PAAY-AYAM

Idi pay rugrugi ti pakasaritaan ti tao, nabataden ti panaginteres iti panagpalpaliwa ken panaglinglingay. Naikuna a ni Jubal, iti maikapito a kaputotan manipud ken Adan, isu “ti namunganay kadagidiay amin nga agar-aramat iti arpa ken pito.” (Ge 4:21) Iti panaglabas ti tiempo, mabalbalin nga iti periodo kalpasan ti Layus, napatanor met dagiti paay-ayam.

Egipto ken Mesopotamia. Iti agaaddayo unay a luglugar ti Egipto, Palestina, ken Mesopotamia, nakakali dagiti arkeologo iti nadumaduma a porma dagiti tabla a pagay-ayaman, dais, ken piesa iti ay-ayam, a ti sumagmamano kadagitoy ket mabalin a naaramid sakbay ti tiempo ni Abraham. Iti maysa a timmambukor a kitikit manipud ruangan ti maysa a templo dagiti Egipcio, makita a ni Ramses III makiay-ay-ayam iti maysa kadagiti kamalalana iti ay-ayam nga umasping iti dama. Ti kaaduan a paay-ayam ket nagaramat iti dais wenno maipalladaw a babassit a kayo tapno maikeddeng dagiti maaramid a gunay.

Kadagiti naipinta a ladawan a gapuanan dagiti Egipcio, saan laeng a panagsasala ken panagtokar ti nailadawan, no di ket makita met dagiti eksena ti Egipcio a babbai nga agay-ay-ayam kadagiti bola, a ti sumagmamano kadagita ket paggigiddanenda nga ipallapallangatok. Ti dadduma pay nga ay-ayam dagiti agtutubo, kas iti maysa a kita ti ginnuyodan, agkasapulan iti agsinnalisal a grupo dagiti umaayam. Nalatak met idi dagiti bulintik.

Israel. Iti Biblia, awan ti direkta a pannakatukoy dagiti paay-ayam kadagiti Hebreo, ngem adda sumagmamano a pasimudaag maipapan kadagiti espesipiko a kita ti paglinglingayan a mainayon iti musika, panagkakanta, panagsasala, ken panagsasarita. Iti Zacarias 8:5, naibaga nga adda ubbing nga agay-ay-ayam kadagiti publiko a plasa, ket ti panagkakanta ken panagsasala ti ubbing a lallaki nadakamat iti Job 21:11, 12. Idi kaaldawan ni Jesus, nagbalin nga ay-ayam dagiti ubbing ti panangtulad iti naragsak ken naliday a paspasamak. (Mt 11:16, 17) Idiay Palestina, adda dagiti nakabakab nga abalbalay ti ubbing a kas kadagiti pakupak (mapaguni babaen ti panagpakupak), sultip, ken babassit a banga ken karkaruahe. Ti Job 41:5 mabalin nga ipasimudaagna ti panagtaraken kadagiti napaamo a tumatayab. Nalablabit maar-aramid idi ti panangpunta iti maysa a puntiria babaen iti panagaramat kadagiti pana ken kasta met kadagiti pallatibong. (1Sm 20:20-22, 35-40; Uk 20:16) Nupay kasta, agparang a dagita a sinnalisal a paay-ayam ket saan a naipakadawyan kadagiti Judio agingga iti Heleniko a periodo.

Nalatak idiay Israel dagiti burburtia ken pinnugto, kas ipamatmat ti panangidatag ni Samson iti burburtia kadagiti Filisteo.​—Uk 14:12-14.

Grecia. Idi agarup tiempo a panangrugi ni Isaias nga agipadto idiay Juda, inrugi dagiti Griego dagiti nalatak nga atletiko a pasalipda iti Olimpiada kas pammadayaw ken Zeus, idi tawen 776 K.K.P. Nupay dagiti paay-ayam idiay Olimpia ti nagtalinaed a kalatakan, tallo a sabsabali pay nga ili dagiti Griego ti nagbalin a napapateg a sentro dagiti pasalip. Idiay Isthmus iti asideg ti Corinto, naangay ti Isthmiano a Paay-ayam, a nakonsagrar kas sagrado ken Poseidon. Ti Delphi intampokna ti Pythiano a Paay-ayam, idinto ta ti Nemeano a Paay-ayam, kas pammadayaw met ken Zeus, naangay iti asideg ti Nemea.

