EFESO, SURAT KADAGITI TAGA
Libro iti Kristiano a Griego a Kasuratan, insurat ni apostol Pablo idi agarup 60-61 K.P. bayat ti pannakaibaludna idiay Roma. (Efe 1:1; 3:1; 4:1; 6:20) Naipan dayta iti kongregasion idiay Efeso babaen ken Tiquico (Efe 6:21, 22), nga inaramat met ni Pablo a mangidanon iti maysa a surat kadagiti taga Colosas. (Col 4:7-9) Yantangay ti surat kadagiti taga Colosas naisurat iti agarup isu met laeng a tiempo a panagsurat ni Pablo kadagiti Kristiano a taga Efeso, adu ti pagpadaan ti libro ti Efeso ken libro ti Colosas. Sigun ken Charles Smith Lewis, “kadagiti 155 a bersikulo iti Efe[so], 78 ti masarakan iti Col[osas] a pumadpada iti nadumaduma a pamay-an.” (The International Standard Bible Encyclopaedia, inurnos ni J. Orr, 1960, Tomo II, p. 959) Di pagduaduaan nga adda pagkaaspingan dagiti kasasaad idiay Colosas ken idiay Efeso, ket nakita ni Pablo a nasayaat nga ipaayna ti isu met laeng a kita ti pammatigmaan.
No Apay a Maitutop Kadagiti Kristiano a Taga Efeso. Iti maysa a papiro a Chester Beatty (P46) kasta met kadagiti orihinal a mabasa iti Vatican Manuscript No. 1209 ken iti Sinaitiko a Manuskrito, naikkat ti sasao nga “idiay Efeso” iti Efe kapitulo 1, bersikulo 1. Nupay kasta, masarakan dayta a sasao iti dadduma pay a manuskrito ken iti amin a kadaanan a bersion. Mainayon pay, dagiti nagkauna a mannurat ti iglesia inawatda dayta kas surat kadagiti taga Efeso. Nupay ti sumagmamano impapanda a daytoy ti surat a nadakamat a naipatulod iti Laodicea (Col 4:16), maimutektekan koma nga awan daan a manuskrito nga aglaon iti sasao nga “iti Laodicea,” ket ti Efeso ti kakaisuna a siudad a nadakamat ditoy iti aniaman kadagiti manuskrito daytoy a surat.
Pammatigmaan maipapan iti materialismo. Kanayonanna, ti panangsukimat kadagiti linaon ti surat kadagiti taga Efeso ipasimudaagna a dagiti Kristiano idiay Efeso ti pampanunoten idi ni Pablo; ket mayanatup unay ti pammatigmaanna, no ikabilangan dagiti kasasaad nga agraraira idiay Efeso, ti kangrunaan a siudad iti Asia a probinsia ti Roma. Kas pagarigan, nalatak ti Efeso kas siudad a napalalo ti kinabaknangna, ket ti pagannayasan isu ti panangibilang kadagiti nailubongan a kinabaknang kas kapatgan a banag. Ngem iti suratna igunamgunam ni Pablo ti pudno a kinabaknang—ti “kinabaknang ti di kaikarian a kinamanangngaasina,” dagiti “nadayag a kinabaknang” nga ik-ikutan ti Dios kas tawid nga agpaay kadagiti sasanto, ti “manglab-aw a kinabaknang ti di kaikarian a kinamanangngaasina,” dagiti “di matukod a kinabaknang ti Kristo,” ken ti “kinabaknang ti dayag [ti Dios].” (Efe 1:7, 18; 2:7; 3:8, 16) Makatulong dayta kadagiti Kristiano a taga Efeso a maaddaan iti umiso a panangmatmat iti kinabaknang.
