ARAMID DAGITI APOSTOL, DAGITI
Daytoy ti paulo a nayawag iti maysa kadagiti libro ti Biblia nanipud pay maikadua a siglo K.P. Kangrunaan a saklawenna ti ar-aramid da Pedro ken Pablo, imbes a ti ar-aramid ti amin nga apostol iti pangkaaduan; ken ipaayannatayo iti mapagtalkan unay ken kalawaan ti saklawna a pakasaritaan ti nakaskasdaaw a panangrugi ken napardas nga irarang-ay ti organisasion Kristiano, umuna kadagiti Judio ket kalpasanna kadagiti Samaritano ken kadagiti Gentil a nasion.
Ti naringringbaw a tema ti intero a Biblia, ti Pagarian ni Jehova, isu ti kangrunaan iti libro (Ara 1:3; 8:12; 14:22; 19:8; 20:25; 28:31), ken patinayon a mapalagipantayo no kasano a “naan-anay a nangsaksi” dagiti apostol maipapan ken Kristo ken iti dayta a Pagarian ken naan-anay nga intungpalda ti ministerioda. (2:40; 5:42; 8:25; 10:42; 20:21, 24; 23:11; 26:22; 28:23) Ti libro mangipaay met iti kangayedan a historikal a nalikudan a pangikugnalan iti panangtarus kadagiti naipaltiing a sursurat ti Kristiano a Griego a Kasuratan.
Ti Mannurat. Ti panglukat a sasao ti Aramid tukoyenna ti Ebanghelio ni Lucas kas “ti umuna a salaysay.” Ket yantangay dagitoy dua a salaysay naiturong iti isu met laeng a tao, ni Teofilo, ammotayo a ni Lucas ti mannurat iti Aramid, nupay saanna nga impirma ti naganna. (Lu 1:3; Ara 1:1) Ti dua a salaysay adda panagkaasping ti estilo ken pannakaisaoda. Ti Muratorian Fragment iti maudi a paset ti maikadua a siglo K.P. kunaenna met a ni Lucas ti nangisurat. Ti eklesiastiko a sursurat iti maikadua a siglo K.P. da Irenaeus ti Lyons, Clemente ti Alejandria, ken Tertullian ti Cartago, no agadawda iti Aramid, isitarda ni Lucas kas isu ti mannurat.
Kaano ken Sadino a Naisurat. Ti libro saklawenna ti periodo nga agarup 28 a tawen, nanipud iyuuli ni Jesus idi 33 K.P. agingga iti ngudo ti maikadua a tawen ti pannakaibalud ni Pablo idiay Roma idi agarup 61 K.P. Bayat daytoy a periodo uppat a Romano nga emperador ti nagturay a nagsasaruno: da Tiberio, Caligula, Claudio, ken Nero. Yantangay isalaysayna ti paspasamak iti maikadua a tawen ti pannakaibalud ni Pablo idiay Roma, mabalin a saan a nakompleto a nasapsapa. No naladladaw koma a naisurat ti salaysay, nainkalintegan a namnamaen a nakaipaay koma ni Lucas iti ad-adu pay nga impormasion maipapan ken Pablo; no naisurat kalpasan ti tawen 64 K.P., sigurado a nadakamat koma ti nadawel a panangidadanes ni Nero a nangrugi idin; ket no naisurat kalpasan ti 70 K.P., kas iruprupir ti sumagmamano, mainanamatayo a nailanad koma ti pannakadadael ti Jerusalem.
Ti mannurat a ni Lucas kinaduaanna ni Pablo iti adu a tiempo bayat dagiti panagdaliasatna, agraman ti napeggad a panaglayagna nga agturong idiay Roma, a nalawag dayta iti panangaramatna kadagiti mangtuktukoy iti agsasao a pangadu ti pormana a pronombre a “mi,” “kami,” ken “dakami” iti Aramid 16:10-17; 20:5-15; 21:1-18; 27:1-37; 28:1-16. Ni Pablo, kadagiti suratna a naikur-it manipud Roma, dakamatenna nga adda met sadiay ni Lucas. (Col 4:14; Flm 24) Ngarud, idiay Roma a nakompleto ti panangisurat iti libro ti Aramid.
Kas napaliiwen, ni Lucas a mismo ket maysa a nakasaksi iti kaaduan iti insuratna, ket kadagiti panagdaliasatna kinasaritana dagiti padana a Kristiano a mabalin a nakipaset wenno nakapaliiw iti sumagmamano a nadeskribir a pasamak. Kas pagarigan, maibaga kenkuana ni Juan Marcos maipapan iti namilagruan a pannakaluk-at ni Pedro manipud pagbaludan (Ara 12:12), idinto ta ti paspasamak a nadeskribir iti kapitulo 6 ken 8 mabalin a naammuan manipud iti misionero a ni Felipe. Ket siempre, kas nakasaksi, nakaipaay ni Pablo iti adu a detalye ti paspasamak a naaramid idi saanna a kadua ni Lucas.
