ESDRAS, LIBRO TI
Maysa a rekord a mangipakpakita no kasano a tinungpal ni Jehova ti karkarina a mangisubli iti Israel manipud pannakaidestiero idiay Babilonia ken mangipasdek manen iti pudno a panagdaydayaw idiay Jerusalem. Nairaman dagiti bilin ti imperio a panangipasubli iti panagdaydayaw ken Jehova iti tengnga dagiti Judio kalpasan ti 70-tawen a pannakalangalang ti Jerusalem ken ti salaysay maipapan iti trabaho a naaramid tapno maitungpal daytoy, iti laksid dagiti tubeng. Iti intero a libro, tinaginayon ni Esdras nga imbinsabinsa ti panggep a nadakamaten. Nalawag a daytoy ti makagapu nga adda dagiti linibtawanna a paspasamak bayat ti sumagmamano a periodo ti tiempo, kas iti nagbaetan ti kapitulo 6 ken 7 ti libro, ta ti mannurat saanna a pinadpadas nga ipaay ti kompleto a salaysay ti pakasaritaan kadagita a tiempo.
Mannurat. Kas maysa a padi, eskolar, nalaing a managkopia, ken lalaki a ‘nangisagana iti pusona a mangisuro idiay Israel iti alagaden ken hustisia’ ken mangilinteg iti adda pagkuranganna a wagas ti panagdaydayaw ken Jehova nga ar-aramiden dagiti napagsubli nga Israelita, nakabatbatad a kualipikado ni Esdras a mangisurat iti libro a napanaganan iti naganna. Ti naarian a pannakabalin nga inted kenkuana ti ari ti Persia nangipaay kenkuana iti kanayonan a rason ken autoridad a mangaramid iti kasapulan a panagsirarak, ket nainkalintegan a ti kasta a tao mangisurat iti rekord maipapan iti daytoy a napateg a paset ti pakasaritaan ti nasionna. (Esd 7:6, 10, 25, 26) Ngarud, napudno ti libro iti panangaramatna iti porma a ti mannurat ti agsasao iti pamay-an nga iramanna a tukoyen ti bagina wenno ti mismo a bagina ti tuktukoyenna, mangrugi iti kapitulo 7, bersikulo 27 agingga iti kapitulo 9. Umanamong ti kaaduan nga eskolar a ti libro ti Esdras itultuloyna ti pakasaritaan iti benneg a pagnguduan ti Cronicas, kas ipakita ti panangidilig iti 2 Cronicas 36:22, 23 iti Esdras 1:1-3. Uray daytoy ipatuldona a ni Esdras ti mannurat. Ti Judio a tradision tukoyenna met ni Esdras kas ti nangisurat.
Kinaumiso. Ti libro ti Esdras nairaman iti Hebreo a kanon. Idi damo, naitipon dayta iti Nehemias bilang mangbukel iti maymaysa a lukot. Ti Talmud ti Babilonia (Bava Batra 14b) surotenna daytoy a tradision, ngem nanipuden idi maika-16 a siglo, napagsinadan kadagiti naimaldit a Hebreo a Biblia, nupay iti pakadagupan a bilang dagiti libro ti Hebreo a Kasuratan maibilang dagitoy a dua a libro kas maymaysa. Ti Douay Version aramatenna dagiti awag nga Umuna ken Maikadua nga Esdras, a surotenna ti Griego nga ispeling. Nupay kasta, ipakitana a ti maikadua a libro ket pagaammo met kas Nehemias. Adda apokripa a libro iti Griego a maaw-awagan Esdras III. Buklen daytoy dagiti teksto a naala iti Maikadua a Cronicas, Esdras, ken Nehemias kasta met ti sumagmamano a nalatak a sarsarita; adda met libro a di umiso a naawagan iti Esdras IV.