Panangikkat iti imoralidad. Ti Efeso ket maysa met a siudad a nagdindinamag gapu iti naalas a moral ken nalulok a kababalinna, iti nakaro nga imoralidadna. Gapuna, daytoy ti impaganetget unay ni apostol Pablo kas maysa kadagiti kababalin ti daan a personalidad ket kinunana a kasapulan nga uksoben dagiti Kristiano ti daan a personalidad ket ikawesda ti “baro a personalidad.” Gapu iti nalulok a moral a kasasaad idiay Efeso, seksual nga imoralidad ti ad-adda a pagsasaritaan dagiti umili, saan a tapno kondenarenda dayta, no di ket tapno pagraragsakanda dayta; ket ipatigmaan ni Pablo a dagiti Kristiano saanda koma nga agbalin a kas kadagita a tattao, a pakaragsakanda a pagsasaritaan ti pannakiabig ken panangisawang kadagiti naalas nga ang-angaw.—Efe 4:20-24; 5:3-5.
Dagiti aggidiat a templo. Ti pangngarig ni Pablo maipapan iti naespirituan a templo mayanatup met unay maipaay iti kongregasion Kristiano nga agnanaed iti aglikmut ti makapaamanga a pagano a templo ni Artemis, a naibilang kas maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti kadaanan a lubong. Nupay “ti intero a distrito ti Asia ken ti mapagnaedan a daga” nagdaydayawda ken Artemis ken impategda unay ti agdindinamag a templo idiay Efeso, dagiti napulotan a Kristiano buklenda ti maysa a “nasantuan a templo,” a pagnaedan ni Jehova babaen ti espirituna.—Ara 19:27; Efe 2:21.
Maigapu iti kinapudno a ti templo ni Artemis maysa a pagkamangan, naiparegta ti panagaramid iti krimen ket immadu dagiti kriminal nga agnanaed iti Efeso. Ti asinoman nga adda iti las-ud dagiti paderna saan a mabalin nga arestuen gapu iti aniaman a krimen. Nangibunga dayta iti itataud ti purok dagiti mannanakaw, mammapatay, ken dagiti umasping kadagita iti aglikmut ti templo. Maikanatad ngarud ti sasao ni Pablo maipapan iti panagtakaw, agraman ti makadangran a kinapait, panagririaw, ken kinamanangdangran.—Efe 4:25-32.
Panangannurot iti demonismo. Ti Efeso ket sentro idi ti amin a kita ti demonismo. Iti kinapudnona, dayta a siudad ket pagaammo iti intero a lubong gapu iti adu a porma ti panagsalamangkana. Ngarud, dagiti sairo nangnangruna nga aktiboda idi idiay Efeso, ket awan duadua a tapno maringbawan ti impluensia ti panagsalamangka ken panagkulam ken tapno matulongan dagiti nalinteg-panagpuspusoda a taga Efeso a lumapsut kadagitoy a sinasairo nga aramid, nangaramid ni Pablo kadagiti milagro babaen iti espiritu ti Dios; karaman pay ketdi kadagitoy ti panangparuar kadagiti nadangkes nga espiritu.—Ara 19:11, 12.
Ipatuldo dagiti sumaganad a punto no kasano a naigamer unay ti Efeso iti panagsalamangka ken no apay a mayanatup ti pammatigmaan ni Pablo maipapan iti pannakidangadang kadagiti nadangkes nga espiritu:
“Dagiti letra ti Efeso” nalatak iti intero a lubong. “Agparang a kasla buklen dagita ti sumagmamano a kombinasion dagiti letra wenno sasao, a no maibalikas buyogen kadagiti piho nga ayug ti timek, patien nga epektibo a pangikkat kadagiti sagubanit, wenno pangparuar kadagiti dakes nga espiritu; wenno, no maisurat iti pergamino ken mayaruat, naipagarup nga agserbi kas an-anib wenno anting-anting a pangsaluad manipud kadagiti dakes nga espiritu, wenno iti peggad. Dayta ti makagapu a kunaen ni Plutarch (Sympos. 7), ‘dagiti managsalamangka pilitenda dagidiay nagunggan ti sairo nga isawang ken baliksenda a mismo dagiti letra ti Efeso, iti maysa a piho a panagsasaganad.’”—Notes, Explanatory and Practical, on the Acts of the Apostles, ni A. Barnes, 1858, p. 264.