Kinaumiso. Ti kinaumiso ti libro ti Aramid ket iti panaglabas ti tawtawen pinatalgedan ti adu a takuat ti arkeolohia. Kas pagarigan, kuna ti Aramid 13:7 a ni Sergio Paulo ti prokonsul ti Chipre. Ita pagaammon a sakbay unay ti panangsarungkar ni Pablo iti Chipre inturayan dayta ti maysa a propretor, wenno opisial a pannakabagi, ngem ti maysa a kitikit a nasarakan idiay Chipre paneknekanna a ti isla ket direkta nga inturayan ti Senado ti Roma iti kinatao ti maysa a gobernador ti probinsia a maaw-awagan prokonsul. Umasping iti dayta, idiay Grecia, bayat ti panagturay ni Augusto Cesar, ti Acaya ket maysa a probinsia a direkta nga inturayan ti Senado ti Roma, ngem idi a ni Tiberio ket emperador direkta nga inturayanna dayta. Idi agangay, iti sidong ni Emperador Claudio, nagbalin manen a senado a probinsia, sigun ken Tacitus. Nasarakan ti maysa a pirsay ti bilin manipud ken Claudio agpaay kadagiti Delphiano ti Grecia, a mangtuktukoy iti kinaprokonsul ni Galion. Ngarud, umiso ti Aramid 18:12 iti panangdakamatna ken Galion kas “prokonsul” idi a ni Pablo adda idiay Corinto, ti kabesera ti Acaya. (Kitaenyo ti GALION.) Kasta met, ipakita ti maysa a kitikit iti paglasatan nga arko idiay Tesalonica (a naitalimeng dagiti rissing dayta iti British Museum) a ti Aramid 17:8 ket umiso iti panangdakamatna kadagiti “agturay iti siudad” (“politarka,” gobernador dagiti makipagili), numan pay daytoy a titulo saan a masarakan iti klasikal a literatura.
Agingga itoy nga aldaw idiay Atenas, ti Areopago, wenno Turod ni Mars, a nangasabaan ni Pablo, sitatakder kas naulimek a saksi iti kinapudno ti Aramid. (Ara 17:19) Dagiti termino ken sasao iti medisina a masarakan iti Aramid tumunos kadagiti Griego a mannurat iti medisina iti dayta a tiempo. Dagiti pamay-an ti panagdaliasat a naaramat idiay Makintengnga a Daya idi umuna a siglo ket kangrunaanna a kas iti nadeskribir iti Aramid: iti takdang, babaen iti pannagna, panagsakay iti kabalio, wenno kadagiti karuahe a guyguyoden ti kabalio (23:24, 31, 32; 8:27-38); iti taaw, babaen kadagiti barko a pagkarga. (21:1-3; 27:1-5) Dagidiay a kadaanan a sasakayan awananda iti maymaysa a timon no di ket iturturong ti dua a dadakkel a gaud, ngarud siuumiso a nadakamat iti pangadu a bilang. (27:40) Ti pannakailadawan ti panaglayag ni Pablo babaen ti barko nga agturong idiay Roma (27:1-44) no maipapan iti tiempo a nabusbos, ti dinaliasat a distansia, ken ti nasarungkaran a luglugar ket binigbig dagiti agdama-aldaw a marino a pamiliar iti rehion kas naan-anay a mapagtalkan ken mapagpiaran.
Dagiti nangaramid iti katalogo ti Kasuratan manipud maikadua agingga iti maikapat a siglo K.P. awanan panagduadua nga inawatda ti Aramid dagiti Apostol kas naipaltiing a Kasuratan ken kanoniko. Ti paspaset ti libro, agraman ti pirpirsay ti uppat nga Ebanghelio, ket masarakan iti Chester Beatty No. 1 a papiro a manuskrito (P45) iti maikatlo a siglo K.P. Ti Michigan No. 1571 a manuskrito (P38) iti maikatlo wenno maikapat a siglo naglaon iti paspaset ti kapitulo 18 ken 19, ket ti maikapat a siglo a manuskrito, ti Aegyptus No. 8683 (P8), naglaon iti paspaset ti kapitulo 4 agingga iti 6. Ti libro ti Aramid ket nagadawan ni Polycarp ti Smirna idi agarup 115 K.P., ni Ignatius ti Antioquia idi agarup 110 K.P., ken ni Clemente ti Roma nalabit idi pay 95 K.P. Da Athanasius, Jerome, ken Augustine iti maikapat a siglo pasingkedanda amin dagiti nagkauna a listaan a nangiraman iti Aramid.