Kaaduan a paset ti Esdras ket naisurat iti Hebreo. Ngem adda dakkel a paset a naisurat iti Aramaiko, yantangay nagkopia ni Esdras manipud kadagiti publiko a rekord ken opisial a dokumento. Ramanen daytoy dagiti kopia ti sursurat iti Persiano nga ar-ari nga impatulod dagiti opisial “iti labes ti Karayan [Eufrates]” ken dagiti subalit ken linlinteg ti ari a mangipapaannurot iti bilbilin kadagitoy nga opisial. Kasta met, nangipaay ni Esdras iti ababa a pakasaritaan a mamagnaig kadagitoy a dokumento. Aramaiko ti pagsasao a naaramat kadagiti diplomatiko a saritaan iti nagbabaetan dagiti gobierno ken iti internasional a komersio idi kaaldawan ni Esdras. Dagiti Aramaiko a paset masarakan iti kapitulo 4 agingga iti 7. Ti sumagmamano nga impormasion iti Esdras ket nakopia manipud kadagiti naidulin a dokumento dagiti Judio, ket siempre, daytoy a paset naisurat iti Hebreo. Dagitoy a kinapudno pabilgenda met ti argumento maipaay iti kinaumiso ti salaysay ti Esdras.
Ilanad ti Esdras 7:23-26 a ti gobierno ti Persia inanamonganna ti Linteg ni Moises kas agaplikar kadagiti Judio ket ngarud adda naitulong dagiti Persiano iti pannakaisubli ti pudno a panagdaydayaw. Siuumiso a napagsasaganad dagiti Persiano nga ar-ari kadagiti panangtukoy kadakuada ni Esdras. Ita, ti kaaduan nga eskolar awatenda ti kinaumiso ti libro; kas pagarigan, ti The New Westminster Dictionary of the Bible prangka a kunaenna a “saan a mapagduaduaan ti kinamapagtalkan dagiti linaonna a pakasaritaan.” (Inurnos ni H. Gehman, 1970, p. 291) Mapangnamnamaan ngarud ti rekord a nailanad iti libro, ket ni Esdras napaypayso a tao iti pakasaritaan.
Tiempo ken Kasasaad. Naisurat ti libro ti Esdras idi agarup 460 K.K.P., a kagiddan dagiti libro ti Cronicas. Mangrugi ni Esdras babaen ti panangisalaysayna iti bilin ni Ciro maipaay iti pannakaisubli dagiti Judio manipud Babilonia. Idi umuna a tawen ni Ciro, daytoy a Persiano nga ari nangiruar iti waragawag ti pannakaisubli. (Esd 1:1) Ti Juda ken Jerusalem nabaybay-an nga awanan kadagiti agnanaed, idi otonio ti 607 K.K.P., idi a dagidiay imbati ni Nabucodonosor immakarda idiay Egipto. Ti maika-70 a tawen ti pannakalangalang ti Jerusalem, ti maudi a naipaalagad a sabbath iti daga, ket agpatingga iti otonio ti 537 K.K.P. Nairuar la ketdi ti bilin ni Ciro iti naladaw a paset ti 538 K.K.P. wenno iti nasapa a paset ti 537 maigapu iti dua a rason. Ti pannakalangalang kasapulan nga agpaut agingga nga agngudo ti maika-70 a tawen, ket saan a mainanama nga agdaliasat dagiti naluk-atan nga Israelita iti nalam-ek a natutudo a paniempo, kas mabalin a mapasamak no naipaay koma ti bilin sumagmamano a bulan a nasapsapa. Mabalbalin a nairuar dayta iti nasapa a paset ti primavera ti 537 K.K.P. tapno maipaayan dagiti Judio iti gundaway nga agdaliasat bayat ti namaga a paniempo, makagtengda idiay Jerusalem, ken maibangonda ti altar iti umuna nga aldaw ti maikapito a bulan (Tisri) ti tawen 537 K.K.P., Setiembre 29 sigun iti Gregorian a kalendario.—Esd 3:2-6.