Dagiti kitikit a nakabakab iti rebrebba ti Efeso ipasimudaagda ti nakaro a kinasipnget a nagbiagan dagiti taga Efeso no maipapan iti isip ken no apay nga insurat ni apostol Pablo kadagiti Kristiano iti dayta a siudad a “saan[da] nga agtultuloyen a magna a kas iti pannagna met dagiti nasion iti kinaawan magunggona iti pampanunotda, bayat nga addada iti kinasipnget no maipapan iti isip.” (Efe 4:17, 18) Ipasimudaag dagiti kitikit iti padpader ken patpatakder a ti panagbiag dagiti umili ket tinarawidwidan dagiti panaganito, panagpadles, ken ti panagbirok kadagiti partaan.
Gapu iti panangaskasaba ni Pablo, kasta met a gapu iti namilagruan nga ar-aramidna ken pannakaparmek dagiti Judio a mangparparuar iti sairo, nagbalin a Kristiano ti adu a taga Efeso. Awan duadua a ti adu kadagitoy a tattao ket naigamer iti maysa a porma ti ar-aramid ti panagsalamangka, ta kunaen ti salaysay ti Biblia: “Adu kadagidiay nangan-annurot kadagiti arte ti panagsalamangka inyegda a pinagkaykaysa dagiti libroda ket pinuoranda ida iti sanguanan ti isuamin. Ket pinattapattada a sangsangkamaysa dagiti gatadda ket nasarakanda nga agpategda iti limapulo ribu a kapisi ti pirak [no denario, $37,200].” (Ara 19:19) Maigapu iti kasta a panagraira ti panagsalamangka idiay Efeso ken iti panangannurot iti adu a porma ti demonismo, mayanatup unay nga ipaayan ni Pablo dagiti Kristiano a taga Efeso iti nasayaat a pammatigmaan maipapan iti pannakidangadang kadagiti nadangkes nga espiritu a puersa babaen ti panangikapet iti “naan-anay a kabal manipud iti Dios.” Awan duadua a ti sumagmamano kadagiti limmapsut iti panagsalamangka ket riniribuk dagiti sairo, ket ti pammatigmaan ni Pablo nakatulong kadakuada a mangsaranget kadagiti nadangkes nga espiritu. Maimutektekan koma a ti panangdadael kadagitoy a libro a nainaig iti demonismo ket maysa kadagiti kaunaan nga inaramid dagidiay a nagkauna a Kristiano, iti kasta nangipasdekda iti pagtuladan maipaay kadagiti tattao ita nga agtarigagay a lumapsut iti impluensia wenno panangriribuk dagiti sairo.—Efe 6:11, 12.
Akem ni Kristo. Maigapu iti nadayag a namnama a naisaad iti sanguananda kas makipagtawid ken Kristo, maitutop unay nga insurat met ni Pablo kadagiti Kristiano a taga Efeso a ni Kristo naibangon “nga adayo a nangatngato ngem iti tunggal gobierno ken autoridad ken pannakabalin ken kinaapo ken iti tunggal nagan a naipanagan, saan laeng nga iti daytoy a sistema ti bambanag, no di ket kasta met iti daydiay umayto.” (Efe 1:21) Iti daytoy a surat, nakangayngayed ti panangdeskribir ni Pablo iti naitan-ok a saad ni Jesu-Kristo ken iti sagut ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios buyogen iti ayat, sirib, ken asi maipaay kadagidiay naiyeg a maikaykaysa kadakuada. Ti naan-anay a pannakailawlawag a masarakan iti Biblia maipapan iti “sagrado a palimed” ti Dios, a naipalgak iti naimbag a damag maipapan iti Kristo, ket naipaay babaen ti pannakailadawan ti pamay-an a pannakapagkaykaysanto ti amin a bambanag iti langit ken iti daga iti sidong ni Kristo ken ti pannakaiyeg agpadpada dagiti Judio ken Gentil iti kongregasion kas “maymaysa a baro a tao.”—Efe 2:15.
