, idi Hulio 30, 1957, saan a nagkedked a nangibaga a dayta nga aksion ket “pammagustoda iti arsobispo,” ni Giovanni Battista Montini, nga idi agangay nagbalin a Papa Paulo VI. Pagaammo unay nga iti las-ud dagiti siglo imparit ti Iglesia Katolika ti pannakaiwaras ti Biblia kadagiti pagsasao nga us-usaren ti sapasap a publiko. Ngem inkagumaan dagiti Saksi ni Jehova nga ipakita kadagiti napasnek a Katoliko no aniat’ kunaen ti Biblia. Nakabatbatad ti naggiddiatan ti Biblia ken ti doktrina ti simbaan. Nupay nakaro ti pamuspusan ti Iglesia Katolika a nangatipa iti dayta, rinibo dagiti pumampanawen iti simbaan, ket idi 1975 addan 51,248 a Saksi ni Jehova idiay Italia. Amin dagitoy ket aktiboda nga ebanghelisador, ket napartak ti yaaduda.

Idiay Katoliko nga España idi nagin-inut a nagungar ti organisado nga aktibidad dagiti Saksi ni Jehova kalpasan ti 1946, saan a nagsiddaawan idi a dagiti klero sinugsoganda met dagiti agtuturay ti gobierno tapno pasardengenda ida. Siningada dagiti gimong ti kongregasion dagiti Saksi ni Jehova. Pinaksiatda dagiti misionero dita a pagilian. Inarestoda dagiti Saksi gapu la ta adda ik-ikutanda a Biblia wenno literatura ti Biblia. Masansan a naipupokda kadagiti agkakarugit a selda inggat’ tallo nga aldaw, sada luk-atan ida​—sadanto met la arestuen, palutpoten, ken ibalud manen. Adu dagidi naibalud iti nakabulan wenno nasursurok pay. Indarirag dagiti papadi kadagiti agtuturay nga anupenda dagidi nakiadal iti Biblia kadagiti Saksi ni Jehova. Uray idi naaprobaranen ti Religious Liberty Law idi 1967, nabannayat ti iyaay ti panagbalbaliw. Nupay kasta, idi a legal a nabigbigen dagiti Saksi ni Jehova idi 1970, addan nasurok a 11,000 kadakuada idiay España. Ket lima a tawen kalpasanna, nasurokdan a 30,000, a tunggal maysa ket aktibo nga ebanghelisador.

Komusta met ti Portugal? Uray ditoy napagtalaw dagiti misionero manipud iti pagilian. Gaput’ panangsugsog dagiti Katoliko a klero, rinikisa dagiti polis ti balbalay dagiti Saksi ni Jehova, kinumpiskarda dagiti literaturada, ken siningada dagiti gimongda. Idi Enero 1963 ti kumander ti Public Security Police sadi Caldas da Rainha nangiruar pay ti naisurat a mando a nangiparit kadakuada ‘a mangbasa iti Biblia.’ Ngem saan a binaybay-an dagiti Saksi ti serbisioda iti Dios. Addan nasurok a 13,000 a bilangda idi a legal a nabigbigda idiay Portugal idi 1974.

Kadagiti dadduma a paset ti Europa, namartuat dagiti agtuturay kadagiti tuben iti pannakaikasabat’ naimbag a damag babaen iti panangibilangda a komersial nga aktibidad ti panagibunong kadagiti literatura ti Biblia, a sakupen dayta dagiti linteg ti komersio. Kadagiti adu nga estado ti Switzerland, impakatda dagiti ordinansa ti panagtagilako nga agaplikar iti panagibunong dagiti Saksi ni Jehova kadagiti literatura nga addaan boluntario a kontribusion. Bayat nga intultuloy dagiti Saksi ti aktibidadda, adu kadakuada dagiti naaresto ken naidarum kadagiti korte. Nupay kasta, idi 1953, idi nabista dagiti kasoda, indeklara ti dadduma a korte agraman ti Nangato a Korte ti estado ti Vaud, a ti aktibidad dagiti Saksi ni Jehova ket di mabalin a matmatan kas panaglako. Kabayatanna, idiay Denmark inkagumaanda a limitaran ti oras a panagitukon dagiti Saksi kadagiti literatura, a kinednganda ti aktibidadda kadagiti tiempo nga impalubos ti linteg a panaglukat dagiti komersial a pagtagilakuan. Inlabanda met daytoy kadagiti korte. Nupay adda dagita a tuben, intuloy dagiti Saksi ni Jehova nga inwaragawag ti Pagarian ti Dios kas kakaisuna a namnama ti sangatauan.