Ti Paay-ayam nga Olimpiada ket narambakan kada uppat a tawen ken adda nauneg a narelihiosuan a kaipapananna. Dagiti narelihiosuan a sakripisio ken ti panagdaydayaw iti apuy ti Olimpiada ket nalalatak a paset ti piesta. Ti Isthmiano a Paay-ayam iti asideg ti Corinto ket naangay iti kada dua a tawen.

Ti kadawyan a programa iti amin a pasalip ramanenna ti lumba iti taray, gabbo, boksing, panangipalladaw iti discus ken gayang, lumba ti karuahe, ken dadduma pay a sinnalisal. Nagsapata dagiti makisalip a tungpalenda ti nainget nga iskediul ti panagsanay nga agpaut iti sangapulo a bulan, a nakabusbosan ti kaaduan a tiempoda. Ti iskediul ti panagsanay ket siiinget a tinarawidwidan dagiti ukom a nakipagnaed kadagiti makisalip. Masansan a narigrigat ti panagsanay dagiti agsansanay no idilig iti aktual a pasalip, kas pagarigan, dagiti tumataray agsanayda nga adda padagsen kadagiti sakada ket dagiti boksingero agsanayda a sikakawes kadagiti nadagsen nga uniporme. Masansan a nabusbos ti adu a tawen tapno mapatanor dagiti kasapulan a kualidad maipaay iti panangabak kadagiti paay-ayam. Ti premio ket maysa a simple nga arkos a balangat, wenno korona a bulbulong, a ti atap nga olibo ti naaramat iti Olimpiano a Paay-ayam, bulbulong ti saleng iti Isthmiano a Paay-ayam, laurel iti Pythiano a Paay-ayam, ken atap a kinsay kadagiti Nemeano a pasalip. Ti premio masansan a naipabuya iti pagpatinggaan ti lumba iti abay ti reperi, a mangparparegta kadagiti makisalsalip iti lumba iti taray nga umagawada iti amin a kabaelanda bayat a sikikitada iti premio. Nupay kasta, ti saan a panangtungpal kadagiti pagannurotan nagresulta iti pannakadiskualipikar. Dagiti paay-ayam ket topiko a pagsasaritaan dagiti amin a tattao sakbay, bayat, ken kalpasan ti pasalip. Dagiti nagballigi nga atleta ket naidaydayaw iti kasta unay, naipateg a kasla idolo, sibubuslon a naipaayan iti sagsagut, ken naisaganaan iti nagarbo a rambak. Idiay Corinto, dagiti nangabak nga atleta ket naipaayan iti pension iti intero a panagbiagda.

Roma. Dagiti Romano a paay-ayam ket naiduma unay kadagiti Griego a paay-ayam, a ti kangrunaan kadagita isu ti dangadang dagiti gladiador ken dadduma pay a pabuya a napalalo ti kinaranggasda. Dagiti salisal dagiti gladiador ket damo a nangrugi idi maikatlo a siglo K.K.P. kas narelihiosuan a serbisio kadagiti pumpon ken mabalin nga asideg ti pannakainaigda kadagiti kadaanan a pagano a ritual. Kadagitoy a ritual, dagiti managdaydayaw sinugatsugatda ti bagbagida, namagarubosda iti dara kas pammadayaw iti didiosda wenno kas pammadayaw kadagiti minatayda. (1Ar 18:28; idiligyo ti pannakaiparit dagiti kasta nga aramid iti Israel, sigun iti Le 19:28.) Idi agangay, dagiti Romano a paay-ayam ket naidedikar iti dios a ni Saturno. Awanen ti narangranggas pay ken naul-ulpit a paay-ayam ngem kadagita. Iti naminsan, nangipabuya ni Emperador Trajan kadagiti paay-ayam a nangitampok iti 10,000 a gladiador, a ti kaaduan kadakuada nakirupakda agingga a natayda sakbay ti panagngudo ti pabuya. Uray ti sumagmamano a senador, ti sumagmamano a “natan-ok” a babbai, ken ti maysa nga emperador, ni Commodus, simrekda iti arena a paglalabanan dagiti gladiador. Manipud tiempo ni Nero nga agpatpatuloy, adu a Kristiano ti napapatay kadagitoy a pasamak.