[Kahon iti panid 703]
DAGITI TAMPOK TI EFESO
Surat a mangipamaysa iti atension iti maysa a panangaywan nga agbanag iti pannakaikappia ken pannakaikaykaysa iti Dios babaen ken Jesu-Kristo
Bayat a sibabalud idiay Roma, insurat ni Pablo daytoy a surat agpaay iti kongregasion idiay Efeso, maysa a sasangladan a siudad iti makinlaud a kosta ti Asia Menor
Ti panggep ti Dios a panangyeg iti kappia ken panagkaykaysa babaen ken Jesu-Kristo
Iti panangyebkasna iti naindaklan a di kaikarian a kinamanangngaasi, nasakbay nga intuding ti Dios a ti sumagmamano a tattao maamponda kas annakna babaen ken Jesu-Kristo (1:1-7)
Ti Dios pinanggepna ti maysa a panangaywan (pamay-an a panangimaton iti ar-aramid iti sangakabbalayanna) a babaen iti dayta ikaykaysana iti bagina babaen ken Kristo dagidiay napili a maadda iti langlangit ken dagidiay agbiag ditoy daga (1:8-14)
Ikararag ni Pablo a pudpudno a maawatan ken matagipateg koma dagiti taga Efeso ti nakaskasdaaw a probision nga inaramid ti Dios maipaay kadakuada babaen ken Kristo (1:15-23; 3:14-21)
Dagidiay naipaayan iti natatan-ok nga annongen mainaig ken Kristo sigudda a natay iti basol; ti pannakaisalakanda ket sagut ti Dios, saan a bayad gapu iti ar-aramid (2:1-10)
Babaen ken Kristo, nagpatingga ti Linteg ken naisaad ti pakaibatayan ti panagbalin dagiti Judio ken dagiti Gentil kas maymaysa a bagi, kamkameng ti sangakabbalayan ti Dios, maysa a templo a pagnaedan ti Dios babaen ti espiritu (2:11–3:7)
Babaen kadagiti pannakilangen ti Dios iti kongregasion maipalgak, uray kadagidiay adda kadagiti nailangitan a disso, ti panagduduma ti siribna (3:8-13)
Mamagkaykaysa a bambanag nga impaay ti Dios: maysa a naespirituan a bagi a mangbukel iti kongregasion, maysa a nasantuan nga espiritu, maysa a namnama, maysa nga Apo Jesu-Kristo, maysa a pammati, maysa a bautismo, maysa a Dios ken Ama (4:1-6)
Dagiti sagut a tattao nga impaay ni Kristo tulonganda ti amin a makagteng iti panagmaymaysa iti pammati; ti intero a bagi, nga adda iti sidong ti kinaulo ni Kristo, agtignay a sangsangkatunos gapu iti panagsaoda iti kinapudno ken panangiparangarangda iti ayat (4:7-16)
Ikawes ti baro a personalidad, maitunos iti sursuro ken ulidan ni Kristo
Ni Kristo ti ulidan a suroten, saan ket a dagiti nasion; ti panangaramid iti dayta kalikagumanna ti maysa a baro a personalidad (4:17-32)
Tuladen ti Dios; iparangarang ti kita ti ayat nga imparangarang ni Kristo (5:1, 2)
Adaywan ti imoral a panagsasao ken kababalin; magna kas annak ti lawag (5:3-14)
Gatangen ti tiempo; usaren a pangidaydayaw ken Jehova (5:15-20)
Buyogen ti nauneg a panagraem ken Kristo, iparangarang ti umiso a panagpasakup iti assawa a lallaki, nagannak, appo; ipakita ti naayat a konsiderasion kadagidiay adda iti aywanyo (5:21–6:9)
Ikapet ti naan-anay a naespirituan a kabal tapno makapagtakder a sititibker maibusor iti nasikap nga ar-aramid ti Diablo
Addaantayo iti pannakigubal maibusor kadagiti nadangkes nga espiritu a puersa; babaen iti nadibinuan a tulong, mabaelantayo a sarangten dagitoy a manangsinga iti kappia ken panagkaykaysa (6:10-13)
Ti naespirituan a kabal manipud iti Dios mangipaay iti naan-anay a salaknib; aramaten a naimbag ken agkararag a sipapasnek, nga iraman ti amin a sasanto kadagiti ararawyo (6:14-24)