Sabali pay nga isyu a nangapektar kadagiti Saksi ni Jehova idiay Europa, agraman dagiti dadduma a paset toy daga, isut’ Nakristianuan a neutralidad. Yantangay di ipalubos ti Nakristianuan a konsiensiada a makinaminda kadagiti risiris dagiti nagduduma a benneg ditoy lubong, nasentensiaanda a maibalud kadagiti nagadu a pagilian. (Isa. 2:2-4) Daytoy ti gapu a dagiti babbaro naikapisda iti regular a panagbalaybalay. Ngem ti maysa a paglainganna isut’ naregget a pannakakasaba dagiti abogado, dagiti hues, dagiti opisial ti militar, ken dagiti guardia ti pagbaludan. Uray kadagiti presuan impamuspusan dagiti Saksi ti nangasaba. Nupay nadangkok ti pannakatratoda kadagiti dadduma a pagbaludan, dagiti Saksi a naipupok iti presuan ti Santa Catalina sadi Cádiz, España, nabalinanda latta nga inusar ti tiempoda a nangasaba baeten iti koreo. Ket idiay Sweden dakkel ti pannakaiwarnak ti wagas a pannakataming dagiti kaso a nainaig iti neutralidad dagiti Saksi ni Jehova. Gapuna, iti adu a wagas naammuan dagiti tattao ti kinapudno a ni Jehova addaan kadagiti saksi ditoy daga ket sititibker a salsalimetmetanda dagiti prinsipio ti Biblia.

Adda pay sabali a gapu a dagiti Saksi ket nagdindinamagda iti publiko. Naaddaan met daytoy iti nabileg, makapasalun-at nga epekto iti trabahoda a panagebanghelio.

Dagiti Kumbension Timmulongda a Nangpaneknek

Idi nga inangay dagiti Saksi ni Jehova ti kumbension internasional sadi Paris, Francia, idi 1955, ti report ti telebision impabuyana iti intero a nasion no aniat’ mapaspasamak. Idi 1969 sabali pay a kumbension ti naangay iti asideg ti Paris, ket nagbatad sadiay a ti ministerio dagiti Saksi ket nabunga. Ti bilang dagiti nabautisaran iti dayta a kumbension ket 3,619, wenno agarup 10 porsiento iti promedio ti timmabuno. Maipapan itoy, kinuna ti France-Soir a nalatak a para rabii a diario ti Paris idi Agosto 6, 1969: “Ti pakadanagan dagiti klero ti sabsabali a relihion saan a ti metodo ti naidumduma a panagibunong dagiti saksi ni Jehova kadagiti publikasion, no di ket, ti laingda nga agkumberte. Kada saksi ni Jehova obligado a mangikasaba wenno mangiwaragawag iti pammatina babaen iti panangusarnat’ Biblia iti binalaybalay.”

Iti las-ud ti tallo a lawas dayta met la a kalgaw idi 1969, adda pay uppat a dadakkel a kumbension internasional a naangay idiay Europa​—sadi Londres, Copenhagen, Roma, ken Nuremberg. Ti kumbension sadi Nuremberg ket tinabunuan ti 150,645 a naggapu iti 78 a pagilian. Malaksid kadagiti eroplano ken barko, agarup 20,000 a kotse, 250 a bus, ken 40 nga espesial a tren ti nagluganan dagiti delegado iti dayta a kumbension.

Dagiti kumbension dida laeng pinatibker ken kinabalan dagiti Saksi ni Jehova iti ministerioda no di ket nagundawayan pay ti publiko a nangimatang a mismo no aniada a klase a tattao dagiti Saksi ni Jehova. Idi naiyeskediol ti kumbension internasional sadi Dublin, Ireland, idi 1965, nausar ti nakaro a relihiuso a panangsugsog tapno puersaenda a kanselaren dayta nga urnos. Ngem naangay ti kumbension, ket adu a bumalay sadi Dublin ti nangpasangbay kadagiti delegado. Aniat’ resultana? “Saanda nga imbaga kadakami ti kinapudno maipapan kadakayo,” inkomento dagiti sumagmamano nga agtagibalay kalpasan ti kumbension. “Inulboddakami dagiti papadi, ngem ita ta am-ammodakayon, maragsakankaminto manen nga umawat kadakayo.”

No Sabali ti Pagsasao Dagiti Umili

Kadagiti kallabes a dekada natakkuatan dagiti Saksi ni Jehova idiay Europa a ti pannakisarita kadagiti sabali a nasionalidad ket namartuat ti naisangayan a karit. Adu dagidiay immakar iti maysa a pagilian manipud sabali a pagilian tapno agbirukda ti nasaysayaat a panggedan. Dagiti dadduma a siudad ti Europa nagbalinda a sentro dagiti institusion internasional, nga addaanda kadagiti personnel a dida maawatan ti lokal a pagsasao.