Dagiti Pagano a Paay-ayam Naiserrek iti Palestina. Bayat ti panagturay ni Antiochus Epiphanes idi maikadua a siglo K.K.P., gapu iti pannakapagbalin a Heleniko dagiti Judio, naiserrek iti Israel ti kultura ken atletiko a pasalip dagiti Griego, ket adda himnasio a naibangon idiay Jerusalem, sigun iti umuna a kapitulo ti Apokripa a libro ti Umuna a Macabeo. Naikuna iti 2 Macabeo 4:12-15 nga uray ti papadi binaybay-anda dagiti annongenda tapno makipasetda kadagiti paay-ayam. Nupay kasta, ti dadduma sibibileg a sinupiatda ti kasta a pannakaakseptar dagiti pagano a kaugalian.

Idi umuna a siglo K.K.P., nangibangon ni Herodes a Dakkel iti maysa a teatro idiay Jerusalem, maysa nga ampiteatro iti tanap, kasta met iti maysa a teatro ken maysa nga ampiteatro idiay Cesarea, ket inyussuatna ti pannakarambak dagiti paay-ayam iti kada lima a tawen kas pammadayaw ken Cesar. Malaksid iti gabbo, lumba ti karuahe, ken dadduma pay a pasalip, inramanna dagiti tampok manipud kadagiti Romano a paay-ayam, ket pinagrurupakna dagiti narungsot nga animal, kasta met a pinagririnnangetna dagiti tattao a nakondenar a matay ken dagiti kasta nga animal. Gapu iti daytoy, sigun ken Josephus, natungday ti kumplot dagiti napagrurod a Judio a mangpapatay ken Herodes.​—Jewish Antiquities, XV, 267-291 (viii, 1-4); XV, 331-341 (ix, 6).

Panangmatmat Dagiti Kristiano. Ni Tertullian, a maysa a mannurat idi maikadua ken maikatlo a siglo K.P., inlanadna ti takder dagiti nagkauna a Kristiano maipapan iti panaglinglingay a gagangay kadagiti Romano babaen ti panangikunana nga “iti panagsao, panagkita wenno panagdengngeg, awan pakibiangan [dagiti Kristiano] iti kinamauyong ti sirko, iti kinaawan babain ti teatro, iti kinarungsot ti arena, iti kinaubbaw ti himnasio.” Innayonna: “Apay koma a pagrurodendakayo, no akseptarenmi ti kaadda ti sabsabali pay a pagraragsakan? . . . laksidenmi ti pakaay-aywanyo; ti pakaay-aywanmi saan a makaparagsak kadakayo.” (Apology, XXXVIII, 4, 5) Mainaig iti mismo a panangsanay wenno panangensayo iti bagi, ti panangmatmat dagiti Kristiano ket ginupgop ni apostol Pablo iti balakadna ken Timoteo iti 1 Timoteo 4:7-10.