[Kahon iti panid 212]
DAGITI TAMPOK TI ARAMID
Ti panangrugi ti kongregasion Kristiano ken rekord ti naregta a publiko a panangasaba dayta iti sango ti narungsot a pannakabusor
Tiempo a saklawenna: 33 agingga iti a. 61 K.P.
Sakbay ti iyuulina sadi langit, parebbengan ni Jesus dagiti pasurotna nga agbalinda a saksina kas Mesias ni Jehova (1:1-26)
Kalpasan a maawatda ti nasantuan nga espiritu, situtured dagiti adalan a mangsaksi iti adu a pagsasao (2:1–5:42)
Dagiti Judio idiay Jerusalem manipud adu a dagdaga maipaayan iti panangsaksi iti bukodda a pagsasao; agarup 3,000 ti nabautisaran
Maaresto da Pedro ken Juan ket maipanda iti sanguanan ti Sanhedrin; awanan buteng nga ideklarada a saandanto nga isardeng ti mangsaksi
Napno iti nasantuan nga espiritu, amin dagiti adalan situtured a sawenda ti sao ti Dios; umariwekwek ti agbalin a manamati
Maaresto dagiti apostol; luk-atan ida ti maysa nga anghel; maipanda iti sanguanan ti Sanhedrin, ideklarada: “Masapul nga agtulnogkami iti Dios kas agturay imbes a kadagiti tattao”
Ti pannakaidadanes agbanag iti ilalawa ti panangsaksi (6:1–9:43)
Ni Esteban makemmeg, awanan buteng a mangsaksi, matay kas maysa a martir
Ti pannakaidadanes warawaraenna laeng dagiti apostol; naipaay ti panangsaksi idiay Samaria; nabautisaran ti Etiope a eunuko
Agparang ni Jesus iti manangidadanes a ni Saulo; makomberte ni Saulo, mabautisaran, rugianna ti naregta a ministerio
Iti sidong ti nadibinuan a panangiwanwan, ti panangsaksi dumanon kadagiti di nakugit a Gentil (10:1–12:25)
Ni Pedro kasabaanna ni Cornelio, ti pamiliana, ken ti gagayyemna; mamati dagitoy, umawatda iti nasantuan nga espiritu, ken mabautisaranda
Ti panangipadamag ti apostol maipapan itoy tignayenna ti ad-adda pay nga ilalawa iti nagtetengngaan ti nasnasion
Dagiti panagebanghelio a panagdaliasat ni Pablo (13:1–21:26)
Umuna a panagdaliasat: Agturong idiay Chipre, Asia Menor. Da Pablo ken Bernabe situturedda a mangsaksi iti publiko ken kadagiti sinagoga; napapanawda idiay Antioquia; dinarup dagiti managderraaw idiay Iconio; immuna a natratoda kas didios idiay Listra, kalpasanna maubor ni Pablo
Ti isyu maipapan ti panagpakugit dinesisionan ti manarawidwid a bagi idiay Jerusalem; naituding da Pablo ken Bernabe a pakaammuanda dagiti kakabsat a ti panagpakugit saan a makalikaguman no di ket dagiti manamati masapul nga umadayoda iti bambanag a naisakripisio kadagiti idolo, iti dara, ken iti pannakiabig
Maikadua a panagdaliasat: Agsubli a lumasat iti Asia Menor, agturong iti Macedonia ken Grecia. Naibalud idiay Filipos, ngem mabautisaran ti manangibalud ken ti pamiliana; dagiti Judio mangparnuayda iti riribuk idiay Tesalonica ken Berea; idiay Atenas, mangasaba ni Pablo iti sinagoga, iti plasa, kalpasanna idiay Areopago; 18-bulan a ministerio idiay Corinto
Maikatlo a panagdaliasat: Asia Menor, Grecia. Nabunga a ministerio idiay Efeso, kalpasanna agderraaw dagiti agpampanday iti pirak; ti apostol bagbagaanna ti papanglakayen
Maaresto ni Pablo, mangsaksi kadagiti opisial, maipan idiay Roma (21:27–28:31)
Kalpasan a darupen dagiti managderraaw idiay Jerusalem, maisaklang ni Pablo iti Sanhedrin
Kas balud, mangipaay ni Pablo iti awanan buteng a panangsaksi iti sanguanan da Felix, Festo, ken Ari Herodes Agripa II, kasta met iti barangay nga agturturong idiay Roma
Balud idiay Roma, agtultuloy a makasarak ni Pablo kadagiti pamay-an a panangikasaba iti maipapan ken Kristo ken iti Pagarian