Pudno, dagiti teritoria a nagduduma ti pagsasaoda datin nga isut’ kasasaad iti unos dagiti siglo kadagiti dadduma a lugar. Idiay India, kas pangarigan, adda 14 a kangrunaan a pagsasao ken nalabit 1,000 a menor a pagsasao ken dialekto. Ti Papua New Guinea addaan nasurok 700 a pagsasao. Ngem nangnangruna idi 1960’s ken 1970’s a dagiti Saksi idiay Luxembourg natakkuatanda a ti teritoriada ket inramanna dagiti tattao a naggapu iti nasurok 30 a nagduduma a nasion​—ket kalpasanna adda simmangpet a di kumurang a sabali pay a 70 a nasionalidad. Inreport ti Sweden a nagbalbaliw manipud pagilian a maymaysa ti pagsasaona nga isut’ us-usaren ti gistay isuamin ket nagbalin a sosiedad a 100 a nagduduma a lenguahe ti us-usarenna. Kasano a tinaming dagiti Saksi ni Jehova daytoy?

Idi damo, masansan nga impamuspusanda laeng nga ammuen ti pagsasao ti bumalay sadanto padasen nga iyalaan iti literatura a kabaelanna a basaen. Idiay Denmark, naaramid dagiti tape recording tapno mangngegan dagiti napasnek a Turko ti mensahe iti bukodda a pagsasao. Ti Switzerland aduan kadagiti baniaga a trabahador a naggaput’ Italia ken España. Ti kapadasan ni Rudolf Wiederkehr a nangtulong ti sumagmamano kadagitoy ket gagangay no kasano a nairugi dagita. Pinadasna a kinasabaan ti maysa nga Italiano, ngem bassit lat’ matarusanda iti pagsasao ti maysa ken maysa. Aniat’ aramidenda itan? Ti kabsattayo nangibati kenkuana iti Italiano a Pagwanawanan. Nupay problemada ti pagsasao, nagsubli ni Kabsat Wiederkehr. Inrugina nga inyadalan iti Biblia ti lalaki, ni baketna, ken ti 12-años a baritoda. Ti libro nga inusar ni Kabsat Wiederkehr ket Aleman, ngem Italiano a libro ti intedna iti pamilia. No maibusanda ti isao, nagkumpasda. No dadduma daydiay baritoda, nga agad-adal iti Aleman sadi eskuelaan, isut’ nagserbi kas interprete. Dayta nga intero a pamilia inabrasadat’ kinapudno ket dagdagus nga inranudda dayta kadagiti sabali.

Ngem literal a minilion a trabahador a naggaput’ España, Grecia, Italia, Portugal, Turkey, ken Yugoslavia ti agturturong idi idiay Alemania ken iti dadduma a pagilian. Ad-adda nga epektibo a matulongan ida iti naespirituan no iti bukodda a pagsasao. Idi agangay adda dagiti lokal a Saksi a nangadal iti pagsasao dagiti baniaga a trabahador. Idiay Alemania, inyurnos pay ti sanga nga opisina dagiti klase a pagsursuruan iti pagsasao a Turko. Dagiti Saksi a naggapu iti sabali a pagilian a kabisadoda dayta pagsasao a kasapulan naimbitaranda nga umakar kadagiti lugar a naisangayan ti pannakasapulda iti tulong.

Dadduma kadagiti trabahador a baniaga dida pay pulos nakasabsabat idi kadagiti Saksi ni Jehova ket talaga nga agbisinda iti naespirituan. Nagyamanda iti panangikagumaan a timmulong kadakuada. Adu dagiti nabuangay a kongregasion a baniaga ti pagsasaoda. Idi agangay, dadduma kadagitoy a baniaga a trabahador nagawidda kadagiti dagada tapno ituloyda ti ministerioda kadagiti lugar a di pay naan-anay a nakaskasabaan maipapan iti Pagarian ti Dios.

Naruay nga Ani Nupay Adda Dagiti Tuben

Parepareho ti metodo a panangasaba dagiti Saksi ni Jehova iti intero a daga. Idiay Norte America nasuroken a maysa a siglo ti aktibo a panagebanghelioda. Saan, ngarud, a karkarna a naruay ti naespirituan nga ani sadiay. Idi 1975, addan 624,097 nga aktibo a Saksi ni Jehova iti las-ud ti sakupen ti E.U. ken Canada. Nupay kasta, naangay daytoy saan a gapu ta ti panangasabada idiay Norte America ket awan pannakabusbusorna.