Mangiladawan nga Usar. Maikanatad nga inusar da Pablo ken Pedro ti sumagmamano nga aspeto dagiti paay-ayam kas pangyilustrar kadagiti punto maipaay iti panangisuro. Maisupadi iti premio wenno gunggona a nagreggetan a gun-oden dagiti makisalip kadagiti Griego a paay-ayam, ti korona nga ikagumaan a ragpaten ti napulotan a Kristiano ket naipakita kas, saan nga agkupas nga arkos a balangat a bulbulong, no di ket ti gunggona nga imortal a biag. (1Pe 1:3, 4; 5:4) Masapul nga agtaray buyogen ti determinasion a manggun-od iti gunggona ket pagtalinaedenna a sikikita dagiti matana iti dayta; makadidigra ti panangtaliaw iti nalikudan. (1Co 9:24; Fil 3:13, 14) Rumbeng a makidangadang maitunos kadagiti pagannurotan ti natakneng a panagbiag tapno saan a madiskualipikar. (2Ti 2:5) Ti panagteppel, panangdisiplina iti bagi, ken panagsanay ket nasken amin. (1Co 9:25; 1Pe 5:10) Dagiti panagregget ti Kristiano masapul nga umiso ti pakaipaturonganda, a ti panagballigi ti adda iti panunotna, no kasano a dagiti danog ti nasayaat-pannakasanayna a boksingero dumisso nga awan masayang a pigsa; nupay ti puntiria dagiti danog ti Kristiano ket saan a ti sabali pay a tao no di ket bambanag, agraman dagidiay adda iti unegna a mismo, mabalin a dayta ti mangituggod kenkuana iti pannakapaay. (1Co 9:26, 27; 1Ti 6:12) Masapul a maiwaksi amin a makalapped a dadagsen agraman ti mangsagud a basol, nga isu ti kaawan ti pammati, no kasano a dagiti makisalsalip kadagiti lumba inikkatanda ti bagbagida iti mangpadagsen a pagan-anay. Ti Kristiano a tumataray masapul a nakasagana maipaay iti lumba nga agkasapulan iti kinaandur, saan nga apagbiit nga insiwet a kinapartak.​—Heb 12:1, 2.

Mapaliiw nga iti Hebreo 12:1, dakamaten ni Pablo ti dakkel nga “ulep dagiti saksi [Gr., mar·tyʹron] a mangliklikmut kadatayo.” Saan a maysa a bunggoy dagiti umim-imatang laeng ti tuktukoyen ditoy ni Pablo, kas ibatad dagiti linaon ti immun-una a kapitulo a nakaibatayan ti kinuna ni Pablo a, “No kasta, ngarud, . . . ” Gapuna, parparegtaen ni Pablo nga umabante dagiti Kristiano iti lumba babaen ti panangipatuldona, saan a kadagiti umim-imatang laeng, no di ket iti nasayaat nga ulidan ti sabsabali pay a tumataray met, ket nangnangruna nga idagdagadagna kadagiti Kristiano a kumitada a sipapasnek iti daydiay nakapagballigin ken Ukomda itan, ni Kristo Jesus.

Ti pangngarig iti 1 Corinto 4:9 mabalin a naadaw kadagiti Romano a pasalip, a ditoy ni Pablo ken dagiti padana nga apostol kayariganda dagidiay adda iti maudi a salisal a maiparang iti arena​—ta gagangay a nayud-udi ti kadadaraan a salisal, ket dagidiay nabati maipaay iti dayta sigurado a matayda. Dagiti Romano a paay-ayam ti mabalin a nakaibatayan ti kasasaad a deskribiren ti Hebreo 10:32, 33. (Kitaenyo ti TEATRO.) Iti kinapudnona, mabalin a naipasango a mismo ni Pablo kadagiti peggad kadagiti Romano a paay-ayam, kas paneknekan ti panangtukoyna iti 1 Corinto 15:32 maipapan iti ‘pannakirupak kadagiti narungsot nga animal idiay Efeso.’ Ti sumagmamano ibilangda nga imposible a ti maysa nga umili ti Roma maipasango kadagiti narungsot nga animal iti arena, ket isingasingda a piguratibo ti pannakaaramat daytoy nga ebkas, kas pangtukoy kadagiti arig animal a bumusbusor idiay Efeso. Nupay kasta, ti sasao ni Pablo iti 2 Corinto 1:8-10 deskribirenna ti nakaro unay a peggad a napasaranna iti distrito ti Asia, nga ayan ti Efeso, ken maipapan iti panangispal kenkuana ti Dios manipud iti “kasta a dakkel a banag a kas iti ipapatay.” Ngarud, sigurado a tumutop daytoy iti kapadasan mainaig kadagiti literal a narungsot nga animal iti arena, ad-adda pay a maikanatad ngem iti ibubusor ti tattao a nakaipasanguan ni Pablo idiay Efeso. (Ara 19:23-41) No kasta, mabalin a maysa dayta kadagiti sumagmamano a “dandani ipapatay” a napasaran ni Pablo iti ministeriona.​—2Co 11:23; kitaenyo ti PAGLINGLINGAYAN.