Kalpasan ti panangdeskribirna iti Paskua ken iti Piesta dagiti Di Pinaalsa a Tinapay a naangay kalpasan ti pannakairingpas ti templo idi 515 K.K.P., libtawan ni Esdras ti sumaganad a periodo ti tiempo agingga iti maikapito a tawen ti panagturay ni Artaxerxes, ti ari ti Persia, 468 K.K.P., idi agparang a mismo ni Esdras iti salaysay. Manipud kapitulo 7, bersikulo 27 agingga iti kapitulo 9, inaramat ni Esdras ti linguistiko a porma nga umuna a persona (first person), ngem inaramatna ti porma a maikatlo a persona (third person) iti kapitulo 10, nga imbes nga itampokna ti bagina, ipamaysana ti atension iti ar-aramid dagiti prinsipe, ti papadi, dagiti Levita, ken ti dadduma pay kadagidiay napagsubli, a nangnangruna a sinalaysayna ti panangilinteg iti kasasaad dagidiay nangasawa iti ganggannaet a babbai.
[Kahon iti panid 781]
DAGITI TAMPOK TI ESDRAS
Ti pannakaibangon manen ti templo idiay Jerusalem ken ti pannakaisubli ti pudno a panagdaydayaw sadiay kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia
Saklawenna ti periodo nga agarup 70 a tawen kalpasan ti isusubli dagiti Judio manipud pannakaidestiero idiay Babilonia
Iruar ni Ciro ti bilin a pannakawayawaya, ket ti natda dagiti Judio a destiero agsublida iti Jerusalem (idi 537 K.K.P.) tapno bangonenda manen ti templo (1:1–3:6)
Pannakaibangon manen ti templo (3:7–6:22)
Maipasdek ti pamuon iti maikadua a tawen ti isusubli manipud pannakaidestiero
Ti pannakaibangon manen ti templo maulit-ulit a singaen dagiti kabusor ket kamaudiananna agballigida a mangpasardeng iti trabaho agingga nga iti maikadua a tawen ni Dario I (520 K.K.P.) paregtaen da mammadto Zacarias ken Haggeo dagiti umili nga itultuloyda ti panagbangon
Ipalgak ti opisial a panangsukisok kadagiti Persiano a rekord idiay Babilonia ken Ecbatana nga inautorisaran ni Ciro ti pannakaibangon manen ti templo, gapuna ibilin ni Dario I a maitultuloy ti trabaho nga awan lapped, nga ituyangna ti dusa nga ipapatay kadagidiay agsalungasing
Iti maikanem a tawen ni Dario I (515 K.K.P.), mairingpas ti panangibangon iti templo, a kalpasan dayta mainaguraran ti patakder ken mangilin ti Paskua
Mapan ni Esdras idiay Jerusalem (idi 468 K.K.P.) nga addaan sagsagut maipaay iti templo ken tapno mangdutok iti uk-ukom (7:1–8:36)
Ti pammalubos iti panagdaliasat ipaay ti Persiano a monarka a ni Artaxerxes (Longimanus)
Manipud disso a naguummonganda iti karayan Ahava, ni Esdras ken ti agarup 1,500 a lallaki, malaksid pay iti 258 a Levita ken Netineo manipud Casifia, agluasda nga addaan iti balitok, pirak, ken ar-aruaten maipaay iti templo; dumtengda idiay Jerusalem nasurok a tallo ket kagudua a bulan kalpasanna
Panangdalus iti Israel, agraman kinapadi (9:1–10:44)
Idi maammuanna ti pannakamulit gapu iti pannakiasawa iti ganggannaet a babbai, mangaramid ni Esdras iti publiko a panagipudno babaen iti kararag ken Jehova
Bigbigen ni Secanias ti basol ket isingasingna ti panangaramid iti tulag a pagtalawenda dagiti ganggannaet nga assawa a babbai ken ti annakda
Maibilin nga aguummong idiay Jerusalem dagiti amin a sigud a destiero; kalpasanna maaramid ti pangngeddeng a dagiti prinsipe saggaysaenda nga usisaen dagiti kaso ti pannakamulit
Ti papadi, Levita, ken ti dadduma pay a lallaki ibanagda ti panamagtalaw iti ganggannaet nga assawa a babbai ken annak