Nupay inikkaten ti gobierno ti Canada ti panangipawilna kadagiti Saksi ni Jehova agraman kadagiti legal a korporasionda idi 1945, saan a dagdagus a narikna ti probinsia ti Quebec dagiti pagimbagan dayta a desision. Idi Setiembre 1945, dagiti nagderraaw a Katoliko rinautda dagiti Saksi ni Jehova sadi Châteauguay ken Lachine. Inarestoda dagiti Saksi sada indarum ida iti sedision gapu ta dagiti literatura nga imbunongda binabalawna ti Iglesia Katolika Romana. Dagiti dadduma naibaludda gapu ta imbunongda dagiti literatura ti Biblia nga awan anamong ti hepe ti polisia. Idi 1947, addan 1,700 a kaso maikontra kadagiti Saksi a dimmanon kadagiti korte ti Quebec.

Bayat nga idagdagadagda ti pannakarepaso idiay korte kadagiti pangtingitingan a kaso, naibilin kadagiti Saksi nga ikasabada ti ebanghelio babaen iti berbal a pamay-an, a Biblia laeng ti usarenda​—no mabalbalin ti Katoliko a Douay Version. Dagiti ministro iti amin a tiempo a naggapu kadagiti dadduma a paset ti Canada nagboluntarioda a mangadal iti Pranses ket napanda sadi Quebec tapno makiramanda iti pannakaisaknap ti pudno a panagdaydayaw sadiay.

Adu dagiti napasnek a Katoliko nga umili ti nangawis kadagiti Saksi idiay balayda ket nagim-imtuodda, nupay masansan kunaenda: ‘Romano Katolikoak ket diakto pulos agbalbaliw.’ Ngem idi nasukimatdan a mismo ti kunaen ti Biblia, pinullo ribo kadakuada, gaput’ ayatda iti kinapudno ken tarigagayda a mangay-ayo iti Dios, nagbalbaliwda.

Idiay Estados Unidos met, nesesita idi a dumatagda kadagiti korte tapno maragpat ti kalintegan dagiti Saksi ni Jehova a mangasaba iti publiko ken iti binalaybalay. Nanipud 1937 inggat’ 1953, adda 59 a kakasta a kaso a nakairamanan dagiti Saksi a dimmanon agingga iti Korte Suprema sadi Washington, D.C.

Naasikaso Dagiti Di Naituding a Teritoria

Ti ranta dagiti Saksi ni Jehova saan a basta adda makasabaanda iti naimbag a damag no di ket tapno idanonda ti mensahe ti Pagarian kadagiti isuamin a mabalin a danonen. Tapno maragpat dayta, ti Bagi a Manarawidwid dagiti Saksi ni Jehova adda espesipiko a paset ti lubong nga intudingna iti kada sanga nga opisina. Bayat a maporma dagiti kongregasion iti las-ud ti teritoria dayta a sanga, kada kongregasion maikkan iti paset dayta a teritoria tapno isut’ pangasabaanna. Ti met kongregasion bingayenna dayta a lugar iti kada benneg tapno maituding kadagiti grupo ken kadagiti indibidual a ministro iti uneg dayta a kongregasion. Dagitoy ikagumaanda a danonen ti kada sangakabbalayan iti regular a pamay-an. Ngem dagidiay ngay lugar a di pay naituding kadagiti kongregasion?

Idi 1951 adda naaramid a listaan kadagiti amin a distrito idiay Estados Unidos tapno maikeddeng no aniada dagidiay saan a regular a mabisbisita dagiti Saksi ni Jehova. Idi a kanito, gistay 50 porsiento ti di matartrabaho wenno pasetda laeng ti mawanwanas. Naiyurnos a dagiti Saksi mapanda kasabaan dagitoy a lugar no bulbulan ti kalgaw wenno kadagiti dadduma a maikanatad a tiempo, a rantada ti mangipasdek kadagiti kongregasion. No awan dagiti bumalay, nangibatida no dadduma iti naiyimprenta a mensahe, agraman maysa a literatura ti Biblia. Naikondukta ti panagadal iti Biblia babaen iti koreo. Idi agangay, naibaon dagiti espesial a payunir kadagita a teritoria tapno mataming dagidiay interesado.

Daytoy nga aktibidad saan a naaramid laeng idi 1950’s. Iti intero a lubong, kadagiti daga a dagiti laeng kangrunaan a siudad ti makaskasabaan ngem addaanda kadagiti di naituding a teritoria, agtultuloy a reggetanda a danonen dagiti umili a di regular ti pannakakasabada. Idiay Alaska idi 1970’s, agarup 20 porsiento kadagiti umili ti agnanaed kadagiti nasulinek a purok. Adu kadagitoy nga umili ti ad-adda a madanon no kalam-ekna no bale agsardengda nga agkalkalap. Ngem isu met dayta ti tiempo a ti nakaro a yelo ken panagbagio pagpeligruenna ti panageroplano. Kaskasdi, dagiti umili nga Eskimo, Indian, ken Aleut masapul a magundawayanda nga ammuen ti probision para iti agnanayon a biag iti sidong ti Pagarian ti Dios. Tapno madanonda ida, adda grupo ti 11 a Saksi nga agusarda kadagiti babassit nga eroplano ket danonenda ti agarup 200 a purok a naiwaras iti lugar a 844,000 a kilometro kuadrado iti unos ti dua a tawen. Dagitoy ket ginastuan amin dagiti boluntario a kontribusion dagiti lokal a Saksi.

Malaksid kadagita a panangasaba, dagiti nataengan a Saksi naparegtada a mangutob iti inda iyaakar kadagiti lugar iti uneg ti mismo a pagilianda a dakdakkel ti pakasapulan kadagiti mangiwaragawag iti Pagarian. Rinibo dagiti immakar. Kadagidiay nangaramid iti kasta idiay Estados Unidos isu da Eugene ken Delia Shuster, a pinanawanda ti Illinois idi 1958 tapno agserbida sadi Hope, Arkansas. Nagtaengda sadiay iti nasurok a tallo a dekada tapno birukenda dagiti interesado, organisarenda ida a kongregasion, sada tulongan ida a makagteng iti Nakristianuan a kinanataengan.

Gaput’ panangparegta ti manangaywan ti sirkitoda, idi 1957, da Alexander B. Green ken ni baketna pinanawanda ti Dayton, Ohio, tapno agserbida sadi Mississippi. Idi damo naitudingda sadi Jackson ket dua a tawen kalpasanna sadi Clarksdale. Idi agangay ni Kabsat Green nagserbi kadagiti lima pay a lugar. Addaan amin dagitoy kadagiti babassit a kongregasion a makasapul iti tulong. Nangged a kas dianitor, hardinero, agtarimaan kadagiti muebles, agtarimaan iti kotse, ken dadduma pay. Ngem ti kangrunaan nga inasikasona isut’ panangikasaba iti naimbag a damag. Tinulonganna dagiti lokal a Saksi a rumang-ay iti naespirituan, nakipagtrabaho kadakuada tapno danonenda dagiti agnanaed iti teritoriada, ket masansan a timmulong a nangbangon iti Kingdom Hall sakbay a napan manen iti sabali.

Idi 1967, idi a ni Gerald Cain nagbalin a Saksi sadi lumaud nga Estados Unidos, isu ken ti pamiliana sibabara a nariknada ti kinaganetget ti trabaho a panagebanghelio. Uray pay sakbay a nabautisaranda, inyurnosdan ti panagserbi iti dakdakkel a pakasapulan. Iti uppat a tawen timmulongda iti kongregasion ti Needles, California. Ti teritoriada sinaklawna dagiti paset ti tallo nga estado ti lumaud nga Estados Unidos. Idi a kapilitan nga umakarda gaput’ salun-atda, nangpilida manen iti lugar nga adda naisangsangayan a pakasapulan, ti paset ti balayda pinagbalinda a Kingdom Hall. Adu pay nga iyaakar ti simmaruno, ngem kanayon a ti kangrunaan a laglagipenda isut’ ipapanda iti lugar a dakdakkel ti maitulongda iti panangasaba.

Bayat nga immadu ti bilang dagiti kongregasion, kadagiti dadduma a lugar kasapulanda unay dagiti kualipikado a panglakayen. Tapno makatulongda, rinibo a panglakayen ti nagboluntario nga agbiahe a regular (ket iti bukodda a gasto) a mapan kadagiti kongregasion nga adayo manipud pagtaenganda. Agbiaheda sadiay iti mamitlo, mamimpat, maminlima, wenno ad-adu pay iti linawas​—tapno makiramanda kadagiti gimong ti kongregasion ken iti ministerio idiay tay-ak ken tapno ipastoranda pay ti arban. Naaramid daytoy saan laeng nga idiay Estados Unidos no di pay ket idiay El Salvador, España, Japan, Netherlands, ken adu pay a dagdaga. Kadagiti dadduma a kaso, immakar dagiti panglakayen agraman pamiliada, tapno makatulongda itoy a kasapulan.

Aniat’ resultada? Amirisenyo ti maysa a pagilian. Idi 1951, idi damo a naiyanunsio ti urnos a mangtrabaho kadagiti di naituding a teritoria, adda agarup 3,000 a kongregasion idiay Estados Unidos, nga agpromedio iti 45 nga agibumbunannag iti kada kongregasion. Idi 1975, addan 7,117 a kongregasion, ket ti promedio nga aktibo a Saksi a naitimpuyog iti kada kongregasion nagbalinen a gistay 80.

Ti naited a panangsaksi iti nagan ken Pagarian ni Jehova nanipud 1945 inggat’ 1975 dakdakkel nga amang ngem ti aniaman a nagapuanan agingga idi.

Ti bilang dagiti Saksi rimmang-ay manipud 156,299 idi 1945 inggat’ 2,179,256 iti intero a globo idi 1975. Tunggal maysa kadagitoy nakiramanda a personal iti pannakaikasaba ti Pagarian ti Dios iti publiko.

Idi 1975, mangaskasaba dagiti Saksi ni Jehova iti 212 a daga (nabilang sigun ti pannakabingaybingay ti mapa idi karrugi ti 1990’s). Iti las-ud ti pagilian ti E.U. ken Canada, 624,097 kadakuada ti mangitultuloy iti ministerioda. Idiay Europa, iti ruar ti dati nga Union Soviet, adda pay 614,826. Madamdamagen ti Africa ti mensahe ti kinapudno nanipud iti 312,754 a Saksi a makiramraman iti trabaho sadiay. Ti Mexico, Central America, ken Sud America pagserserbian idi ti 311,641 a Saksi; ti Asia, 161,598; ti Australia ken dagiti adu nga isla iti intero a daga, 131,707.

Bayat ti 30 a tawen agingga idi 1975, binusbos dagiti Saksi ni Jehova ti 4,635,265,939 nga oras iti panangasaba ken panangisuro iti publiko. Nakaipaimada pay iti 3,914,971,158 a libro, bokleta, ken magasin kadagiti interesado tapno matulonganda a mangapresiar no kasanoda a magunggonaan iti naayat a panggep ni Jehova. Kas maitunos iti bilin ni Jesus nga agaramid kadagiti adalan, nakaaramiddat’ 1,788,147,329 a panagsarungkar kadagiti interesado, ket idi 1975 adda 1,411,256 a promedio ti libre nga iyad-adalandat’ Biblia kadagiti pagtaengan dagiti indibidual ken pampamilia.

Idi 1975 aktual a dimmanon ti pannakaikasabat’ naimbag a damag iti 225 a daga. Iti nasurok a 80 a daga a dimmanonan ti naimbag a damag idi 1945 ngem awananda iti kongregasion daydi a tawen, rimmangpayan dagiti kongregasion dagiti naregta a Saksi idi 1975. Naibilang kadagitoy ti Republika ti Korea nga addaan 470 a kongregasion, España nga addaan 513, Zaire nga addaan 526, Japan nga addaan 787, ken Italia nga addaan 1,031.

Bayat iti periodo a 1945 inggat’ 1975, kaaduan kadagidiay nagbalin a Saksi ni Jehova dida imbilang a napulotanda iti espiritu ti Dios a buyogen ti namnama nga agbiag sadi langit. Idi primavera ti 1935, ti bilang dagiti nakiraman iti emblema iti Pangrabii ti Apo nagdagup iti naan-anay a 93 porsiento kadagidiay makiramraman iti ministerio idiay tay-ak. (Idi arinunos dayta a tawen, ti “dakkel nga umariwekwek” iti Apocalipsis 7:9 natarusanda a buklen dagidiay agbiagto nga agnanayon ditoy daga.) Idi 1945 ti bilang dagiti Saksi a nangnamnama nga agbiag iti paraiso a daga immaduda unayen a buklenda ti 86 porsiento kadagidiay makiramraman iti pannakaikasabat’ naimbag a damag. Idi 1975 dagidiay agkunkuna a Kristianoda a napulotan iti espiritu nakurangdan a kagudua ti 1 porsiento iti dagup ti sangalubongan nga organisasion dagiti Saksi ni Jehova. Nupay naiwarasda iti agarup 115 a daga idi a tiempo, dagidiay napulotan nagtultuloyda a nagserbi kas nagkaykaysa a bagi iti babaen ni Jesu-Kristo.

[Blurb iti panid 463]

“Nanipud kaaddayo ditoy pagsasaritaanda aminen ti Biblia”

[Blurb iti panid 466]

“Ti kaibagbagam kaniak isut’ nabasak iti daydi a Biblia adu a tawenen ti naglabas”

[Blurb iti panid 470]

Rinibo dagiti immakar kadagiti lugar iti pagilianda nga ad-adda a kasapulan kadagiti Saksi

[Blurb iti panid 472]

“Maysa a di-magatadan a gunggona”

[Blurb iti panid 475]

Naibaon dagiti kualipikado a Saksi kadagiti daga a nangnangruna nga agkasapulan

[Blurb iti panid 486]

Babaen kadagiti nabileg a Nainkasuratan nga argumento, imbutaktak dagiti immuna a Saksi idiay Nigeria dagiti klero ken ti ulbod a sursuroda

[Blurb iti panid 497]

No maibusanda ti sao, nagkumpasda

[Blurb iti panid 499]

Ti panggep? Danonen amin a madanon iti mensahe ti Pagarian

[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 489]

Dagiti misionero a nasanay sadi Gilead, kas kada Stanley Jones (kattigid) ken Harold King (kannawan), nagserbida ditoy nanipud 1947 inggat’ 1958, agraman dagiti naregta a pamilia dagiti lokal a Saksi

Manipud Chefoo, rinibo dagiti surat, tract, ken libro ti naipatulod iti baet ti 1891 ken 1900

Ni C. T. Russell nagpalawag sadi Shanghai ket 15 a siudad ken purok ti binisitana, 1912

Adu a literatura ti imbunong dagiti colporteur iti kosta ti China, agraman kadagiti biahe a nagpauneg, idi 1912-18

Nagserbi ditoy dagiti colporteur a Hapon, 1930-31

Adda dagiti naibrodkas iti radio iti saot’ Intsik manipud Shanghai, Peking, ken Tientsin, idi 1930’s; nagbanaganna, dagiti surat nga agkidkiddaw iti literatura naggapuda kadagiti adu a paset ti China

Dagiti payunir manipud Australia ken Europa nangasabada sadi Shanghai, Peking, Tientsin, Tsingtao, Pei-tai-ho, Chefoo, Weihaiwei, Canton, Swatow, Amoy, Foochow, Hankow, ken Nanking kadagidi 1930’s inggat’ 1940’s. Dagiti dadduma nagnada iti Kalsada ti Burma ket nangasabada sadi Pao-shan, Chungking, Ch’eng-tu. Dagiti lokal a payunir nagserbida sadi Shensi ken Ningpo

Inkagumaanda nga idanon ti naimbag a damag ti Pagarian ni Jehova kadagiti umili ti China

[Ladawan]

Dagiti misionero a nasanay sadi Gilead, kas kada Stanley Jones (kattigid) ken Harold King (kannawan), nagserbida ditoy nanipud 1947 inggat’ 1958, agraman dagiti naregta a pamilia dagiti lokal a Saksi

[Mapa]

CHINA

[Mapa/Dagiti ladawan iti panid 462]

Ti “Sibia” nagserbi nga agtatapaw a balay dagiti misionero idiay West Indies

G. Maki

S. Carter

R. Parkin

A. Worsley

[Mapa]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

BAHAMAS

LEEWARD ISLANDS

VIRGIN ISLANDS (U.S.)

VIRGIN ISLANDS (BRITISH)

WINDWARD ISLANDS

[Mapa iti panid 477]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti mangted-biag a danum ti kinapudno sinawangda dagiti nasional a pagbedngan ket nagayusda iti adu a lugar ti Africa

EGIPTO

SENEGAL

KENYA

SUD AFRICA

GHANA

KENYA

MALAWI

NIGERIA

SIERRA LEONE

ZAMBIA

[Dagiti ladawan iti panid 464]

Kas misionero idiay Bolivia, da Edward Michalec (kattigid) ken Harold Morris (kannawan) immunada a nangasaba ditoy La Paz

[Ladawan iti panid 465]

Ti bapor nga “El Refugio,” nga inaramid dagiti Saksi idiay Peru, nausar a nangidanon iti mensahe ti Pagarian kadagiti agnanaed iti igid dagiti karayan iti surong ti Amazon

[Ladawan iti panid 467]

Dagiti klase ti literasia nga inkondukta dagiti Saksi idiay Mexico timmulong kadagiti pinullo ribo nga umili a nangbasa iti Sao ti Dios

[Ladawan iti panid 468]

Ni Kabsat Knorr (sango a kannawan) pinalawaganna dagiti Saksi kadagiti babassit nga asamblea a naangay kadagiti talon ken bambantay ti Argentina idi napawilanda nga agasamblea a silalatak

[Ladawan iti panid 469]

Kadagidiay rinibo a Saksi nga immakar iti sabali a pagilian tapno agserbida iti dakdakkel a pakasapulan isu dagiti pamilia, kas kada Harold ken Anne Zimmerman agraman uppat nga ubbingda (Colombia)

[Ladawan iti panid 471]

Kas panangipangag iti awis nga agboluntario, da Tom ken Rowena Kitto immakarda idiay Papua tapno isuroda ti kinapudno ti Biblia

[Ladawan iti panid 471]

Da John ken Ellen Hubler, sa sinaruno ti 31 pay a dadduma a Saksi, immakarda idiay New Caledonia. Sakbay a nagawidda, adda kongregasion a natibker ti pannakaipasdekna sadiay

[Ladawan iti panid 473]

Kas agtutubo idiay Western Samoa, sinaranget ni Fuaiupolu Pele ti nakaro nga ibubusor ti pamilia ken komunidad idi inkeddengna nga agbalin a Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 474]

Idi kumbinsidon ni Shem Irofa’alu ken dagiti kakaduana a ti isursuro dagiti Saksi ni Jehova ket talaga a kinapudno, dagiti simbaan ti 28 a purok idiay Solomon Islands pinagbalinda amin a Kingdom Hall

[Dagiti ladawan iti panid 476]

Tapno makakasabada idiay Ethiopia idi rugrugi ti 1950’s, dagiti Saksi masapul a mangipasdekda ti mision nga eskuelaan ket mangisuroda

[Ladawan iti panid 478]

Idi inggakatda nga idistiero, impanamnama ti prominente nga opisial ken Gabriel Paterson (makita ditoy): ‘Ti kinapudno kasla dakkel a karayan; uray tambakam lapunosennanto ti tambak’

[Dagiti ladawan iti panid 479]

Idi 1970 naangay ti kumbension idiay Nigeria, 3,775 a kabbaro a Saksi ti naitaneb; siniguradoda a tunggal maysa ket talaga a kualipikado

[Dagiti ladawan iti panid 481]

Dagiti pelikula a naipabuya (idiay Africa ken iti intero a lubong) impamatmatna kadagiti nagbuya ti kinalawa ti makitkita nga organisasion ni Jehova

[Ladawan iti panid 482]

Ni João Mancoca (naiparang ditoy a kadduana ni Mary, a baketna) ket sisusungdo a nagserbi ken Jehova iti adu a dekada nupay sinarangetna dagiti nakarikrikut a kasasaad

[Ladawan iti panid 483]

Idi 1961, ni Ernest Heuse, Jr., ken ti pamiliana, nakastrekda idiay Zaire (Congo idi) tapno tumulongda a mangted iti naespirituan nga instruksion kadagidiay talaga a nagtarigagay nga agserbi ken Jehova

[Dagiti ladawan iti panid 485]

Nupay nakatawenna pay la a nabautisaran ken awan Saksi nga am-ammona idiay Kenya, ni Mary Whittington napan timmulong kadagiti sabali a mangammo iti kinapudno

[Ladawan iti panid 487]

Ni Mary Nisbet (sentro a sango), a nagbaetan da Robert ken George nga annakna, a nagpayunir idiay Makindaya nga Africa idi 1930’s, ken (iti likud) da William nga anakna ken Muriel nga asawana, a nagserbi idiay Makindaya nga Africa nanipud 1956 inggat’ 1973

[Dagiti ladawan iti panid 488]

Idi naangay ti kumbension ti Filipinas idi 1945, naited dagiti instruksion no kasanoda a mangisuro babaen iti panangiyadal iti Biblia kadagiti pagtaengan

[Dagiti ladawan iti panid 490]

Da Don ken Mabel Haslett, dagiti immuna a misionero ti Japan kalpasan ti gubat, a mangaskasabada iti kalsada

[Ladawan iti panid 491]

Iti 25 a tawen ni Lloyd Barry (kannawan) nagserbi idiay Japan, idi damo kas misionero sa kalpasanna kas manangaywan ti sanga

[Ladawan iti panid 491]

Da Don ken Earlene Steele, dagiti damo kadagiti adu a misionero a nagserbi iti Republika ti Korea

[Ladawan iti panid 492]

Kadagiti naglabas a tawtawen, dagiti mananggulo kinamatda no dadduma ni Fred Metcalfe idi inkasabana ti Biblia idiay Ireland; ngem idi agangay dimngeg dagiti umili, ket rinibo ti nagbalin a Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 493]

Nupay bimmusor dagiti klero, rinibo dagiti nagaaripuno kadagiti kumbension dagiti Saksi idiay Italia (Roma, 1969)

[Ladawan iti panid 494]

Bayat ti pannakaipawil, masansan a naangay dagiti gimong ti kongregasion iti away, nga agpipiknikda, kas idiay Portugal

[Dagiti ladawan iti panid 495]

Dagiti naibalud a Saksi sadi Cádiz, España, intuloyda ti nangasaba babaen iti surat

[Dagiti ladawan iti panid 496]

Dagiti dadakkel a kumbension nangipaayda iti oportunidad tapno ti publiko makita ken mangngeganda a mismo no ania a klase a tattao dagiti Saksi

Paris, Francia (1955)

Nuremberg, Alemania (1955)

[Dagiti ladawan iti panid 498]

Tapno maidanonda ti naimbag a damag kadagiti isuamin idiay Luxembourg, dagiti Saksi ni Jehova nagusarda kadagiti literatura iti di kumurang sangagasut a pagsasao